چرا این همه نخبه در هواپیمای سقوط کرده بود؟

«مهاجرت نخبگان» یا «فرار مغزها» در ایران از آن دست موضوعاتی است که همواره حول آن اطلاعات نادرست بیشتر از اطلاعات درست در جریان است. اخبار مغشوش غالبا فاجعه‌بار نشان از وضعیت وخیم ایران در از‌دست‌دادن نخبگان دارد، به‌گونه‌ای که برخی در شبکه‌های اجتماعی مجازی رتبه اول مهاجرت نخبگان جهان را به ایران اختصاص داده‌اند. در این فضای غیرشفاف و پر از اخبار غیرقابل اتکا، نبود آمار رسمی از سوی مراجع ذی‌صلاح هم بر ابهام اوضاع می‌افزاید. اگرچه برخی چهره‌هایی که در زمینه مهاجرت از ایران پژوهش می‌کنند، چندان معتقد نیستند که اوضاع وخیم است، بااین‌حال به‌دلیل نبود یک تصویر روشن و کامل از این وضعیت نمی‌توان چندان افکار عمومی را که غالبا اخبار منفی و فاجعه‌بار را با آغوش باز می‌پذیرند، قانع کرد. در این میان شاید بتوان از لابه‌لای اخباری مانند سقوط یک هواپیما به مقصد نهایی تورنتو تلاش کرد کمی از تصویر واقعیت موجود این روز‌های مهاجرت نخبگان ایرانی را ترسیم کرد.

بامداد روز چهارشنبه یک فروند هواپیمای بویینگ ۷۳۷ پس از پرواز از فرودگاه امام خمینی دچار نقص فنی شد و در حوالی شهر پرند سقوط کرد؛ هواپیمایی اوکراینی که حامل ۱۷۶ مسافر و خدمه به مقصد پایتخت این کشور بود و متأسفانه همه سرنشینان آن جان باختند. بیشتر مسافران این پرواز ایرانی‌هایی بودند که عازم تورنتو بودند. پرواز‌های شرکت هواپیمایی اوکراین‌اینترنشنال به‌دلیل ارزان‌بودن، در میان دانشجویان طرفداران زیادی دارد و بخش زیادی از مسافرانی که بامداد چهارشنبه از میان ما رفتند، دانشجویانی بودند که در این سال‌ها از ایران مهاجرت کردند. برخی دارای عناوین جهانی در رقابت‌های معتبر علمی دنیا بودند و برخی دیگر از چهره‌هایی بودند که پس از پایان تحصیل، در حال تدریس در دانشگاه‌های کانادا بودند.

در همان ساعات اولیه بعد از این حادثه بود که دانشگاه صنعتی شریف اعلام کرد ۱۵ دانش‌آموخته این دانشگاه که اغلب بین سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۴ دانشجوی این دانشگاه بوده‌اند، در میان جان‌باختگان دیده می‌شوند. «آرش پورضرابی» یکی از این ۱۵ جان‌باخته است که دارنده مدال طلای المپیاد کامپیوتر بود. دانشگاه صنعتی امیرکبیر هم اعلام کرد که شش نفر از فارغ‌التحصیلان این دانشگاه در میان جان‌باختگان هستند.

اغلب این افراد پس از پایان تحصیل در دانشگاه‌های ایران برای ادامه تحصیل راهی کانادا شده بودند. دانشگاه علم و صنعت هم اعلام کرد دو دانشجوی مقطع دکترای این دانشگاه از جان‌باختگان این حادثه‌اند. علاوه بر نخبگانی از دانشگاه‌های فنی که در میان جان‌باختگان دیده می‌شوند، تا اینجای کار نام نزدیک به ۱۵ پزشک ایرانی هم به چشم می‌خورد که در این سال‌ها به کانادا مهاجرت کرده بودند. مهاجرت پزشکان هم از پدیده‌هایی است که در این سال‌ها در ایران متداول شده است. باقر لاریجانی، معاون آموزشی سابق وزارت بهداشت، شهریورماه سال جاری در یک کنفرانس خبری مدعی شد سالانه ۹ درصد از فارغ‌التحصیلان رشته پزشکی از ایران مهاجرت می‌کنند.

کاربران زیادی در شبکه‌های اجتماعی با اشاره به این حادثه، سقوط هواپیما را تااندازه‌ای حادثه‌ای عادی دانستند؛ اما حضور این تعداد نخبه را در هواپیمایی که به خارج از مرز‌های یک کشور سفر می‌کند، امری غیرعادی و تلخ دانستند. مشابه موارد و بحث‌های گذشته، افراد زیادی هم از مهاجرت کم‌سابقه و پرتعداد نخبگان ایرانی سخن گفتند و آن را در حد یک فاجعه دانستند. اینکه جان‌باختن انسان‌ها در هر حادثه‌ای، تلخ و جانکاه است، جای شک و شبهه ندارد و اینکه حضور نخبگان در بین این جان‌باختگان بر تلخی آن می‌افزاید هم تقریبا مورد تأیید همه است؛ اما گزاره محل بحث وضعیت ایران در موضوع مهاجرت نخبگان است؛ موضوعی که پیش از این هم محل بحث‌های فراوان بوده است.

اگر کسی تاکنون مطالعه‌ای حتی مختصر درباره مهاجرت نخبگان ایرانی داشته، به احتمال فراوان با آماری به نقل از صندوق بین‌المللی پول هم روبه‌رو شده است: «صندوق بین‌المللی پول در گزارش سال ۲۰۰۹ خود اعلام کرده است ایران به‌لحاظ مهاجرت نخبگان، در میان ۹۱ کشور درحال‌توسعه یا توسعه‌نیافته جهان، مقام نخست را دارد».

این گزاره سال‌ها به‌عنوان یک حقیقت حتی در رسانه‌های معتبر فارسی‌زبان هم منتشر شده، اما جالب اینکه در پایگاه اطلاع‌رسانی صندوق بین‌المللی پول اثری از چنین گزارشی نیست و حتی این صندوق در سال ۲۰۰۹ هیچ بررسی و پژوهشی در این زمینه نداشته و قاعدتا رتبه یک ایران در فرار مغز‌ها با استناد به این منبع از اساس نادرست است. در این بین پرسش اساسی می‌تواند آمار مستند و دقیق مهاجرت نخبگان ایرانی باشد؛ سالانه چه تعداد از نخبه‌های ایران مرز‌های کشور را به مقصد جغرافیای دیگری ترک می‌کنند و این تعداد در مقایسه با دیگر کشور‌ها چه وضعیتی دارد؟

یک منبع مستند در این زمینه می‌تواند «سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد» یا همان یونسکو باشد که سازمانی تخصصی و وابسته به سازمان ملل متحد است و بالطبع آمار آن قابل‌اعتنا است. یونسکو در ژانویه ۲۰۱۹ آماری درباره مهاجرت دانشجویان منتشر کرده و اطلاعات هر کشور در سال‌های ۲۰۱۱ و ۲۰۱۶ را مقایسه کرده است. بر اساس این جدول یونسکو، ایران در سال ۲۰۱۱، حائز رتبه ۱۲ در میان کشور‌های اعزام‌کننده دانشجو در دنیا بوده و جایگاهش در سال ۲۰۱۶ به رتبه ۱۸ تنزل یافته است.

آمار یونسکو می‌گوید در سال ۲۰۱۶، ۵۳ هزار و ۳۰۷ دانشجوی ایرانی دانشگاه‌های غیرایرانی را برای ادامه تحصیل انتخاب کردند که چهار درصد بیشتر از سال ۲۰۱۱ است، اما تعداد دانشجویان ۱۷ کشور دیگر بسیار بالاتر از ایران است. برای مثال عربستان سعودی با تعداد ۹۰ هزار و ۱۷۸ دانشجو در جایگاه هشتم دنیا قرار دارد. آمار قابل‌اعتنای دیگر در این زمینه، اطلاعاتی است که از سوی سازمان بین‌المللی مهاجرت (IOM) ارائه شده و می‌گوید در سال ۲۰۱۸، تعداد دانشجویان مهاجر از ایران ۱۲ هزار و ۷۰۰ نفر بوده که این آمار ایران را در رتبه ۱۲ قرار داده است.

علاوه‌براین بنیاد نخبگان ایران هم در پژوهشی به بررسی دقیق‌تر وضعیت مهاجرت رتبه‌های برتر کنکور ایران پرداخته است. براساس تحلیل این بنیاد و در بررسی شرایط دوهزار و ۷۱۲ نفر از برگزیدگان المپیاد‌های دانشجویی و ۳۵ هزار و ۳۱۳ نفر از رتبه‌های یک تا هزار کنکور، آمده است: میزان مهاجرت قطعی رتبه‌های یک تا هزار کنکور سراسری در رشته ریاضی از حدود ۶۰ درصد برای دانش‌آموختگان سال‌های ۹۰ تا ۹۲ با روند کاهشی به حدود ۳۸ درصد برای دانش‌آموختگان سال‌های ۹۵ تا ۹۷ رسیده است، میزان خروج از کشور قطعی رتبه‌های یک تا هزار کنکور سراسری در رشته علوم تجربی از حدود ۱۰ درصد برای دانش‌آموختگان سال‌های ۹۰ تا ۹۲ به کمتر از ۷ درصد برای دانش‌آموختگان سال‌های ۹۵ تا ۹۷ رسیده است. در رشته‌های علوم انسانی نیز میزان خروج از کشور قطعی رتبه‌های یک تا هزار کنکور سراسری از حدود ۲۰ درصد برای دانش‌آموختگان سال ۹۲ به کمتر از هشت درصد برای دانش‌آموختگان سال ۹۷ کاهش داشته است.

بر اساس این آمار تحلیلی، میزان خروج از کشور نهایی برگزیدگان المپیاد‌های ریاضی، فیزیک، شیمی، کامپیوتر، نجوم و زیست‌شناسی با سیر نزولی، از حدود ۶۲ درصد برای دانش‌آموختگان سال‌های ۹۰ تا ۹۲ به حدود ۳۷ درصد برای دانش‌آموختگان سال‌های ۹۵ تا ۹۷ رسیده که نشان می‌دهد روندی کاهشی داشته است.

علاوه‌براین در سال‌های گذشته معاونت علمی ریاست‌جمهوری چندین طرح برای بازگشت نخبگان ایرانی را به اجرا گذشته که پیش‌از‌این اعلام شده چهارهزارو ۷۰۰ نفر از متخصصان و فارغ‌التحصیلان ایرانی خارج از کشور به کشور بازگشته و همکاری خود را با مراکز علمی و تحقیقاتی آغاز کرده‌اند که از این میان ۱۳۵ کارآفرین، ۹۳ شرکت دانش‌بنیان و فناور را تأسیس کرده، ۳۴۰ نفر به‌عنوان هیئت‌علمی دانشگاه‌های برتر کشور جذب شده و ۱۷۰ استاد مدعو و معین در دانشگاه‌های کشور قرارداد امضا کرده‌اند.

این اطلاعات اگرچه تا اندازه فضای تاریک و پر از ادعا‌های نسنجیده درباره مهاجرت نخبگان ایرانی را روشن می‌کند، اما باز‌هم به معنای در دست بودن اطلاعات دقیق و جامع از میزان مهاجرت نخبگان ایرانی نیست؛ حالا می‌دانیم که رفتن مغز‌های مستعد ایرانی چندان بحرانی نیست و مهاجرت نخبه‌های ایرانی با وجود ادعا‌های پیشین در رده‌های بالا نسبت به دیگر کشور‌های دنیا قرار ندارد، اما همچنان اطلاعات جامع و کاملی در این زمینه وجود ندارد.