بازگشت به قبل از برجام؟

از ژانويه 2016 كه برنامه جامع اقدام مشترك ميان ايران و 1+5 اجرايي شد تا روز گذشته و چهاردهم ژانويه 2020 كه سه كشور اروپايي حاضر در برجام (بريتانيا، فرانسه و آلمان) اعلام كردند مكانيسم حل و فصل اختلاف موجود در اين توافق را فعال مي‌كنند، مهم‌ترين توافق هسته‌اي و چندجانبه نيم قرن اخير فراز و فرودهاي بسياري را تجربه كرده است. ايالات‌متحده امريكا در سال 2018 (ارديبهشت ماه 1397) از اين توافق كناره‌گيري كرد و چند ماه بعد تحريم‌هاي هسته‌اي ايران را بازگرداند، اروپا نتوانست به تعهدهاي برجامي خود عمل كند و ايران كاهش تعهدات برجامي را از ارديبهشت‌ ماه سال جاري آغاز كرد و قريب به 10 روز پيش با برداشتن گام نهايي اعلام كرد كه ديگر به هيچ‌ كدام از محدوديت‌هاي تعيين‌كننده فني در اين توافق پايبند نخواهد بود.

روز گذشته نيز اروپايي‌ها اعلام كردند كه سازوكار حل و فصل اختلاف در برجام را براي رسيدگي به اختلاف ميان خود و ايران فعال مي‌كنند. اقدامي كه موجي از واكنش‌هاي مثبت و منفي را به دنبال داشت. سه كشور اروپايي در حالي به دليل همراهي نكردن چين و روسيه به شكل سه‌جانبه فعال شدن اين مكانيسم را دنبال مي‌كنند كه مسكو و پكن در يك سال و نيم گذشته از خروج امريكا از برجام به گواه تهران به تعهدات خود پايبند بوده و در آخرين مرحله هم تن به فشارهاي سه كشور اروپايي براي همراه شدن در مسير فعال‌سازي مكانيسم حل و فصل اختلاف ندادند. با گام ديروز سه كشور اروپايي، عملا شكافي در جبهه بازماندگان در برجام ايجاد شد: تهران، روسيه و چين در يك بلوك قرار گرفته‌اند و بريتانيا، فرانسه و آلمان در جبهه مقابل. با وجود آنكه هنوز مشخص نيست سه كشور اروپايي تا كجا مكانيسم حل و فصل اختلاف را پيش خواهند برد اما در اين مقطع مي‌توان گفت كه برجام يك قدم ديگر به پايان نزديك شده است.

بيانيه‌ سرشار از تناقض سه كشور اروپايي

آلمان، انگليس و فرانسه با انتشار بيانيه‌اي در بروكسل، مكانيسم حل اختلاف در برجام را فعال كردند. براساس ترجمه خبرگزاري فارس از اين بيانيه، در آن آمده است كه «تروييكاي اروپايي پروسه حل اختلاف در زمينه نقض توافق هسته‌اي از سوي ايران را آغاز كردند: «ما وزراي خارجه آلمان، فرانسه و انگليس در منافع امنيتي مشترك و بنيادين با ديگر شركاي اروپايي مشترك هستيم. يكي از آنها حمايت از رژيم منع تكثير سلاح‌هاي اتمي است و اطمينان از اينكه ايران هرگز به سلاح اتمي دست نخواهد يافت. برجام يك نقش كليدي در اين مقوله ايفا مي‌كند، همان‌طور كه رهبران ما نيز بر آن تاكيد كرده‌اند. برجام يك دستاورد كليدي با ديپلماسي چندجانبه است. ما در برجام مذاكره كرديم و مطمئن شديم كه برنامه هسته‌اي ايران منحصرا صلح‌آميز است و باعث ايجاد صلح و ثبات بين‌المللي خواهد شد. همچنين ما با يكديگر نگراني و تاسف خود را از خروج امريكا از برجام و بازگرداندن تحريم‌ها عليه ايران بيان كرديم. از مه 2018 ما با يكديگر كار كرديم تا توافق را حفظ كنيم. بر تعهدات برجامي خود از جمله لغو تحريم‌ها همان‌طور كه در برجام پيش‌بيني شده بود، تاكيد كرديم. علاوه بر آن براي برداشتن همه تحريم‌ها، براساس تعهد ما در اين توافق، بي‌وقفه كار و تلاش كرديم تا از تجارت مشروع با ايران حمايت كنيم، از جمله از طريق ساز و كار اينستكس. به دنبال بيانيه مه 2019 ايران كه براساس آن برخي تعهداتش تحت برجام را تعليق مي‌كرد، ما تلاش كرديم ايران را متقاعد به تغيير مسيرش كنيم. سه كشور اروپايي و اتحاديه اروپا سخت كار كردند تا با به‌رسميت شناختن نگراني‌هاي ايران آن را به تعهداتش بازگردانيم. ما حتي از تلاش‌هاي ديپلماتيك نيز حمايت كرديم و آن را به كار گرفتيم از جمله ابتكارات فرانسه تا تنش‌ها را كاهش دهيم و ايران و امريكا را به ميز مذاكره بياوريم تا بر سر يك راه‌حل جامع مذاكره كنيم. اروپا به مسير ديپلماتيك كاملا پايبند است و در صورت مهيا بودن شرايط خواستار آغاز آن در اسرع وقت است. به هر حال در اين لحظه ايران در حال نقض كليدي محدوديت‌هاي درج شده در برجام است. اقدامات ايران با مفاد توافق هسته‌اي و معيارهاي غيرقابل بازگشت منع گسترش تسليحات اتمي ناسازگار است. ما اين استدلال كه ايران حق دارد تعهداتش را كاهش دهد، نمي‌پذيريم. برخلاف اظهاراتش، ايران هرگز مكانيسم حل اختلاف را فعال نكرده است و هيچ دليل قانوني براي توقف اجراي مفاد اين توافق ندارد. ما صراحتا نگراني‌هاي خود را به همراه مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا در روز 11 نوامبر 2019 اعلام كرده‌ايم. در كميسيون مشترك در روز 6 دسامبر، ما شفاف به ايران گفتيم كه اگر به تعهداتش برنگردد ما چاره‌اي جز اقدام در چارچوب برجام، از جمله شروع مكانيسم حل اختلاف، نداريم. به جاي معكوس كردن شرايط، ايران كاهش بيشتر همراهي با برجام را انتخاب كرد و در روز 5 ژانويه اعلام كرد كه جمهوري اسلامي ايران در گام پنجم كاهش تعهدات خود، آخرين محدوديت‌هاي خود را هم برخواهد داشت كه محدوديت در تعداد سانتريفيوژهاست و اينكه جمهوري اسلامي ايران ديگر با هيچ محدوديت عملياتي، از جمله در زمينه غني‌سازي و مسائل مربوط به اين موضوع، مواجه نيست. باتوجه به اقدامات ايران، هيچ انتخاب ديگري نداشتيم، براي ثبت نگراني‌هاي‌مان و اينكه ايران به تعهداتش در برجام پايبند نيست به كميسيون مشترك رجوع مي‌كنيم كه در پاراگراف 36 توافق جامع هسته‌اي آمده است. ما اين (شروع مكانيسم حل اختلاف) را با حسن‌نيت و با هدف حفظ برجام انجام مي‌دهيم و اميدواريم يك راهي براي برون‌رفت از بن‌بست از طريق يك گفت‌وگوي ديپلماتيك سازنده پيدا كنيم. براي انجام اين كار، ما سه كشور اروپايي به كمپين فشار حداكثري (امريكا) عليه ايران نمي‌پيونديم. اميد ما بازگشت ايران به همراهي كامل با تعهداتش ذيل برجام است. ما سه كشور بريتانيا، فرانسه و آلمان بار ديگر بر تعهدات خود در برجام و بر همكاري با همه طرف‌ها براي حفظ آن تاكيد مي‌كنيم. ما از روسيه و چين كه در مشورت نزديك با آنها هستيم براي پيوستن به ما براي حفظ برجام قدرداني مي‌كنيم. ما همچنين از مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا به خاطر تلاش‌هايش تشكر مي‌كنيم. در شرايط فعلي خيلي مهم است كه ما يك بحران هسته‌اي را به تنش‌هاي كنوني كه در كل منطقه گسترده است، اضافه نكنيم.»

واكنش ايران؛ از يادآوري تا هشدار

سيدعباس موسوي، سخنگوي وزارت امور خارجه جمهوري اسلامي ايران درخصوص بيانيه سه كشور اروپايي مبني بر آغاز فرآيند حل و فصل اختلافات در برجام توسط اين سه كشور به خبرنگاران گفت: ابتدا اين توضيح لازم است كه اقدام سه كشور اروپايي يك اقدام كاملا انفعالي و از موضع ضعف به شمار مي‌رود. فرآيند حل و فصل اختلافات در برجام را جمهوري اسلامي ايران از يك سال و اندي پيش و با ارسال نامه‌هاي رسمي از سوي وزير امور خارجه كشورمان به هماهنگ‌كننده كميسيون مشترك برجام آغاز كرده و لذا نه به لحاظ فرآيندي و نه به لحاظ عملي اتفاق جديدي نيفتاده است. موسوي گفت: واقعيت آن است كه به دنبال اعلام خروج غيرقانوني امريكا از برجام و بازگشت تحريم‌هاي اين كشور كه بايد وفق برجام لغو مي‌شدند، برجام در يك وضعيت عدم توازن و ناپايدار قرار گرفت. در نتيجه جمهوري اسلامي ايران وفق بند ۳۶ برجام با آغاز فرآيند حل و فصل اختلافات، مساله را به كميسيون مشترك برجام ارجاع داد و اين كميسيون در جلساتي كه براي رسيدگي به درخواست ايران برگزار شد، چه در سطح مديران سياسي و چه در سطح وزرا، با اجماع و تاكيد همه طرف‌هاي برجام مبني بر اينكه سبب اصلي وضعيت بغرنج كنوني، خروج غيرقانوني امريكا از برجام است، راه‌حل‌هايي را براي جبران اين وضعيت تصويب كرد. او يادآور شد: اما متاسفانه در مدت يك‌سال طرف‌هاي اروپايي برجام به‌رغم تعهداتي كه هم در برجام داشتند و هم صراحتا و به‌طور رسمي پس از خروج امريكا از برجام در جلسات كميسيون مشترك برعهده گرفتند، نتوانستند اقدامي ملموس و جدي براي ايفاي تعهدات خود صورت دهند و به همين سبب نيز، كشورمان از مقررات پيش‌بيني شده در بندهاي ۲۶ و ۳۶ برجام استفاده كرده و اجراي بخشي از تعهدات هسته‌اي خود را طي پنج گام با فواصل زماني قابل ملاحظه متوقف كرد.

سخنگوي وزارت امور خارجه افزود: در حقيقت اعلام آغاز فرآيند حل و فصل اختلافات و فعال كردن بند ۳۶ برجام از سوي طرف‌هاي اروپايي در فضايي مطرح مي‌شود كه اين بند از مدت‌ها پيش توسط جمهوري اسلامي ايران مورد استناد قرار گرفته است و وضعيت جديدي ايجاد نخواهد شد. البته چنانچه اروپايي‌ها -كه در بيانيه خود مدعي هستند اين اقدام را با حسن‌نيت و با هدف حفظ برجام صورت داده‌اند- به جاي تلاش براي ايفاي تعهدات خود و بهره‌مند كردن ايران از آثار لغو تحريم‌ها وفق پيوست دو برجام، به تداوم مسير وادادگي در برابر امريكا ادامه دهند يا بخواهند از فرآيند حل و فصل اختلافات در كميسيون مشترك برجام سوءاستفاده كنند، بايد خود را براي پذيرش تبعات آن نيز آماده كنند كه اين تبعات قبلا به آنان از طرق مقتضي گوشزد شده است. او گفت: ايران همانند گذشته آمادگي كامل دارد با هرگونه حسن‌نيت و تلاش سازنده براي حفظ اين توافق مهم بين‌المللي با نهايت حسن‌نيت روبه‌رو شود و در اين مسير از هر ابتكار عمل سازنده‌اي حمايت به عمل آورد. در مقابل، بار ديگر براي همگان، خصوصا براي سه كشور اروپايي طرف برجام، روشن مي‌سازد كه به هرگونه بدعهدي، سوءنيت و اقدامات غيرسازنده با جديت و قاطعيت به‌طور مناسب پاسخ خواهد داد.

ايران، اروپا و مكانيسم حل و فصل اختلاف

فعال شدن مكانيسم حل اختلاف در برجام توسط سه كشور اروپايي توپ را در زمين اروپا قرار داده است. در اين وضعيت اگر اروپا گام‌هاي‌ معكوس برجامي ايران را به عنوان مبناي توقف كلي يا جزيي اجراي تعهداتش ‌وفق برجام قلمداد كند، مي‌تواند تحريم‌هاي خود عليه ايران را بازگرداند. فراتر از اين گام مي‌تواند به شوراي امنيت سازمان ملل متحد ابلاغ كند كه معتقد است موضوع مصداق «عدم پايبندي اساسي» به شمار مي‌آيد. ايران پيش از اين بند 36 را اجرا كرده اما به شوراي امنيت ابلاغ نكرده است. اكنون هم اروپا مي‌تواند اين بند را كليد زده اما به شوراي امنيت ابلاغ نكند. لذا درنهايت تحريم‌هاي اتحاديه اروپا بازمي‌گردد. در اين ‌صورت ايران اعتقاد خواهد داشت كه توازن در توافق هسته‌اي مجددا برهم خورده است. ايران مي‌گويد امريكا با بازگرداندن تحريم‌هاي هسته‌اي و ممانعت از تجارت سايرين با ايران عملا تمام تحريم‌ها را بازگردانده پس تهران با پايان دادن به تمام محدوديت‌هاي تعيين‌كننده در برجام توزان را به توافق بازگردانده است. در شرايطي كه اروپايي‌ها در سايه بند 36، تحريم‌هاي يك‌جانبه خود را بازگردانند بايد منتظر واكنش ايران ماند اما باتوجه به اينكه در حال حاضر هم اروپايي‌ها از ترس تحريم‌هاي امريكا رابطه تجاري و بانكي با ايران را به تقريبا صفر رسانده‌اند؛ اعلام رسمي بازگشت تحريم‌هاي آنها نمي‌تواند در ميدان تغييراتي ايجاد كند. با اين همه شايد باتوجه به تحولات سياسي في‌مابين ايران و سه كشور اروپايي، ايران در حوزه محدوديت‌هاي نظارتي تصميم‌هاي جديدي بگيرد. اما در صورت ورود سه كشور اروپايي به بند 37، با دريافت ابلاغ طرف شاكي شوراي امنيت سازمان ملل متحد بايد منطبق با رويه‌هاي خود درخصوص قطعنامه‌اي براي تداوم لغو تحريم‌ها راي‌گيري كند. اين بخش به معناي بازگشت قطعنامه‌هاي شوراي امنيت سازمان ملل متحد است كه در سايه برجام ملغي اعلام شده بودند. گفته شده كه چين و روسيه در اين زمينه وعده‌هاي جدي به تهران و هشدارهاي اساسي به طرف مقابل داده‌اند و احتمالا تمام تلاش خود را براي باقي ‌نگه داشتن سه كشور اروپايي در همان بند 36 به كار خواهند گرفت.