ریشه شوخی با واژه‌های فرهنگستان

چندی پیش بود که در میان هیاهیوی شیوع ویروس کرونا، هیاهوی دیگری در مرز میان کرونا و ادبیات در فضای مجازی شکل گرفت و کابران این فضا و بعضا طنزنویسان به شوخی با واژه‌هایی پرداختند که در پی شیوع ویروس کرونا متولد شدند یا مورد توجه قرار گرفتند. ماجرا به روایت فرهنگستان زبان و ادب فارسی از این قرار بود که «فرهنگستان در تاریخ هفتم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۹، طی نامه‌ای به رئیس‌جمهور تعدادی از واژه‌های بیگانه‌ای را که در چند ماه اخیر به دلیل شیوع کووید ـ ۱۹ از طریق مسئولان در رسانه‌ها به کار رفته بود، همراه با معادل‌های آن‌ها اعلام کرد و خواستار آن شد که تذکر لازم به تمامی نهادهای ذی‌ربط داده شود. روگرفت این نامه برای وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و رئیس ستاد مقابله با کرونا در شهر تهران و رئیس صداوسیما نیز ارسال شد.»

اما در این فهرست، یک اشتباهِ به گفته فرهنگستان، نگارشی که به جای کلمه «پنومونی» به معنای «ریوی و ششی»، «پنوماتیک» آمده بود، باعث شوخی عده‌ای با تازه‌ترین واژه‌گزینی‌های فرهنگستان شد. برخی کابران با معادل‌هایی مثل «دنیاگیری» نیز شوخی می‌کردند.

زبان‌شناسان و استادان زبان و ادبیات فارسی دانشگاه که اغلب یادآور می‌شوند شوخی با واژه‌گزینی‌های فرهنگستان از دهه‌ها قبل، از زمان فرهنگستان اول رواج داشته است، از دلایل مختلف این موضوع و مقاومت‌هایی که بعضا در میان مردم در برابر پذیرش این واژه‌ها وجود دارد، می‌گویند.

سیاسی کردن واژه‌گزینی و مخالفت با شخص

در پی این ماجرا، عده‌ای معتقدند که مقاومت در برابر واژه‌های فرهنگستان در واقع از مسائل دیگری آب می‌خورد و حتی در مسائل سیاسی ریشه دارد.

محمد شادروی‌منش، عضو هیئت‌علمی گروه آموزشی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی و ویراستار علوم انسانی در فرهنگ جامع زبان فارسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی با بیان این‌که مسئله عمده این است کسانی که به واژه‌گزینی‌ها اعتقاد ندارند، کسانی هستند که به هر دلیل با فرهنگستان مخالفت‌هایی دارند می‌گوید: یکی از وجوه این مخالفت با فرهنگستان شخص رئیس فرهنگستان است. بعضی‌ها چون احیانا با ایشان مشکل سیاسی و مشابه آن دارند این را به بخش‌های مختلف فرهنگستان تسری می‌دهند. تنه فرهنگستان عموما از علمی‌ترین آدم‌هایی که در کشور ما هستند تشکیل شده است، ممکن است آدم‌های علمی‌ای هم باشند که به دلایل شخصی یا خواسته‌های شخصی خودشان جزء آن مجموعه نباشند، اما اصل و اساس این بوده آدم‌هایی که آن‌جا جذب می‌شوند، شاخص‌ترین آدم‌های زمینه خودشان باشند. حالا کسانی که این قبیل مخالفت‌ها را دارند، این مخالفت‌ها را به لغاتی که فرهنگستان تصویب کرده و مایل است که مردم فارسی‌زبان آن‌ها را به کار ببرد، تسری می‌دهند.

پیشنهادهایی برای واژه‌گزینی و انتقادهایی از فرهنگستان

احسان قبول، استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد می‌گوید: با توجه به ساختار فرتوتی که فرهنگستان دارد - با احترام به استادانی که آن‌جا هستند - نمی‌تواند آن ادوات و معانی جدید را که می‌آید و اصطلاحاتی را که در جامعه و بین نسل جوان توسعه پیدا می‌کند رصد کند؛ بنابراین شاهد این هستیم که عموما فرهنگستان از ورود واژگان، ادوات و مفاهیم به زبان فارسی عقب است. اصطلاحاتی که مهران مدیری و عادل فردوسی‌پور وارد زبان کرده‌اند، بسیار گسترده‌تر از نهادی مثل فرهنگستان است، چون تاثیرگذار بوده و مردم تحت تاثیر زبان آن‌ها هستند و لذا خیلی مهم است که این اشخاص تاثیرگذار و چهره‌ها یا به تعبیری سلبریتی‌ها در لایه نخست و رسانه‌های دیگر مثل سینما و مطبوعات زبان سالمی داشته باشند و بتوانند واژه‌های صحیحی را به جامعه تزریق کنند.

پاسخ فرهنگستان به برخی مسائل

نسرین پرویزی، معاون گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی پس از انتشار فهرست اخیر فرهنگستان، شوخی‌ با برخی از واژه‌های آن و گفت‌وگوی زبان‌شناسان و استادان زبان و ادبیات فارسی دانشگاه در این‌باره، به پرسش‌هایی در این خصوص پاسخ می‌دهد. او می‌گوید: اساسا اگر فرآیند واژه‌گزینی را یک فرآیند علمی درنظر بگیریم، ممکن است با سلیقه مردم تفاوت داشته باشد. البته ما این ویژگی را درنظر می‌گیریم که اگر قرار است واژه‌ای را عموم مردم به کار ببرند، خیلی غریب نباشد و سعی می‌کنیم از واژه‌های موجود در زبان استفاده کنیم.

او همچنین بیان می‌کند: ما بسیاری از واژه‌های کرونا را قبلا تصویب کرده بودیم، البته نه به طور خاص برای کرونا، ولی بسیاری از آن‌ها در حوزه‌های مختلف مطرح شده بود؛ مثل همین «اپیدمی» که قبلا تصویب و اعلام شده بود، منتها شاید به آن توجهی نشده بود، اما حالا که مسئله‌اش مطرح شده و واژه‌های انگلیسی فراوانی در گفتار مسئولان و رسانه‌ها بوده است، فرهنگستان فکر کرد مجموعه‌ای را اعلام کند، که البته به غیر از آن مجموعه، ما کل مجموعه مربوط به کرونا را - در جهان هم به این الفاظ توجه کرده‌اند و فرهنگ جداگانه‌ای برای کرونا در خارج از ایران هم منتشر شده - از جاهای دیگر هم گرفته‌ایم و یک خوشه‌ واژه‌ای را که در حدود ۲۵۰ تا ۳۰۰ واژه است به عنوان «فرهنگ کرونا» منتشر می‌کنیم. در حال حاضر کارهای واژه‌گزینی‌اش در حال انجام است و تعدادی از آن‌ها را از قبل مصوب داریم و بقیه هم در حال انجام است.

معاون گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی در عین حال متذکر می‌شود که نبود ارتباط با برخی نهادها باعث می‌شود خیلی از واژه‌ها وارد شود و بعد آن‌ها به فکر ساختن جایگزین برای آن‌ها بیفتند.