مانور سیاسی دونالد ترامپ در آسمان ایران
در پی تلاش‌ها برای حل اختلاف قطر با سایر کشورهای عربی، اخیرا روزنامه «نیویورک‌تایمز» اعلام کرد مقام‌های آمریکایی به دنبال متقاعدکردن سعودی برای گشودن حریم هوایی خود به روی پروازهای قطری است تا حدود صد میلیون دلار درآمد ایران از این طریق را قطع کنند. کوشنر و دیگر مشاوران کاخ سفید در دیدار با مقامات قطری، مسئله تغییر مسیر پروازهای مسافری خود از آسمان ایران به آسمان عربستان سعودی را مطرح کردند؛ امری که پروازهای قطری را به مسیری که سال‌ها از آن استفاده می‌کردند و سه سال پیش در پی محاصره زمینی، هوایی و دریایی همسایگان این کشور قطع شد، برمی‌گرداند. این در حالی است که ایران در شرایطی که قطر در تحریم قرار گرفت، آسمان خود را روی این کشور نبست تا حسن هم‌جواری را با این همسایه جنوبی رعایت کند اما در چنین شرایطی که ترکیبی از فضای سیاسی و فرصت‌های اقتصادی در میان است، بهترین اقدام از سوی مراجع داخلی چه باید باشد؟
ایران، پیشگام ارائه راه‌حل در بحران‌های منطقه‌ای
در این زمینه دیدگاه سازمان هواپیمایی کشوری را جویا شدیم. در اطلاعیه‌ای که از سوی این سازمان در اختیار «شرق» قرار گرفت، آمده: «تلاش آمریکا برای تحریم‌های همه‌جانبه کشور ازجمله زمین‌گیرکردن صنعت هوایی ایران مطلب جدیدی نیست و تاریخچه‌ای ۴۰ساله دارد. این کشور از تمامی امکانات خود و هم‌پیمانانش خصوصا در منطقه جهت افزایش فشار به صنعت هوایی استفاده کرده و از هرفرصتی برای ضربه‌زدن به این صنعت استفاده می‌کند اما صنعت هوانوردی کشور با بهره‌گیری از متخصصان توانمند و استفاده از دانش روز صنعت توانسته تاکنون در مقابل این فشارها ایستادگی کرده و فضایی ایمن جهت پروازهای داخلی و بین‌المللی فراهم کند».
در ادامه به تلاش آمریکا برای نزدیکی عربستان و قطر برای کاهش درآمد ایران از پروازهای عبوری نیز اشاره شده است «درخصوص مذاکره دولت ترامپ با مقامات عربستان جهت لغو تحریم‌های قطر و عبور هواپیماهای این کشور از آسمان عربستان لازم به ذکر است ایران در برهه زمانی تحریم قطر توسط کشورهای عربی صرفا جهت کمک به این کشور، تثبیت امنیت و جلوگیری از بی‌ثباتی فضای منطقه اقدام به بازکردن فضای خود جهت عبور پروازهای قطری کرد و از همان روزهای آغازین اعمال این تحریم‌ها علیه صنعت هواپیمایی قطر، نه‌تنها متوجه موقتی‌بودن درآمدهای حاصله از این تغییر مسیر هواپیماهای قطری بوده، بلکه به‌عنوان کشوری که همواره پیشگام در ارائه راه‌حل در بحران‌های منطقه‌ای بود، وارد عمل شده و مانند برهه‌های بسته‌شدن فضاهای عراق و سوریه، اوکراین و پاکستان، بازهم ابتکار عمل به خرج داد».
حمایت ایران از قطر در شرایط تحریم این کشور
این اطلاعیه نگاهی به عملکرد ایران در روابط دیپلماتیک اقتصادی با قطر انداخته و می‌افزاید: «بلافاصله پس از بروز این بحران برای قطری‌ها، ایران به‌صورت آشکارا اقدام به حمایت از قطر در ایجاد فضای ترافیک هوایی مستقل و خارج از سلطه بحرین کرده و از پیشگامان تغییر برنامه ناوبری هوایی منطقه در راستای منافع خود و قطری‌ها شده و سناریوهای متعددی که توسط آمریکایی‌ها با حمایت برخی کشورهای حاشیه جنوبی خلیج طراحی شده بود را ناکام گذاشت».
در بیان راه‌حل هم این‌گونه می‌نویسد: «بدون شک، حتی پس از رفع تحریم بر علیه قطری‌ها، صنعت هوانوردی کشور ما منافع خود را از عبور شرکت‌های هواپیمایی منطقه ازجمله شرکت هواپیمایی قطری خواهد داشت و با سرمایه‌گذاری بیش از پیش در ارائه خدمات ناوبری هوایی، همچنین رقابتی‌کردن نرخ این خدمات در عرصه بین‌المللی می‌توان شاهد رشد پروازهای عبوری از آسمان کشور بود».
شوی سیاسی ترامپ
اما شاید برجسته‌ترین بخش این اطلاعیه، نیت‌خوانی این اقدامات از سوی آمریکا باشد: «نکته قابل توجهی که نباید از نظر تحلیلگران هوانوردی دور بماند، این است که ترامپ به دنبال کسب آبرو در ایام پایانی دولت خود است، چراکه قطری‌ها با شکایت در مراجع قضائی و شبه‌قضائی متعدد به دنبال برطرف‌کردن تحریم‌های اعمال‌شده از جانب عربستان سعودی، امارات، بحرین و مصر هستند و در این زمینه موفقیت‌های قابل‌توجهی نیز به دست آورده‌اند، بنابراین اقدامات ترامپ در مذاکره با عربستان یک شوی سیاسی بیش نبوده و آگاهان حوزه هواپیمایی در عرصه منطقه‌ای کاملا از این امر آگاه‌اند و کشورهای منطقه علاوه بر بازگشایی آسمان خود روی پروازهای قطری، ناگزیر خواهند بود به تمهیدات ایران و قطر برای طراحی فضای کنترل ترافیک هوایی مستقل برای کشور قطر گردن نهند که این اتفاق به‌معنای شکست تحریم‌کنندگان قطر در عرصه دیپلماسی ناوبری هوایی منطقه و پیروزی قطر و جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان حامی قطر خواهد بود. بنابراین دولت ترامپ با انجام این‌گونه مانورهای سیاسی به دنبال جبران آبروی ازدست‌رفته خود و حل بحران در راستای منافع قطری است».
براساس اطلاعیه روابط عمومی سازمان هواپیمایی کشوری: «ایران به‌عنوان کشوری که بیش از چهار دهه با مشکلات تحریم علیه صنعت هواپیمایی خود دست‌به‌گریبان بوده، بارها در مجامع منطقه‌ای و بین‌المللی هواپیمایی خواستار رفع تحریم‌های اعمال‌شده علیه قطر بوده و با توجه به ارتباطات خوب و مستحکم فی‌مابین ایران و قطر و همکاری‌های بسیار نزدیک دو کشور در زمان‌های مختلف، خصوصا در برهه زمانی تحریم این کشور توسط کشورهای عربی و بی‌توجهی دوساله آمریکایی‌ها به منافع هوانوردی این کشور، قطعا کشور قطر درخصوص این پیشنهاد با دقت و ملحوظ‌کردن سوابق همکاری گذشته ایران و قطر و درنظرگرفتن منافع دو کشور در آینده برخورد خواهد کرد».
با قطر مذاکره می‌کنیم
سیاوش امیرمکری، مدیرعامل شرکت فرودگاه‌ها و ناوبری هوایی ایران نیز با اشاره به مذاکره آمریکا با عربستان برای بازگشایی آسمان این کشور به روی قطر با هدف دورزدن آسمان ایران، می‌گوید: «هر اقدام هماهنگ‌شده‌ای که بتواند منافع و مصالح کشور و شرکت را تأمین کند صورت می‌گیرد. مذاکرات قطعا بستگی به عوامل و شرایط دارد و تصمیمات متناسب با زمان و به‌نوعی اقتضائی است. ازآنجایی‌که دو کشور ایران و قطر از دیرباز با صلح و حسن اعتماد به‌عنوان شرکای اقتصادی با یکدیگر در زمینه‌های مختلف هوانوردی بین‌المللی همکاری و هماهنگی داشته و در آینده نیز خواهند داشت، تلاش‌ها در قالب مذاکرات دوره‌ای و موردی در این زمینه خواهد بود. با توجه به موقعیت کشورمان می‌توان گفت بازگشایی فضای عربستان به روی پروازهای قطر به معنی قطع و عدم عبور تمامی پروازهای هواپیماهای قطری از روی آسمان ایران نخواهد بود. شرکت‌های هواپیمایی به‌طور طبیعی به‌دنبال کوتاه‌ترین و امن‌ترین مسیر برای انجام پروازهای تجاری خود هستند. بنابراین ایران به‌عنوان پلی امن و کوتاه در مسیر شرق به غرب و جنوب به شمال و بالعکس در این حوزه نقش فعالی دارد».
از او درباره درآمد پروازهای عبوری ایران و سهم قطر می‌پرسم. امیرمکری پاسخ می‌دهد: «میزان درآمد ایران از پروازهای عبوری علاوه بر شرایط فعلی که بیماری کووید۱۹ به هوانوردی دنیا تحمیل کرده، بسته به شرایط سیاسی و نظامی کشورهای منطقه متفاوت است اما باید به این نکته توجه داشت که شرکت هواپیمایی قطر سالانه ۱۶۵ هزار پرواز به بیش از ۱۵۰ مقصد در دنیا دارد که به فضای عربستان ختم نمی‌شود».
مدیرعامل شرکت فرودگاه‌ها و ناوبری هوایی ایران با اشاره به مزیت‌های آسمان ایران می‌گوید: «ایران با قرارگیری در جاده ابریشم هوایی یا همان silk road نقش مهمی در کوتاه‌شدن مسیرهای هوایی داشته و شرکت فرودگاه‌ها با ایجاد بسترهای لازم اقدام به ایجاد مسیرهای موازی و مستقیم و یک‌طرفه کرده که با افزایش ضریب ایمنی پروازهای عبوری به کاهش طول مسیر پروازها و زمان آن یعنی flight time کمک شایانی کرده و برای هر بنگاه اقتصادی از جمله خطوط هواپیمایی به‌عنوان مشتریان بالقوه و بالفعل استفاده‌کننده از این زیرساخت‌ها و مسیرهای هوایی مقرون‌به‌صرفه بوده و خواهد بود و شرکت فرودگاه‌ها و ناوبری هوایی ایران به‌عنوان یکی از مطمئن‌ترین شرکای تجاری آنها همیشه در کنار خطوط هواپیمای داخلی و خارجی بوده و خواهد بود و به منافع شرکای خود به چشم منافع شرکت به‌عنوان یک سرمایه بلندمدت اقتصادی نگاه می‌کنند».
او تصریح می‌کند: «همان‌طور که می‌دانیم صنعت هوانوردی امروز به‌صورت شبکه‌ای درهم‌پیچیده است که تحت عنوان شبکه یکپارچه ارائه سرویس هوانوردی ایمن می‌توان از آن یاد کرد و کشورهای همسایه و منطقه در افزایش اثربخشی در بعد ایمنی و اقتصادی بزرگ‌ترین بازیگران این عرصه و صحنه خواهند بود نه کشورهای فرامنطقه‌ای و ما یاد گرفته‌ایم در مواجهه با هر توطئه‌ای طرح و برنامه خاص خودمان را داشته باشیم تا کمتر آسیب‌پذیر باشیم و آستانه سیستمی و تاب‌آوری مجموعه شرکت را افزایش دهیم. بااین‌حال، قطعا هر عناد و دشمنی تبعات و اثراتی دارد و هنر ما و همکاران ما در شرکت فرودگاه‌ها و ناوبری هوایی ایران باید در این باشد که هرچه می‌توانیم سطح اثر این عنادها و دشمنی‌ها و توطئه‌ها را کاهش دهیم».
فرصت‌هایی که ایران برای قطر فراهم کرد
امیرمکری به فرصت‌هایی که ایران در اختیار قطر در شرایط تحریم قرار داد، اشاره کرده و می‌افزاید: «در پی اتفاقات و تنش‌های سیاسی و نظامی در منطقه برای همه خطوط هواپیمایی کشورهای همسایه و منطقه روشن شده که فضای ایمن کشورمان می‌تواند محل و تکیه‌گاه امن و مطمئن برای آنها در عرصه‌ها و شرایط مختلف باشد و قطعا هواپیمایی قطر نیز از این امر مستثنا نیست. در زمانی که تمامی کشورهای عرب منطقه فضای خود را به روی پروازهای قطر بستند، ایران با یک حرکت فداکارانه در حداقل زمان براساس هماهنگی‌های انجام‌شده در سطوح مختلف توانست به خطوط هواپیمایی قطر به‌عنوان تنها شریان ارتباط حمل‌ونقل هوایی آن کمک کند تا ارتباط پروازی و مبادلات هوایی آن کمتر تحت تأثیر این مسدودسازی فضاها قرار گیرد و قطعا هواپیمایی قطر به این موضوعات آگاه است. سابقه رفتارهای جمهوری اسلامی ایران هم نشان داده که همیشه با هدف تأمین حداکثری منافع ملی به همسایگان در برابر خطرات بزرگ کمک کرده است».
امکان پیگیری حقوقی وجود دارد
او به امکان پیگیری حقوقی این موضوع اشاره کرده و می‌گوید: «آنچه از ظواهر امر مشخص است، شاید در ابتدا بتوان گفت مهم‌ترین دلیل اینکه آمریکا تلاش دارد که به‌نوعی فضای کشور عربستان و دیگر کشورها را برای عبور هواپیماهای قطری باز کند، کاهش درآمدهای ارزی ایران است که این بعد در سلسله هدف‌گیری‌های اقتصادی دولت ترامپ علیه منافع هوانوردی کشور ماست و از آنجایی که بر اساس الزامات و توصیه‌های ایکائو (سازمان جهانی هواپیمایی) بخشی از درآمدهای حاصل از ارائه سرویس‌های هوانوردی به پروازهای عبوری در هر کشور صرف توسعه، تجهیز و به‌روزرسانی سیستم‌ها و سامانه هوانوردی همان کشور می‌شود، در صورت دستیابی به هدف فوق به عدم توسعه متوازن این زیرساخت‌ها و مسیرهای هوایی خواهد انجامید که این به‌معنای ایجاد اخلال در توسعه زیرساخت‌ها و هماهنگ‌سازی منطقه‌ای است که باید از بعد حقوقی مورد توجه مبادی ذی‌ربط قرار گیرد تا در صورت لزوم اقدامات متناسب حقوقی صورت پذیرد».
