واکنش عربی به تغییرات در کاخ سفید
چهل و یکمین نشست سران شورای همکاری خلیج فارس با هدف آشتی و مصالحه بین اعضای این شورا سه شنبه هفته گذشته ۱۶ دی ماه به میزبانی عربستان در شهر «العلا» با حضور مقام‌های ۶ کشور برگزار شد.
در پایان این نشست کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس با صدور بیانیه‌ای هدف از این نشست و امضای بیانیه را «تقویت وحدت و انسجام» میان کشورهای این شورا اعلام کردند.
کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس تاکید کردند که نباید حق حاکمیت هیچ کشوری نقض شود یا امنیت آن هدف قرار گیرد و کشورهای شورای همکاری خلیج فارس در برابر هر تهدیدی برای هر یک از کشورهای شورای همکاری خلیج فارس متحدند.
در این بیانیه بر احیای همکاری خلیج فارس و روابط برادرانه و نیز روابط نزدیکتر مصر و کشورهای شورای همکاری خلیج فارس تاکید شد. در این نشست «محمد بن سلمان» ولیعهد عربستان، «سلمان بن حمد آل خلیفه» ولیعهد و نخست‌وزیر بحرین، «فهد بن محمود آل سعید» معاون نخست‌وزیر عُمان، «محمد بن راشد آل مکتوم» معاون رییس دولت امارات و حاکم دبی، «نواف الأحمد الجابر الصباح» امیر کویت و «تمیم بن حمد آل ثانی» امیر قطر حضور داشتند. در جریان این نشست توافقنامه مصالحه با قطر امضا شد و این کشورها پایان اختلافات خود با دوحه را اعلام کردند.
عربستان، امارات، بحرین و مصر در ۱۵ خرداد سال ۱۳۹۶ با وارد کردن اتهامات فراوان به قطر روابط دیپلماتیک خود را با دوحه قطع و همه مرزهای زمینی، دریایی و هوایی خود را به روی قطر بستند. کشورهای تحریم‌کننده قطر در ادامه ۱۳ شرط برای از سرگیری روابط با این کشور اعلام کردند که در میان آن، تعطیلی شبکه تلویزیونی «الجزیره»، محدود کردن روابط قطر با ایران، بستن پایگاه ترکیه در قطر و توقف همه همکاری‌های نظامی با آنکارا از جمله این درخواست‌ها بود، اما قطر این شرط‌ها را در تضاد با حق حاکمیت خود دانسته و از تن دادن به آن خودداری کرد.
مصالحه قطر و عربستان چقدر طول می‌کشد؟
در بیانیه نشست شورای همکاری خلیج فارس در شهر العلا به مسائلی چون «همکاری و ثبات در خلیج فارس»، «از سرگیری کامل روابط دیپلماسی میان قطر و عربستان و متحدان» و ... اکتفاء شد. رسانه‌های عربستان و متحدان ریاض اما تلاش کردند اظهارات نمایندگان کشورهای شورای همکاری خلیج فارس را که حاوی مطالبی آکنده از خوش‌بینی درباره آینده روابط میان اعضای شورای همکاری بود، پررنگ کنند. این در حالی است که در بیانیه این نشست هیچ اشاره‌ای به درخواست‌های این کشورها از قطر و چگونگی اجرایی‌سازی این درخواست‌ها نشده است.
تلاش برای بهبود روابط کشورهای شورای همکاری خلیج فارس و همپیمانان آنها با قطر در حالی است اقدام خاصی از سوی قطر برای تامین نظر و خواسته قبلی این کشورها صورت نگرفته است. با توجه به این موضوع، ناظرانی که تحولات در روابط این کشورها را دنبال می‌کنند بر این باورند که چنین گشایشی یک پیروزی آشکار برای قطر پس از سه سال و نیم محاصره بی‌نتیجه به شمار می‌رود.
«سرکیس ابوزید» مفسر سیاسی تارنمای «العهد» لبنان نوشت: حتی اگر روابط عربستان و متحدان آن با قطر به طور کامل به روند طبیعی خود برنگردد بازهم قطر از رفع محاصره این کشور خرسند است. این کشور زیر بار هیچ کدام از شرط‌های عربستان و متحدان آن از جمله بستن پایگاه نظامی ترکیه در خاک خود، تعطیلی شبکه الجزیره و تغییر اساسی در سیاست خود نداده است. هنوز هم بی‌اعتمادی میان قطر و این کشورها پا برجا است. قطر تمایلی ندارد از دستاوردهایی که در این سال‌ها به دست آورده است چشم‌پوشی کند. با توجه به وجود تردیدها و بی‌اعتمادی‌ها در روابط قطر با عربستان و متحدان آن هنوز هم امکان رسیدن به مصالحه و کنار گذاشتن اختلاف‌های اساسی وجود ندارد. این راه با موانعی روبرو است که اختلاف منافع قطر با این کشورها در این زمینه بزرگترین مانع است. از این رو، دور از ذهن است که یک توافق جزئی و شکننده بتواند بار دیگر روحیه همکاری را به شورای همکاری خلیج فارس برگرداند. با وجود نیاز همه اعضای شورای همکاری خلیج فارس به کارامدی این شورا و بازگشت روحیه همکاری به آن بازهم این همگرایی ظاهری نخواهند توانست بر اختلاف منافع این کشورها سرپوش نهد. بار دیگر با سپری شدن آتش زیر خاکستر شعله ور خواهد شد و اختلاف عربستان و امارات با قطر آشکار خواهد شد.
«بدر السیف» استاد دانشگاه کویت در این زمینه به روزنامه «العرب» چاپ لندن گفت: به نظر می‌رسد تلاش برای اعتمادسازی بین قطر و عربستان آغاز شده است. هرگونه اقدامی در مسیر آشتی بهتر از بی‌تحرکی است. این مسیر همراه با موانعی است و احتمال دارد به بن‌بست و تنش منجر شود و مذاکرات آینده قطر با عربستان و متحدان آن به دلیل اختلاف منافع این کشورها سخت خواهد بود.
شکست ترامپ و آشتی‌جویی عربستان
برخی تحلیلگران معتقدند تقلای عربستان و متحدان آن برای آشتی با قطر و از سرگیری روابط با این کشور با چالش‌هایی که روی کار آمدن بایدن در آمریکا برای عربستان و همپیمانش به دنبال دارد در ارتباط است. اگر اندکی به عقب برگردیم مشاهده می‌شود سیاست محاصره و تحریم عربستان علیه قطر زمانی آغاز شد ترامپ پس از ورود به کاخ سفید در نخستین سفر خارجی خود به ریاض وارد شد. پس از این سفر بود که ریاض این سیاست را در قبال دوحه در پیش گرفت و کشورهای بحرین و امارات و مصر نیز سعودی‌ها را همراهی کردند. با رفتن ترامپ و آمدن بایدن و همچنین تغییر سیاست‌های آمریکا چک سفید ترامپ به ریاض و متحدان آن از بین خواهد رفت. این مساله سبب شده است ریاض سیاست‌های انعطاف پذیرتری از خود نشان دهد. عربستان با این اقدام به دنبال آن است که اگر زمانی روابط بین ایران و آمریکا بهبود یافت و واشنگتن بار دیگر به توافق هسته‌ای بازگشت کمترین فشارها را متحمل شود. برای کشورهای حاشیه خلیج فارس در شرایط کنونی از بین بردن نگرانی‌ها نسبت به فشارهای آینده مهم است و شاید این نشست و بیانیه آن و اعلام آشتی سبب شود که این کشورهای بتوانند تا زمان روی کار آمدن بایدن ارزیابی‌ها و مقدمه‌سازی‌های لازم را انجام دهند.
«العلی الهواء» تحلیلگر مسائل سیاسی مرکز پژوهش‌ها و مطالعات سیاسی «العربی» مصر نوشت: طرف‌های بحران در مراحل آینده نیاز به تلاش بیشتر برای خنثی‌سازی پیامدهای بحران و اعتمادسازی و از بین بردن اختلاف‌هایی دارند که هنوز هم پا برجا است. پس از انتخابات آمریکا و شکست ترامپ، شرایط تغییر کرده است. پیروزی بایدن در این انتخابات سبب شده است که محاسبات عربستان به هم ریزد. از این رو، ریاض در حال بازنگری در برخی سیاست‌های خود است و تلاش می‌کند برخی پرونده‌های باز منطقه‌ای را ببندد. پیش‌بینی می‌شود سعودی‌ها که روابط تنگاتنگی با ترامپ داشتند با فشارهایی از جانب دولت بایدن روبرو شوند. بایدن در تبلیغات انتخاباتی خود به طور آشکار گفته است که در روابط آمریکا با عربستان از جمله فروش سلاح به این کشور، مسائل حقوق بشری و حمایت آمریکا از ریاض در جنگ یمن بازنگری خواهد کرد. همچنین عربستان نگران است که بایدن در تعامل با ایران راه دولت «اوباما» را ادامه دهد. به ویژه این در شرایطی است که وی وعده بازگشت به برجام را داده است. او از سیاست فشار حداکثری علیه ایران فاصله خواهد گرفت. این خوشایند سعودی‌ها نیست. با توجه به چنین مسائلی عربستان تلاش کرده است پیش از هرگونه فشاری از سوی دولت جدید آمریکا خود پیشتاز باشد و در برخی سیاست‌هایش که ناکارامدی آن به اثبات رسیده است بازنگری کند که در راس این سیاست‌ها موضوع محاصره قطر است.
در پایان باید گفت تحلیلگران رسانه‌ها و اندیشکده‌های عربی معتقدند که شاید این نشست و بیانیه آن بتواند برای چند روزی روابط قطر با عربستان و متحدان آن را به روال گذشته برگرداند. اما این مسیر به دلیل اختلاف منافع این کشورها با پستی و بلندی‌های بسیاری روبرو است. این توافق نخواهد توانست پویایی و کارامدی را به شورای همکاری خلیج فارس برگرداند. هرچند کشورهای عضو شورای همکاری نیاز به وحدت دارند، اما این کشورها نمی‌توانند اختلاف منافع خود را پنهان کنند و اختلاف‌ها و شکاف‌ها بار دیگر آغاز خواهد شد و شیرازه شورای همکاری خلیج فارس از هم خواهد پاشید.
