زرشک درخانه خاک می‌خورد
خراسان جنوبی در مرز ایران و افغانستان بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران و ۹۸درصد زرشک ایران است؛ سرزمینی با آب‌وهوای ویژه که این ۲محصول را بهتر از هر نقطه دیگری در ایران پرورش می‌دهد. با این حال کشاورزان این استان به‌ویژه در شهرستان‌های قائنات، زیرکوه، درمیان و بیرجند که بیشترین تولید زرشک را دارند، در حالی به فصل جدید برداشت زرشک رسیده‌اند که محصول سال گذشته‌شان هنوز در انبارها مانده است. کاهش فروش داخلی و موانع پیش روی صادرات این محصول را که می‌تواند در بازار جهانی پرطرفدار باشد به تولیدی زیان‌ده تبدیل و کشاورزان را با مشکلات معیشتی مواجه کرده است.
تقاضای کم برای زرشک
زرشک بیشتر در داخل کشور و آن هم در چند خوراک و نوشیدنی محدود مصرف می‌شود و کاهش تقاضای آن در بازار می‌تواند برای تولیدکنندگان مشکل ایجاد کند. یک کشاورز تولیدکننده زرشک درباره مشکلاتی که این روزها با آن مواجه است می‌گوید: خریدار عمده زرشک تالارها و رستوران‌ها هستند، اما از زمانی که کرونا شیوع پیدا کرد همه مراسم‌های عروسی و عزا در کشور تعطیل شد و با کاهش تقاضا و در شرایطی که صادرات هم زیاد نیست، ما واقعا با مشکل مواجه شده‌ایم.
وهب ابراهیمی، با بیان اینکه زرشک کشاورزان روی دستشان مانده است، می‌افزاید: خشکسالی هم مزید بر علت شده و با کاهش بارندگی و افزایش آفات محصول ما کیفیت قبل را ندارد و همین به کاهش فروش دامن زده است. به‌گفته وی، در سال‌های قبل یک کیلوگرم زرشک عمده ۸۰هزار تومان قیمت داشت، اما الان در بهترین حالت ممکن است محصول را کیلویی ۶۰هزار تومان بخرند. این کشاورز وجود کارخانه‌های فراوری محصول را در فروش بهتر زرشک‌کاران مؤثر می‌داند، اما معتقد است این تأثیر شرایط خاص خود را دارد: اینجا یک کارخانه داریم که ابتدای فصل برداشت محصول را از کشاورزان می‌خرد، اما برای فروش محصول شما باید هم در صف‌های طولانی منتظر بمانید و هم با کمترین قیمت حاصل دسترنجتان را به کارخانه بدهید. وجود فقط یک کارخانه و انبوهی فروشنده موجب شده است قیمت محصول بسیار پایین بیاید و به‌صرفه نباشد. ابراهیمی همچنین با بیان اینکه صادرات نسبت به قبل خیلی کمتر شده است، می‌گوید: هفته پیش یکی از همکاران من ۲۰تن زرشک به ترکیه صادر کرد ولی این خیلی کم است. ارگان‌های دولتی باید با زرشک‌کاران همکاری کنند تا صادرات امکان‌پذیر شود. الان فقط این محصول در داخل کشور مصرف‌کننده دارد درحالی‌که اگر روی آن کار شود می‌تواند بازار خوبی در جهان داشته باشد.
کارگری کنیم بهتر است
شرایط بد بازار فروش زرشک موجب شده است کشاورزان حتی تصمیم به ترک این شغل بگیرند. یک زرشک‌کار می‌گوید: از یک طرف قیمت فروش زرشک بسیار کاهش پیدا کرده و از طرف دیگر هزینه‌های تولید سرسام‌آور شده است. سال قبل کارگر روزی ۲۵هزارتومان دستمزد می‌گرفت و امسال ۱۲۰هزارتومان، قیمت کود حیوانی و شیمیایی هم چند برابر شده درحالی‌که قیمت زرشک یک‌سوم شده است. ابراهیم دهقانی، قیمت فروش زرشک را از همکارش هم کمتر اعلام می‌کند و می‌افزاید: امسال با وجود تورم و افزایش هزینه‌ها زرشک را کیلویی ۴۰هزارتومان هم فروخته‌ام. هرچند خریداری که به قصد صادرات از من زرشک خریده بود، بعد از ۶ماه از گذشت قرارداد چون نتوانست محصول را صادر کند بابت هر کیلوگرم زرشک فقط ۳۵هزارتومان به من پرداخت کرد. در چنین شرایطی کشاورزی نمی‌تواند پاسخگوی زندگی من باشد. او درباره اینکه چرا قیمت زرشک همچنان در خرده‌فروشی‌ها بالاست، اظهار می‌کند: اگر شما زرشک را گران می‌خرید به‌خاطر دلال‌بازی است چون در بهترین حالت زرشک را از من کیلویی ۵۰هزارتومان می‌خرند. این کشاورز با بیان اینکه کشاورزان تولیدکننده زرشک ضرر زیادی می‌کنند، می‌افزاید: اگر وضع همینطور باشد کاشت زرشک از بین می‌رود. شاید شما ندانید، اما زرشک گیاهی استثنایی است؟ امسال شکوفه می‌دهد و آماده می‌شود تا سال بعد میوه بدهد. به همین دلیل ما یک سال در میان می‌توانیم برداشت داشته باشیم. این یعنی ما هرچه فروش داشته باشیم درآمد دوسالمان است و کاهش قیمت برای مدتی طولانی ما را درگیر می‌کند. دهقانی ادامه می‌دهد: درنظر داشته باشید که در این فاصله یکساله هر اتفاقی از بارش باران و بروز آفت گرفته تا گران شدن اقلامی مثل کود حیوانی ممکن است رخ دهد. در سال‌های قبل جهادکشاورزی به ما کمک می‌کرد و مثلا کود شیمیایی را کیسه‌ای ۳۰هزار تومان به ما می‌داد، اما الان مجبوریم همان کود را ۵۰۰هزارتومان خریداری کنیم. وی با بیان اینکه اگر سراغ کارگری ساختمان برود درآمد بیشتری خواهد داشت، اظهار می‌کند: زرشک فقط محصول قائن است و مقدار کمی هم در بیرجند تولید می‌شود و این یعنی محصول ما می‌تواند در تمام جهان مشتری داشته باشد. با وجود این، اوضاع اقتصادی و معیشتی زرشک‌کاران خوب نیست و حتی امیدی نداریم محصول امسال عایدی چندانی برایمان داشته باشد.
بهترین کار اختصاص یارانه است
تولیدکنندگان زرشک سهمی از حمایت دولتی ندارند و آنچه در این سال‌ها به‌عنوان کمک به آنها ارائه می‌شد هم متوقف شده است. مدیر جهادکشاورزی قائن با بیان اینکه سطح زیرکشت زرشک خراسان جنوبی ۱۸هزارو۶۰۰هکتار است و حدود ۳۷درصد زرشک استان در قائنات تولید می‌شود می‌گوید: ما محدودیتی در توزیع کود و تامین نهاده نداریم ولی رشد سرسام‌آور قیمت نهاده‌های کشاورزی مثل کودهای شیمیایی، ریزمغذی‌ها و سموم دفع آفات نباتی در چند سال گذشته موجب افزایش هزینه تولید در واحد سطح شده است. سید عبدالحسین سجادی، بهترین کار را دادن یارانه به کشاورزان برای تامین نهاده‌ها می‌داند تا هزینه تولید کاهش پیدا کند، زیرا به اعتقاد وی، دادن تسهیلات کم‌بهره بانکی به بهره‌برداران و همچنین صنایع تبدیلی مرتبط با این محصول در شرایط فعلی می‌تواند راهگشا و برای گذر از بحران مفید باشد. وی با بیان اینکه محصول زیادی از ۲سال گذشته در سردخانه‌ها و تالارهای متعلق به بهره‌برداران و تاجران مانده است، اظهار می‌کند: گسترش صنایع تبدیلی و تکمیلی مرتبط و فرآوری این محصول نیز می‌تواند در تثبیت اشتغال و پایداری کشاورزان زرشک‌کار مفید باشد و وزارت جهادکشاورزی، صمت، وزارت امورخارجه و بخش خصوصی(اتاق بازرگانی) باید به‌دنبال شناساندن این محصول در بازارهای جهانی وتوسعه صادرات باشند.
زرشک معرفی نمی‌شود
صادرات و تولیدات فراوری‌شده از زرشک هم موفقیت چندانی در سال‌های اخیر نداشته‌اند. با اینکه زرشک خواص بسیاری دارد و طعم و رنگ جذابش می‌تواند برای مصرف‌کنندگان بسیاری خوشایند باشد، اما کمتر محصول تولیدشده از زرشکی در بازار دیده می‌شود. رئیس اتاق بازرگانی خراسان جنوبی می‌گوید: زرشک یکی از محصولات استراتژیک کشاورزی استان محسوب می‌شود، زیرا ۹۸درصد زرشک بی‌دانه دنیا در خراسان جنوبی تولید می‌شود. استان سالانه ۲۲هزارتن زرشک خشک تولید می‌کند، اما از آنجا که در دنیا شناختی از این میوه ارزشمند وجود ندارد صادرات آن عقیم مانده است درحالی‌که زرشک هم مانند زعفران خواص مفیدی دارد. محسن احتشام با بیان اینکه در سال‌های قبل رقم صادرات زرشک حدود ۵۰تن بود و اکنون این رقم به ۴۰۰تن رسیده است، اظهار می‌کند: این رقم صادرات بسیار کمتر از چیزی است که در استان تولید می‌شود و با وجود تلاش‌های اتاق بازرگانی در سال‌های گذشته برای افزایش صادرات به‌دلیل نبود کمک‌های دولتی و شناخته نبودن این محصول، موفقیتی حاصل نشده است. وی مانند دیگر افرادی که در زمینه تولید و صادرات زرشک فعال هستند، کرونا را عامل مهمی در ایجاد این وضعیت می‌داند و می‌گوید: بازار سوغات مشهد هم که یکی از بزرگ‌ترین فروشندگان محصول زرشک کشور است، ماه‌هاست به‌دلیل کاهش سفر تعطیل شده و به همین دلیل فروش داخلی محصول زرشک هم از همیشه کمتر است. به این وضعیت افزایش هر سال سطح زیرکشت زرشک در سال‌های گذشته را که موجب شده است محصول زیاد و بدون مشتری روی دست تولیدکننده و صادرکننده بماند را هم اضافه کنید. رئیس اتاق بازرگانی خراسان جنوبی با بیان اینکه شرکت‌های داخلی از زرشک حمایت نمی‌کنند، می‌افزاید: کارخانه‌های تولید آب‌میوه و کنستانتره انبه، آناناس، بلوبری و کرن‌بری وارداتی را می‌خرند، اما حاضر نیستند روی زرشک تولید داخل که فراوان و ارزان است، سرمایه‌گذاری کنند. احتشام با بیان اینکه اتاق بازرگانی خراسان رضوی در ارائه نوشیدنی زرشک به بعضی هتل‌های داخلی به جای نوشیدنی‌های پرتقالی هم ناموفق بوده است، اظهار می‌کند: تولیدات بومی مانند محصولات فراوری شده از زرشک حامی داخلی نیاز دارند. همچنین هزینه‌های تبلیغات و اجاره بیلبوردها هم در توان تولیدکننده نوپای فراورده‌های مشتق از زرشک نیست. وی با بیان اینکه همه تولیدکنندگان مجبور به خام‌فروشی هستند، می‌افزاید: دولت باید به تولیدکننده زرشک کمک کند. بخش خصوصی سرمایه‌گذاری کرده، اما وقتی محصولی مجال معرفی ندارد سرمایه‌گذار به جایی نخواهد رسید.
رئیس اتحادیه زعفران و زرشک قاینات هم می‌گوید: تأثیر کرونا بر کاهش فروش زرشک درست، اما مشکل اصلی این است که سطح زیرکشت زرشک را بدون آنکه برای فروش و صادراتش کاری کرده باشیم، افزایش داده‌ایم و از سوی دیگر، فرهنگ مصرف این محصول را در کشور ایجاد نکرده‌ایم. وقتی هنوز در کشور خودمان مردم این محصول را نمی‌شناسند چه توقعی برای صادراتش داریم.
رضا جوهری، می‌افزاید: رایزنان بازرگانی وزارت امور خارجه از جمله کسانی هستند که باید در زمینه معرفی محصولات کشاورزی بومی به بازارهای جهانی فعالیت کنند اما دولت‌ها این موضوع را فراموش کرده‌اند. وی با بیان اینکه زرشکی که برای صادرات تولید می‌شود هم باید شرایط خاصی داشته باشد، اظهار می‌کند: شیوه خشک‌کردن زرشک صادراتی و شیوه کاشت آن باید با دقت انجام شود. به‌ویژه بازار جهانی خواستار محصولات ارگانیک است و باید زرشکی با این شرایط تولید شود که شایسته صادرات باشد. رئیس اتحادیه زعفران و زرشک قاینات با اشاره به اینکه دولت باید به کشاورزان برای تولید چنین محصولی تسهیلات اعطا کند، می‌گوید: خشک کردن محصول زرشک به امکاناتی مثل بارگاه‌های بهداشتی نیاز دارد تا بتوان زرشک باکیفیتی به‌دست آورد.
***
اوضاع نابسامان زرشک خراسان جنوبی به این آسانی بهبود نخواهد یافت. عزمی جدی نیاز است که بخش خصوصی و البته دولت جدید این محصول بومی و ویژه ایران را به بازارهای جهانی برساند زیرا در وضعیتی جز این کشاورزان ممکن است عطای زرشک را به لقایش ببخشند.
