چگونه زاینده‌رود را از ورشکستگی آبی نجات دهیم؟
مطابق آمارهای موجود سالانه حدود ۹۶ میلیارد مترمکعب در ایران آب مصرف می‌شود در حالی‌که کل منابع آب تجدیدپذیر کشور حدود ۹۰ میلیارد متر مکعب است که به باور کارشناسان از بحران آب عبور کرده‌ایم و به ورشکستگی آبی رسیده‌ایم، اگرچه به دلیل کمبود منابع مالی و اعتباری و تخصیص نامناسب بودجه، عملا فعالیت موثری در جهت احیای حوضه‌های آبریز انجام نشده و منابع آب زیرزمینی کشور در حال نابودی است، اما به نظر می رسد هنوز مردم و به خصوص مسئولان و مدیران کشور به عمق فاجعه ورشکستگی آبی پی نبرده‌اند!
کاهش شدید بارش‌ها در سال آبی گذشته، خشکسالی و از همه مهمتر سوء مدیریت در حوضه زاینده رود موجب شد تا سهم زاینده رود از حقابه‌اش تنها جریان ۱۰ روزه در تابستان باشد. به گفته حسین محمدرضایی-عضو هیئت مدیره نظام صنفی کشاورزی شهرستان اصفهان، سال آبی گذشته که آورد رودخانه ۷۵۰ میلیون مترمکعب بود، حدود ۵۵۵ میلیون مترمکعب این آب متعلق به کشاورزان بود که در کمیته سازگاری با کم آبی مصوب شد ۲۵۰ میلیون مترمکعب این آب به کشاورزان تعلق یابد که با وجود تصویب این عدد، تنها ۶۲ میلیون مترمکعب آب به کشاورزان تحویل داده شد.
مطابق این صحبت ها قرار بود پایان سال آبی گذشته، ۲۰۰ میلیون مترمکعب آب پشت سد زاینده رود ذخیره باشد، همچنین سال گذشته ۱۹۰ میلیون مترمکعب حقابه کشاورزان تحویل داده نشد، بنابراین پایان سال آبی گذشته باید حدود ۲۸۰ میلیون مترمکعب آب در سد زاینده رود ذخیره می‌شد.
به استناد این آمارها، کشاورزان اصفهان طی یک ماه گذشته خواستار تحویل حقابه خود برای سال آبی جاری شدند که بعد از سفر وزیر نیرو به اصفهان و برخی صحبت های کارشناسی مسئولان آبی، مشخص شد که با ذخیره فعلی سد زاینده رود، امکان تحویل آب وجود ندارد.
تنها ذخیره ۱۰۰ روز آب برای اصفهانی‌ها
استاندار اصفهان نیز ۵ آذرماه در جمع خبرنگاران گفته بود که داده‌های آماری نشان می‌دهد آب پشت سد زاینده‌رود تنها کفاف حدود ۱۰۰ روز را می‌دهد، اولویت تامین آب شرب است و در صورت مازاد، می‌توان آن را برای مصارف کشاورزی رهاسازی کرد.
به گفته سیدرضا مرتضوی، اگر حجم سد از مقداری کمتر شود باعث رشد برخی آلودگی‌ها می‌شود؛ این عدد حداقل، بین ۴۵ تا ۷۰ میلیون متر مکعب است و اگر این مقدار را از حجم فعلی کم کنیم، حدود ۱۱۳ میلیون مترمکعب آب پشت سد داریم یعنی برای حدود سه ماه آب پشت سد داریم. در روزهای اخیر مردم دنبال این بودند که آب باز شود، نظرات کارشناسان آب، این است که نگرانی‌هایی مطرح است؛ در حال حاضر ذخیره سد ۱۶۸ میلیون مترمکعب از حدود یک میلیارد ۵۰۰ میلیون مترمکعب است؛ همچنین کارشناسان آب منطقه‌ای و وزارت نیرو بیان کردند ماهانه حدود ۳۰ میلیون مترمکعب آب مصرفی داریم.
بنا بر تاکید استاندار اصفهان، مقداری از آب سد قابل استفاده نیست، در لایه‌های پایینی رسوبات و لجن وجود دارد، همچنین اگر حجم سد از مقداری کمتر شود باعث رشد برخی آلودگی‌ها می‌شود؛ این عدد حداقل، بین ۴۵ تا ۷۰ میلیون متر مکعب است و اگر این مقدار را از حجم فعلی کم کنیم، حدود ۱۱۳ میلیون متر مکعب آب پشت سد داریم یعنی برای حدود ۳ ماه آب پشت سد داریم. از حق و حقوق کشاورزان اطلاع دارم و در آن تردید ندارم اما واقعیت این است که در حال بحث کارشناسی هستیم که اگر آب باز شود، چه اتفاقی خواهد افتاد. کشاورزان تقاضای ۸۰ میلیون مترمکعب آب را داشتند و اگر این اتفاق بیفتد تا دی ماه دچار مشکل خواهیم شد.
مشکل زاینده رود یک شبه حل نمی شود
امروزه کارشناسان حوزه آب وقوع چنین شرایطی را مصداق ورشکستگی آبی می دانند و براین باورند که برای نجات یک حوضه بحرانی به طور قطع توجه به موضوع محیط زیست باید در اولویت قرار گیرد و به دلیل اینکه بحران زاینده رود طی سال ها با بارگذاری بیش از اندازه و سوءمدیریت به وجود آمده، نمی‌توان این مشکل را یک شبه حل کرد.
ورشکستگی آب به معنای بیلان منفی آب است، یعنی بیش از منابع آبی موجود، برای آن مصارف و بارگذاری تعریف می کنیم و به اعتقاد بسیاری از کارشناسان امروز حوضه زاینده رود به مرحله ورشکستگی آبی رسیده است.
بابک سپهریان-یک کارشناس زمین شناسی و آب درباره ورشکستگی آب حوضه زاینده رود به ایسنا، می گوید: ورشکستگی آب به معنای بیلان منفی آب است، یعنی بیش از منابع آبی موجود، برای آن مصارف و بارگذاری تعریف می کنیم و به اعتقاد بسیاری از کارشناسان امروز حوضه زاینده رود به مرحله ورشکستگی آبی رسیده است.
وی با تاکید بر اینکه حیات آبخوان اصفهان به جریان آب در زاینده رود وابسته است و زمانی که آب در این رودخانه جاری نباشد، در این مرحله این زاینده رود نه تنها هیچ ورودی آب ندارد، بلکه با حفر چاه‌ها و برداشت از آبهای زیرزمینی، به سرعت به جریان فرونشست کمک می کنیم، بنابراین اگر بخواهیم با همین رویه پیش رویم روز به روز به ورشکستگی آبی نزدیک‌تر می‌شویم، اما اگر در همین شرایط، یک تصمیم اورژانسی گرفته شود، در وهله نخست اصفهان باید از شر فولاد رها شود، در این شرایط حجم آب این بخش آزاد و پساب شهرهای مختلف به سمت آب های زیر زمینی هدایت می شود.
جرات اعلام ورشکستی زاینده رود را نداریم
وی شرایط امروز زاینده رود را به وضعیت کارخانه داری تشبیه می کند که جرات اعلام ورشکستگی خود را ندارد، اما کار به جایی رسیده که نه توان پرداخت حقوق ها را دارد و نه توان فروش اموال و یا نوسازی ماشین آلات خود را. اگرچه ورشکستگی آب در این حوضه رخ داده، اما می توان با حذف مخازنی پمپاژ آب در بالادست و یا تجدید نظر در طرح های انتقال آب به قم، یزد و ....، اجازه حرکت آب در بستر رودخانه زاینده رود را دهیم، از سوی دیگر فولاد باید آماده کوچ اجباری به بنادر جنوبی شود و از همه مهمتر باید به جریان همیشگی تالاب گاوخونی توجه کنیم.
به عقیده این کارشناس، تغییر مدل کشت کشاورزان در بالادست و پایین دست می‌تواند حوضه بحران زده زاینده رود را از ورشکستگی به دور کند و در گام نخست در شرق اصفهان باید کشاورزی سنتی به طور کامل حذف و در این منطقه کشت گلخانه ای آن هم با روش های نوین توسعه یابد، چراکه ارزش افزوده این مدل کشت‌ها بیشتر از روش‌های سنتی کشاورزی است، از سوی دیگر کشاورزان بالادست به جای پمپاژ آب در ارتفاعات برای کشت بادام و هلو باید به سمت کشت گیاهان بومی دارویی روی آورند و البته جهاد کشاورزی چهارمحال و بختیاری و اصفهان باید روش کاشت، داشت و برداشت کشت این گیاهان را به صورت صنعتی به این کشاورزان آموزش دهند و در کنار آن در این منطقه اقدام به تولید عسل شود و همزمان با آن صنایع تبدیلی در چهارمحال و بختیاری توسعه یابد.
وی اضافه می‌کند که در این شرایط، استفاده از آب شرب در اصفهان نیز باید قانونمند شود و به نباید بهانه ساخت و سازها انشعابات آب افزایش یابد، چراکه در خوشبینانه ترین حالت، سالانه دشت اصفهان حدود ۱۲۰ میلمتر بارش دارد که این میزان کفاف جمعیتی معادل یک و نیم میلیون نفر را می دهد، در حالی که اکنون جمعیت اصفهان ۵ میلیون نفر است.
به اعتقاد سپهریان، حوضه آبریز زاینده‌رود امروز نیازمند مدیریت واحد است که در نخستین گام باید الگوی کشت بالادست را اصلاح کرد و برای تبدیل مزارع بادام و هلو به کشت گیاهان دارویی اقدام کرد و در این شرایط طی دو سال خود به خود لوله های انتقال آب به ارتفاعات در چهارمحال و بختیاری جمع می شود و از همه مهمتر توسعه اشتغال این استان باید از محل گردشگری و اکوتوریسم باشد و اگر این اقدامات در شرایط آرام و نه تنش زا صورت گیرد، طی سه تا پنج سال آرام آرام و با یک گذر سخت از شرایط ورشکستگی آبی حوضه زاینده رود دور می شویم، اما اگر این اقدامات را در سریع‌ترین زمان ممکن انجام ندهیم اصفهان روز به روز به نابودی نزدیک تر خواهد شد.
تعادل منابع و مصارف آب را برهم زدیم
همچنین عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان درباره ورشکستگی آبی در حوضه های آبریز به ایسنا، توضیح می دهد: ورشکستگی آبی اصطلاحی جدید است و برای نخستین بار برای دریاچه ارومیه به کار برده شد و بعد از آن برای حوضه آبریز زاینده رود این اصطلاح مورد استفاده قرار گرفت.
حمیدرضا صفوی می گوید: زمانی که تعادل بین منابع و مصارف آب برهم خورد و به نوعی که مصارف ما بیش منابع آبی موجود باشد، طبیعتا موجب برهم خوردن تعادل و کمبود منابع آب می شود.
وی با بیان اینکه بخشی از این موضوع طبیعی، بخشی مربوط به تغییر اقلیم و بخشی از آن انسان ساز است که در حقیقت کمبود آب را تشدید می کند، اضافه می کند: زمانی که تعادل آب برهم می خورد، انسان نیز شرایط تعادل بخشی آب را بدتر می کند؛ به عنوان مثال زمانی تنها تالاب گاوخونی با کمبود آب مواجه بود و به مرور این خشکی به بخش های دیگر زاینده رود و داخل شهر رسید و امروز این کمبود آب و خشکی خود را در محدوده بالادست نیز کشانده که این ناشی از کمبود منابع آب های سطحی و زیرزمینی است.
عضو هیئت علمی دانشکده مهندسی عمران دانشگاه صنعتی اصفهان می گوید: زمانی که کمبود منابع آب سطحی رخ می دهد، برداشت بیشتر از منابع آب زیرزمینی انجام می شود که موجب کاهش کیفیت آب و حتی فرونشست زمین می شود.
وی اظهار می کند: متاسفانه در این شرایط به جای ایجاد تعادل، مصارف حوضه زاینده رود را بیشتر کرده ایم و همه به دنبال این هستند که از این سفره محدود، سهم بیشتری آب را از آن خود کنند و این تراژدی آب های مشترک است، چراکه همه تنها به یک منبع آب مشترک فشار می آورند و سعی در برداشت بیشتر آب دارند.
صفوی با بیان اینکه شاید بتوان نام این شرایط را ورشکستگی آبی، بحران شدید آبی و ... بگذاریم، می گوید: برای رهایی از این وضعیت تنها نباید به فکر تامین آب باشیم و باید مدیریت تقاضای آب را هم مد نظرداشته باشیم.
وی می گوید: در حوضه ای همچون زاینده رود که هم در آب های سطحی و هم زیرزمینی با کمبود منابع آب مواجه هستیم باید در مصارف مختلف و طرح های انتقال آب دقت بیشتری کنیم.
شرایط امروز حوضه زاینده رود همانند انسان کم خونی است که با وجود این مشکل، به دنبال گرفتن خون از او هستیم که به طور قطع در این شرایط این بیمار دوام نخواهد آورد.
عضو هیئت علمی دانشکده مهندسی عمران دانشگاه صنعتی اصفهان توضیح می‌دهد: شرایط امروز حوضه زاینده رود همانند انسان کم خونی است که با وجود این مشکل، به دنبال گرفتن خون از او هستیم که به طور قطع در این شرایط این بیمار دوام نخواهد آورد.
وی با تاکید بر ضرورت مدیریت آب در حوضه زاینده رود، تصریح می کند: از یک سو بدهی‌های حوضه زاینده رود را که طی سال های گذشته قرار بر انتقال آن بود، باید داده شود و سپس آب زاینده رود به استان دیگری منتقل شود که این موضوع بسیار قابل توجه است، همچنین برای نجات این حوضه باید به دنبال مدیریت مصارف آب با استفاده از طرح های بازچرخانی آب، تصفیه پساب فاضلاب و ... باشیم.
زاینده رود را باید نجات دهیم
صفوی با اعتقاد بر اینکه اگر چه حوضه زاینده رود دچار بحران شدید است، اما باید ورشکستگی آن را رفع کرد، می گوید: برای حل این مشکل، ابتدا باید مخارج این حوضه را کم کنیم که این موجب دوری از ورشکستگی آب می شود.
وی درباره اینکه حوضه زاینده رود به ورشکستگی آب رسیده است یا خیر؟ توضیح می دهد: مرز مشخصی در این خصوص وجود ندارد و ممکن است ورشکستگی شدید باشد و یا عادی.
عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان می افزاید: بارگذاری های زیاد بر حوضه زاینده رود، برداشت های غیرمجاز و ... موجب مشکلات بسیار این رودخانه شده و از سوی دیگر خشکسالی مزید بر علت شده و بحران بی‌آبی این حوضه را تشدید کرده است.
بارگذاری های زیاد بر حوضه زاینده رود، برداشت های غیرمجاز و ... موجب مشکلات بسیار این رودخانه شده و از سوی دیگر خشکسالی مزید بر علت شده و بحران بی آبی این حوضه را تشدید کرده است.
وی با بیان اینکه در سال ۹۷ و ۹۸ در حوضه زاینده رود بارندگی‌های خوبی داشتیم و این رودخانه پایداری مناسبی داشت، اما کمبود بارش ها در سال آبی گذشته تاکنون موجب تشدید کمبود منابع آبی شد، می گوید: برای رفع این بحران از یک سو باید مشکلات انسان ساز همچون برداشت های بی رویه، بارگذاری های بیش از توان این حوضه را کنترل کرد و از سوی دیگر طرح های انتقال آب برنامه ریزی شده به این حوضه باید پیگیری شود.
صفوی در پاسخ به اینکه طرح های برنامه‌ریزی شده انتقال آب به حوضه زاینده رود به رفع مشکلات آن کمک می کند یا خیر، اظهار می کند: اگر مدیریت همزمان تامین و تقاضای آب وجود داشته باشد می تواند به حل این مشکل کمک کند، اما اگر این آب‌ها به هر طریقی به حوضه زاینده رود منتقل شود و دوباره به فکر توسعه باشیم و مصرف را زیاد کنیم، این طرح ها مشکل زاینده رود را حل نخواهد کرد.
عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان با اعتقاد بر اینکه به نظر می رسد منبع تامین دیگری برای کمبود آب در حوضه زاینده رود نداریم، توضیح می دهد: متاسفانه امروز میزان آب های سطح و زیرزمینی کافی در این حوضه وجود ندارد، اما وقتی انتقال آب وجود دارد و توسعه و بارگذاری در بخش های مختلف افزایش یافته است راه دیگری به غیر از طرح های انتقال آب نداریم.
