نگاهی تاریخی به مسجد جامع ورامين
آفتاب‌‌نیوز : 
آفتاب-حسین ابویسانی*: مسجد جامع شهرستان ورامین به عنوان یکی از بناهای تاریخی و بی‌نظیر و جاذبه مهم گردشگری، طی قرن‌های متمادی در این منطقه خودنمایی کرده است.
«مادام دیولافوا» جهانگرد و ایرانگرد مشهور فرانسوی که بسیاری از شهرها و مناطق مختلف ایران را از نزدیک بازدید کرده و در سفرنامه‌ای نتایج مشاهدات خود را منتشر کرده است، در زمان ناصرالدین شاه به منطقه ری سفر کرد.
او در سفرنامه خود از مسجد جامع شهرستان ورامین به عنوان یکی از بناهای تاریخی و بی‌نظیر یاد می‌کند.
وی در این سفر نامه آورده است :
پس از چهار ساعت راهپیمایی و پایمال کردن محصول مزارع و شنیدن ناملایمات از زارعین بام مخروطی شکل و گنبد مینای مسجدی که در میان مزارع سر برآورده بود از دور پدیدار گردید، این مسجد ورامین است.
کمی بعد به آن جا می‌رسیدیم و در میان باغ‌ها که دیوارهای گلی داشتند، داخل شدیم در این باغ‌ها درختان میوه از قبیل گیلاس و زرد آلو و گوجه و هلو، جنگل انبوهی تشکیل می‌دادند.
خوشبختانه نظر به توصیه‌ای که دکتر تولوزان به کدخدا نوشته بود ما توانستیم در خانه او فرود آییم، پس از تعارفات معموله و کمی استراحت به تماشای مسجد جامع ورامین رفتیم.
این بنا در قدیم بسیار عالی، با شکوه بوده ولی اکنون ویرانه‌ای بیش نیست. مومنان هم از ترس فرود آمدن طاق، برای عبادت به آن جا نمی‌روند. و بنابراین سیاحت آن مانعی ندارد و هر کس می‌تواند آزادانه و بدون اشکال به تماشای این خرابه بپردازد.
مدخل مسجد دروازه‌ای ورودی است که تشکیل ایوان را می‌دهد که سرتاسر ضلع شمالی مسجد می‌باشد و صحن مسجد حیاطی مستطیل شکل است وسط آن حوضی است که شبیه حوض‌های وسط قلعه‌های مسکونی و رباط‌ها می‌باشد.
ایوان شبستان بلند و زیبای مسجد جامع دارای کتیبه‌هایی ارزشمند است کتیبه‌های سوره جمعه در متن و در حاشیه کتیبه‌های کوفی آن از نمونه‌های خوب کتیبه‌های گچ‌بری این عصر است،انواع طرح‌های اسلیمی و خط‌های عربی، کوفی و فارسی را داراست.
مادام دیولافوا در سفرنامه خود از گنبد مینایی مسجد جامع یاد کرده و می‌نویسد که این مسجد دارای چند کتیبه جالب است اولین کتیبه در سردر صحن مسجد قرار دارد.
کتیبه کاشیکاری شده سردر حرم یا شبستان اصلی مسجد با آیه «یا ایها الذین امنو اذا نودی ...» و کتیبه بالای محراب دور تا دورحرم«یسبح لله ما فی السموات و ما فی الارض...» نگاشته شده است.
در قسمت سردر اصل مسجد، در زیر قوس اصلی سردر مسجد، همچنین دو ستون تزیینی که از دو طرف قوس تا بالا و راس آن ادامه پیدا کرده و درسر در حرم نیز زیر قوس نیم گنبد کاشیکاری از پایه قوس تا راس آن از دو طرف به طور کامل و همانند سردر اصلی مسجد وجود دارد.
بالای محراب، تا گوشواره‌ها هیچ کاشیکاری وجود ندارد.
شگرف‌ترین گچبری‌های این مسجد در بالا و اطراف محراب آن وجود دارد که با نقش‌های اسلیمی گل و بوته به شکل برجسته و کاملا زیبایی ایجاد شده‌اند. پیچیدگی این طرح‌ها به قدری است که انسان به راحتی نمی‌تواند باور کند که قدرت دست یک هنرمند، خالق آن بوده است.
در زمان حاضر به دور ساختمان دیواری کشیده شده که نقش حفاظ را به عهده دارد البته در گذشته این حصار وجود نداشته است. پس از گذشتن از این در دو راه برای ورود به صحن مسجد وجود دارد.
سر در اصلی مسجد درایوان شمالی مسجد که طی دهلیزی به صحن می‌رسد واقع شده است.
صحن مربع شکل مسجد مانند یک فضای تقسیم عمل می‌کند به طوری که فردی که وارد صحن می شود پس از وضو ساختن در حوض وسط صحن می‌تواند محل نشستن خود را در هر یک از چهار ایوان انتخاب کند.
محور طولی مسجد جامع ورامین منطبق بر عکس مسیر خیابانی به همین نام است که به میدان قدیمی شهر منتهی می‌شود.
در کنار این میدان که همگان قدمت آن را تصدیق می‌کنند برج علاءالدوله با قدمت هشتصد ساله خودنمایی می‌کند.
در انتهای خیابان نگاه ما به سر در و گنبد مسجد گره می‌خورد و ابهت مسجد حواس انسان را معطوف به خود می‌سازد تا جایی که هنگام قدم زدن در این خیابان به سمت مسجد تا چند لحظه‌ای فرد از اطراف خود غافل می‌شود.
ایوان‌های شرقی و غربی دارای پنجره‌هایی هستند و با توجه به جغرافیای ورامین و بادهایی که در این ناحیه از شرق به غرب و یا عکس آن می‌وزند هوا به راحتی از بیرون توسط پنجره‌ها به داخل هدایت شده و پس از تماس با کف ایوان که فرشی از آجر است و در سایه خنک ایوان قرار گرفته، گرمای خود به کف داده و خنک می‌شود و در فضای مسجد شروع به گردش می‌کند.
این عمل از داخل صحن مربع شکل مسجد نیز تکرار می‌شود و تمامی ایوان‌ها دارای هوای خنک و تازه هستند.
به طور کلی به این دلیل که مساجد جامع تنها در روز مورد استفاده بوده‌اند، آن هم در روشن‌ترین زمان روز، بیشترین استفاده از نور طبیعی در آنها به کار رفته و در ایوان‌های شرقی و غربی پنجره هایی وجود دارد. 11 پنجره در ایوان غربی و 10 پنجره در ایوان شرقی مسجد تعبیه شده است.
از جمله مصالح به کار رفته در ساختمان مسجد جامع ورامین، آجر و ملات و ساروج است.
آجر از مصالح با ارزش دوره مغول و تیموری است، این نوع آجرها از گل رس معمولی تهیه می‌شده‌اند و نکته حائز اهمیت استفاده از مصالح محلی در این دوره و در مسجد جامع ورامین است که ابعاد آنها 22×22×5/5 است.
ساروج ملاتی است کندگیر و تشکیل شده از 10 پیمانه گرد آهک شکفته به علاوه هفت پیمانه خاکستر الکی، یک پیمانه خاک رس، یک پیمانه ماسه بادی، سه تا پنج کیلوگرم گل لجن ( لویی)و آب می‌باشد .
مخلوط کردن لویی (گل جگن) برای آن بود که، ملات پس از به مصرف رسیدن، هنگام گرفتن جمع نشود و نترکد.
در مناطق مختلف بعضی از مواد که نقش تقویت‌کننده را ایفا می‌کنند با توجه به دسترسی آن، به آن ملات اضافه و بعضی از مواد کمیاب از آن حذف می‌شده است.
در ملات ساروج مسجد جامع ورامین از وجود شیره انگور و تخم پرندگان صحبت به میان آمده است.
حال آن که در قرن هشتم ورامین دارای باغ‌های انگور فراوان بوده که این محصول را به راحتی در اختیار معماری قرار داده است.
همچنین تهیه هزاران تخم پرنده از پرندگان مهاجری که در اطراف کویر سیاه کوه و مسیر رودخانه شور نجف‌آباد و دیر کویر تا قصر بهرام وجود داشته‌اند، کار مشکلی نبوده است.
مسجد جامع ورامین از نمونه‌های کامل مسجد چهار ایوانی است که ساخت آن در زمان سلطان محمد اولجایتو ( خدابنده ) آغاز، و در دوره فرزندش ابوسعید بهادرخان تکمیل شد.
تاریخ 722 و 726 هـ.ق در شبستان و گنبد اصلی دیده می‌شود. این بنا در سال 815 هـ.ق در عهد شاهرخ تیموری مرمت شد.
در ابتدای محور طولی بنا، سر در ورودی و پشت آن، صحن باز واقع است. طاق نماهای اطراف صحن به چهار ایوان ختم می‌شود که دو ایوان در محور طولی و دو ایوان در محور غربی قرار دارند. پشت ایوان اصلی گنبدخانه واقع است.
عرض دهانه ایوان شرقی دو برابر دهانه بقیه طاق نماها و برابر دهانه ایوان ورودی است. از سوی دیگر عرض و ارتفاع آن به سختی، دو سوم عرض و ارتفاع ایوان جنوبی می‌شود. به این ترتیب ایوان جنوبی ایوانی مقصوره ( سرای حصاردار، جای ایستادن امام و خلیفه در مسجد ) است که با سادگی و عظمت بر تمامی صحن تسلط می‌یابد. تسلط گنبد با قدرت و تناسب زیبا، بر تمامی ساختمان و ارتباط با ایوان جلوی آن، از ویژگی‌های این مسجد است.
سردر خارجی این مسجد بسیار جالب است و روی دیوارهای جانبی سر در با طرح‌های اسلیمی و گره چینی و رنگ‌های آبی فیروزه‌ای و لاجوردی کاشیکاری شده و از طراحی استادانه و پرکار برخوردار است. این سر در از نظر طرح و اجرا شبیه سر درهای مسجد جامع نطنز و مسجد جامع مظفری کرمان است. این مسجد دارای دو مناره است که روی پایه‌های طرفین استوار شده است.
* خبرنگار آفتاب در ورامین
آفتاب-حسین ابویسانی*: مسجد جامع شهرستان ورامین به عنوان یکی از بناهای تاریخی و بی‌نظیر و جاذبه مهم گردشگری، طی قرن‌های متمادی در این منطقه خودنمایی کرده است. «مادام دیولافوا» جهانگرد و ایرانگرد مشهور فرانسوی که بسیاری از شهرها و مناطق مختلف ایران را از نزدیک بازدید کرده و در سفرنامه‌ای نتایج مشاهدات خود را منتشر کرده است، در زمان ناصرالدین شاه به منطقه ری سفر کرد.
او در سفرنامه خود از مسجد جامع شهرستان ورامین به عنوان یکی از بناهای تاریخی و بی‌نظیر یاد می‌کند.
وی در این سفر نامه آورده است :
پس از چهار ساعت راهپیمایی و پایمال کردن محصول مزارع و شنیدن ناملایمات از زارعین بام مخروطی شکل و گنبد مینای مسجدی که در میان مزارع سر برآورده بود از دور پدیدار گردید، این مسجد ورامین است.
کمی بعد به آن جا می‌رسیدیم و در میان باغ‌ها که دیوارهای گلی داشتند، داخل شدیم در این باغ‌ها درختان میوه از قبیل گیلاس و زرد آلو و گوجه و هلو، جنگل انبوهی تشکیل می‌دادند.
خوشبختانه نظر به توصیه‌ای که دکتر تولوزان به کدخدا نوشته بود ما توانستیم در خانه او فرود آییم، پس از تعارفات معموله و کمی استراحت به تماشای مسجد جامع ورامین رفتیم.
این بنا در قدیم بسیار عالی، با شکوه بوده ولی اکنون ویرانه‌ای بیش نیست. مومنان هم از ترس فرود آمدن طاق، برای عبادت به آن جا نمی‌روند. و بنابراین سیاحت آن مانعی ندارد و هر کس می‌تواند آزادانه و بدون اشکال به تماشای این خرابه بپردازد.
مدخل مسجد دروازه‌ای ورودی است که تشکیل ایوان را می‌دهد که سرتاسر ضلع شمالی مسجد می‌باشد و صحن مسجد حیاطی مستطیل شکل است وسط آن حوضی است که شبیه حوض‌های وسط قلعه‌های مسکونی و رباط‌ها می‌باشد.
ایوان شبستان بلند و زیبای مسجد جامع دارای کتیبه‌هایی ارزشمند است کتیبه‌های سوره جمعه در متن و در حاشیه کتیبه‌های کوفی آن از نمونه‌های خوب کتیبه‌های گچ‌بری این عصر است،انواع طرح‌های اسلیمی و خط‌های عربی، کوفی و فارسی را داراست.
مادام دیولافوا در سفرنامه خود از گنبد مینایی مسجد جامع یاد کرده و می‌نویسد که این مسجد دارای چند کتیبه جالب است اولین کتیبه در سردر صحن مسجد قرار دارد.
کتیبه کاشیکاری شده سردر حرم یا شبستان اصلی مسجد با آیه «یا ایها الذین امنو اذا نودی ...» و کتیبه بالای محراب دور تا دورحرم«یسبح لله ما فی السموات و ما فی الارض...» نگاشته شده است.
در قسمت سردر اصل مسجد، در زیر قوس اصلی سردر مسجد، همچنین دو ستون تزیینی که از دو طرف قوس تا بالا و راس آن ادامه پیدا کرده و درسر در حرم نیز زیر قوس نیم گنبد کاشیکاری از پایه قوس تا راس آن از دو طرف به طور کامل و همانند سردر اصلی مسجد وجود دارد.
بالای محراب، تا گوشواره‌ها هیچ کاشیکاری وجود ندارد.
شگرف‌ترین گچبری‌های این مسجد در بالا و اطراف محراب آن وجود دارد که با نقش‌های اسلیمی گل و بوته به شکل برجسته و کاملا زیبایی ایجاد شده‌اند. پیچیدگی این طرح‌ها به قدری است که انسان به راحتی نمی‌تواند باور کند که قدرت دست یک هنرمند، خالق آن بوده است.
در زمان حاضر به دور ساختمان دیواری کشیده شده که نقش حفاظ را به عهده دارد البته در گذشته این حصار وجود نداشته است. پس از گذشتن از این در دو راه برای ورود به صحن مسجد وجود دارد.
سر در اصلی مسجد درایوان شمالی مسجد که طی دهلیزی به صحن می‌رسد واقع شده است.
صحن مربع شکل مسجد مانند یک فضای تقسیم عمل می‌کند به طوری که فردی که وارد صحن می شود پس از وضو ساختن در حوض وسط صحن می‌تواند محل نشستن خود را در هر یک از چهار ایوان انتخاب کند.
محور طولی مسجد جامع ورامین منطبق بر عکس مسیر خیابانی به همین نام است که به میدان قدیمی شهر منتهی می‌شود.
در کنار این میدان که همگان قدمت آن را تصدیق می‌کنند برج علاءالدوله با قدمت هشتصد ساله خودنمایی می‌کند.
در انتهای خیابان نگاه ما به سر در و گنبد مسجد گره می‌خورد و ابهت مسجد حواس انسان را معطوف به خود می‌سازد تا جایی که هنگام قدم زدن در این خیابان به سمت مسجد تا چند لحظه‌ای فرد از اطراف خود غافل می‌شود.
ایوان‌های شرقی و غربی دارای پنجره‌هایی هستند و با توجه به جغرافیای ورامین و بادهایی که در این ناحیه از شرق به غرب و یا عکس آن می‌وزند هوا به راحتی از بیرون توسط پنجره‌ها به داخل هدایت شده و پس از تماس با کف ایوان که فرشی از آجر است و در سایه خنک ایوان قرار گرفته، گرمای خود به کف داده و خنک می‌شود و در فضای مسجد شروع به گردش می‌کند.
این عمل از داخل صحن مربع شکل مسجد نیز تکرار می‌شود و تمامی ایوان‌ها دارای هوای خنک و تازه هستند.
به طور کلی به این دلیل که مساجد جامع تنها در روز مورد استفاده بوده‌اند، آن هم در روشن‌ترین زمان روز، بیشترین استفاده از نور طبیعی در آنها به کار رفته و در ایوان‌های شرقی و غربی پنجره هایی وجود دارد. 11 پنجره در ایوان غربی و 10 پنجره در ایوان شرقی مسجد تعبیه شده است.
از جمله مصالح به کار رفته در ساختمان مسجد جامع ورامین، آجر و ملات و ساروج است.
آجر از مصالح با ارزش دوره مغول و تیموری است، این نوع آجرها از گل رس معمولی تهیه می‌شده‌اند و نکته حائز اهمیت استفاده از مصالح محلی در این دوره و در مسجد جامع ورامین است که ابعاد آنها 22×22×5/5 است.
ساروج ملاتی است کندگیر و تشکیل شده از 10 پیمانه گرد آهک شکفته به علاوه هفت پیمانه خاکستر الکی، یک پیمانه خاک رس، یک پیمانه ماسه بادی، سه تا پنج کیلوگرم گل لجن ( لویی)و آب می‌باشد .
مخلوط کردن لویی (گل جگن) برای آن بود که، ملات پس از به مصرف رسیدن، هنگام گرفتن جمع نشود و نترکد.
در مناطق مختلف بعضی از مواد که نقش تقویت‌کننده را ایفا می‌کنند با توجه به دسترسی آن، به آن ملات اضافه و بعضی از مواد کمیاب از آن حذف می‌شده است.
در ملات ساروج مسجد جامع ورامین از وجود شیره انگور و تخم پرندگان صحبت به میان آمده است.
حال آن که در قرن هشتم ورامین دارای باغ‌های انگور فراوان بوده که این محصول را به راحتی در اختیار معماری قرار داده است.
همچنین تهیه هزاران تخم پرنده از پرندگان مهاجری که در اطراف کویر سیاه کوه و مسیر رودخانه شور نجف‌آباد و دیر کویر تا قصر بهرام وجود داشته‌اند، کار مشکلی نبوده است.
مسجد جامع ورامین از نمونه‌های کامل مسجد چهار ایوانی است که ساخت آن در زمان سلطان محمد اولجایتو ( خدابنده ) آغاز، و در دوره فرزندش ابوسعید بهادرخان تکمیل شد.
تاریخ 722 و 726 هـ.ق در شبستان و گنبد اصلی دیده می‌شود. این بنا در سال 815 هـ.ق در عهد شاهرخ تیموری مرمت شد.
در ابتدای محور طولی بنا، سر در ورودی و پشت آن، صحن باز واقع است. طاق نماهای اطراف صحن به چهار ایوان ختم می‌شود که دو ایوان در محور طولی و دو ایوان در محور غربی قرار دارند. پشت ایوان اصلی گنبدخانه واقع است.
عرض دهانه ایوان شرقی دو برابر دهانه بقیه طاق نماها و برابر دهانه ایوان ورودی است. از سوی دیگر عرض و ارتفاع آن به سختی، دو سوم عرض و ارتفاع ایوان جنوبی می‌شود. به این ترتیب ایوان جنوبی ایوانی مقصوره ( سرای حصاردار، جای ایستادن امام و خلیفه در مسجد ) است که با سادگی و عظمت بر تمامی صحن تسلط می‌یابد. تسلط گنبد با قدرت و تناسب زیبا، بر تمامی ساختمان و ارتباط با ایوان جلوی آن، از ویژگی‌های این مسجد است.
سردر خارجی این مسجد بسیار جالب است و روی دیوارهای جانبی سر در با طرح‌های اسلیمی و گره چینی و رنگ‌های آبی فیروزه‌ای و لاجوردی کاشیکاری شده و از طراحی استادانه و پرکار برخوردار است. این سر در از نظر طرح و اجرا شبیه سر درهای مسجد جامع نطنز و مسجد جامع مظفری کرمان است. این مسجد دارای دو مناره است که روی پایه‌های طرفین استوار شده است.
* خبرنگار آفتاب در ورامین
گزارش خطا
ارسال به دوستان
نسخه چاپی
ذخیره عضویت در خبرنامه 
پربحث ترین عناوین
پرطرفدار ترین عناوین
لینک های مفید