۶۱ درصد از مساحت ایران تحت خشکسالی شدید

بابک نگاهداری، رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس در هفتمین کنفرانس بین‌المللی تغییر اقلیم که امروز دوشنبه ۹ بهمن ۱۴۰۲ برگزار شد، با اشاره به اینکه پدیده تغییر اقلیم از جمله مهمترین چالش‌های محیط زیستی است، اظهار کرد: این چالش مهم پیامد‌های جدی بر زیست‌بوم، امنیت غذایی، مدیریت شهری، زیرساخت‌ها و امنیت انرژی در مناطق مختلف جهان گذاشته‌است. 

رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس با بیان اینکه در مواجهه با پدیده تغییر اقلیم، ۲ رویکرد سازگاری یا کاهش انتشار گاز‌های گلخانه‌ای پیش روی ما قرار دارد، ادامه داد: کشور‌های در حال توسعه بیشتر روی سازگاری اقلیمی متمرکز شده‌اند و روند یابی مولفه‌های آب و هوایی کشور بیانگر کاهش بارش، افزایش دمای میانگین و گسترش خشکسالی طی پنج دهه اخیر بوده است. 

نگاهداری با اشاره به مطالعات و بررسی‌های گسترده در خصوص تغییر اقلیم در سطح جهان گفت: تغییرات منطقه‌ای اخیر در دمای کره زمین، پیامد‌های انکارناپذیری برای سیستم‌های فیزیکی و زیستی کره زمین در پی داشته که جمهوری اسلامی ایران نیز از این پیامد‌ها مصون نبوده است. 

تأثیر ۱۴ درصدی تغییر اقلیم بر تولید اقتصادی جهان

او با بیان اینکه در آینده چالش‌های تغییر اقلیم برای کشورمان بیشتر می‌شود، اظهار کرد: تغییرات اقلیمی تا سال ۲۰۵۰ می‌تواند منجر به از دست دادن ۲۳ هزار میلیارد دلار در تولید اقتصاد جهانی شود و این رقم نشان دهنده کاهش بالقوه ۱۱ تا ۱۴ درصدی در تولید اقتصادی جهانی در مقایسه با سطوح رشدی است که بدون تغییرات اقلیمی دست یافتنی است. 

رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس تصریح کرد: با توجه به وقوع تغییرات اقلیمی در مناطق مختلف جهانی و بروز پیامد‌های اقتصادی، اجتماعی و خسارات مالی مربوط به آن، سیاست گذاران جهانی توجه ویژه‌ای به این موضوع دارند. 

مصادیق تغییر اقلیم در ایران

او با اشاره به مصادیق تغییر اقلیم در کشور گفت: یکی از این مصداق‌های مهم، تغییر بارش سالانه است به‌طوری که در نمودار بارش تجمعی سالانه کشور نیز مشخص است که در پنج دهه گذشته، بارش در کشور روند نزولی داشته است. 

نگاهداری گفت: میانگین بارش تجمعی سالانه در دهه‌های ۵۰ و ۹۰ به‌ترتیب حدود ۲۵۰ تا ۲۰۰ میلی‌لیتر بود. به این معنی که بارش‌ها در ایران ۲۰ درصد کاهش داشته است. 

او دیگر مصداق تغییر اقلیم در کشورمان را به تغییرات میانگین دما مرتبط دانست و بیان کرد: میانگین دمای کشور در ۵۰ سال گذشته نشان‌می‌دهد که دمای هر دهه تقریباً با شیب ۰.۴ درجه سلسیوس افزایش یافته که حدود ۲ برابر نرخ افزایش جهانی است. یعنی روند افزایش دما در اقلیم ایران با سرعتی بیشتر از میانگین جهانی بوده است. 

به گفته رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس، در نمودار ۵۰ ساله تغییرات دمای میانگین کشور، سال آبی ۷۱-۷۰ با دمای ۱۵.۷ درجه سلسیوس خنک‌ترین و سال‌های ۱۳۹۷-۱۳۹۶ و ۱۴۰۰ - ۱۳۹۹ با دمای ۱۹ درجه سلسیوس به‌عنوان گرم‌ترین سال ثبت شده‌است. 

۶۱ درصد از مساحت کشور تحت‌تأثیر خشکسالی شدید یا بسیار شدید

او با اشاره به اینکه فراوانی و شدت خشکسالی‌ها در کشور در دهه‌های اخیر روند صعودی داشته، بیان کرد: براساس شاخص استاندارد شده بارش-تبخیر و تعرق در سال آبی ۱۴۰۰-۱۴۰۱، بیش از ۶۱ درصد از مساحت کشور تحت‌تأثیر خشکسالی‌های شدید و بسیار شدید بوده و فقط ۱۹ درصد از مساحت آن ترسالی شدید و بسیار شدید داشته است. 

نگاهداری تأثیرات تغییرات اقلیمی بر بخش‌های مختلف کشور را برشمرد و گفت: در سال‌های ۱۹۹۰- ۱۹۶۱ میلادی، میزان مرگ ناشی از گرما بین سالمندان بالای ۶۵ سال، کمتر از ۶ مورد در هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت بوده است. در صورتی که تغییرات اقلیمی ادامه پیدا کند، این میزان مرگ سالمندان در سال ۲۰۸۰ به حدود ۶۹ نفر در هر ۱۰۰ هزار نفر خواهد رسید. درحالیکه اگر تغییرات اقلیمی کاهش یابد، این آمار به ۱۶ نفر در هر ۱۰۰ هزار نفر می‌رسد. 

رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس با اشاره به تأثیر تغییر اقلیم بر بخش کشاورزی و امنیت غذایی اظهار کرد: نتایج بررسی‌های کارشناسان نشان‌می‌دهد که حتی با فرض کاهش روند تغییرات اقلیمی در آینده، ظرفیت تولید برنج، سیب‌زمینی، دانه‌های روغنی و گیاهان قندی بین چهار تا ۱۰ درصد کاهش خواهد یافت. 

او به بروز معضلات محیط زیستی فرامرزی، به‌ویژه وقوع طوفان‌های گردوغبار اشاره کرد و گفت: منطقه غرب آسیا در دهه گذشته شاهد طوفان‌های گردوغبار مکرر و شدید بوده که ایران و دیگر کشور‌های حوزه خلیج فارس را تحت‌تأثیر قرار داده است. 

افزایش طوفان‌های گردوغبار در ایران

نگاهداری ادامه داد: تحلیل نتایج تحقیقات نشان دهنده روند کلی افزایشی و فراوانی رویداد‌های گردوغبار ایران است. براساس نتایج تحقیقات مشاهده‌ای، مشخص می‌شود که بین رویداد‌های گردوغبار، دما و سال‌های خشکسالی شدید، رابطه مستقیم وجود دارد. 

او با اشاره به مهاجرت مردم در اثر تغییرات اقلیمی گفت: با شرایط اقلیمی جدید، مهاجرت از مناطق آسیب‌پذیر اقلیمی کشور به‌سمت مناطق با اقلیم نسبتاً مناسب افزایش یافته و جمعیت در برخی مناطق مرزی کاهش می‌یابد. 

رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس افزود: از همین رو می‌توان به افزایش احتمالی مهاجرت از استان‌های سیستان و بلوچستان، خراسان‌جنوبی، خوزستان، کرمانشاه و ایلام اشاره کرد که می‌تواند به تهدیدی برای امنیت کشور در مناطق مرزی تبدیل شود. 

تأثیر تغییر اقلیم بر افزایش مصرف انرژی

او به تأثیر تغییر اقلیم بر افزایش تقاضای انرژی اشاره کرد و گفت: افزایش دما و موج‌های مکرر گرما سبب می‌شود که مصرف انرژی مردم برای سرمایش به‌طور قابل توجهی افزایش یابد و در دوره‌های طولانی‌تری، به عرضه مداوم انرژی نیاز باشد. 

نگاهداری با بیان اینکه میزان مصرف و در دسترس بودن آب، تحت‌تأثیر تغییرات اقلیمی قرار می‌گیرد، اظهار کرد: آب در سطوح مختلف زنجیره انرژی از جمله استخراج منابع انرژی، پردازش سوخت و تبدیل، مورد استفاده قرار می‌گیرد و همچنین در سطوح پردازش و تبدیل، تغییرات اقلیمی به‌طور مستقیم بر کارایی تجهیزات خنک‌کننده تأثیر می‌گذارد که در نهایت مصرف آب افزایش می‌یابد. 

قوانین در حمایت از مدیریت تغییر اقلیم

او با اشاره به اسناد بالادستی و قوانین مرتبط با سازگاری یا مدیریت تغییر اقلیم، بیان کرد: در سیاست‌های کلی محیط‌زیست ابلاغی مقام معظم رهبری مصوب سال ۱۳۹۴ به گسترش اقتصاد سبز با استفاده از صنعت کم‌کربن و همچنین تقویت دیپلماسی محیط‌زیست به‌منظور حرکت به‌سمت اقتصاد کم کربن تأکید شده‌است. 

رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس ادامه‌داد: در بند «۷» همین سیاست‌ها بر مدیریت تغییرات اقلیم و مقابله با تهدیدات زیست‌محیطی نظیر بیابان‌زایی با رویکرد آینده‌پژوهانه تأکید شده‌است؛ بنابراین می‌توان ادعا کرد که سیاست‌های کلی این حوزه بستر لازم را برای اقدامات تقنین و اجرایی به‌طور کامل فراهم کرده است. 

به گفته او، آیین‌نامه اجرایی کنوانسیون تغییر آب‌وهوا و پروتکل کیوتو به‌منزله یک دستورکار ملی برای مدیریت تغییرات اقلیمی بوده است. با وجود این، در همین سند هم سازگاری با تغییرات اقلیمی کم رنگ بوده است هرچند دستگاه‌های مرتبط هم عملکرد چندان مناسبی نداشته‌اند. 

نگاهداری با بیان اینکه کشور‌های در حال توسعه به‌دلایل متعدد، رویکرد سازگاری با تغییرات اقلیمی را مورد توجه قرار داده‌اند، افزود: اولین راهکار برای بهبود سازگاری با تغییرات اقلیمی، لحاظ کردن روند تغییر اقلیم در اسناد و برنامه‌های توسعه است. 

ضرورت توجه به آینده اقلیم در برنامه‌های توسعه‌ای

او تاکید کرد: با توجه به روند تغییرات آب و هوایی کشور در سال‌های آینده، بسیار اهمیت دارد که برنامه‌ریزان و تصمیم‌گیران توسعه منطقه‌ای و آمایش سرزمین، قبل از تدوین هر برنامه‌ای به آینده‌نگری‌های اقلیمی مناطق مختلف کشور توجه کنند.

رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس افزود: بخش امنیت غذایی و کشاورزی در آینده متأثر از تغییر اقلیم خواهد بود؛ بنابراین دستگاه‌های مرتبط لازم است با رویکرد آینده‌پژوهی، مطالعات گسترده‌ای برای معرفی گونه‌های گیاهی و باغی جدید سازگار با تغییر اقلیم انجام دهند. 

او با اشاره به ضرورت تدوین برنامه ملی سازگاری با تغییر اقلیم گفت: براساس تجربیات بین‌المللی اولین قدم در جهت سازگاری با تغییرات اقلیمی ایجاد دستور کار ملی در سطح مجلس و دولت است.

نگاهداری تأکید کرد: رویارویی با آثار تغییر اقلیم در کشور و اجرایی‌سازی برنامه‌ها و راهبرد‌های سازگاری، به حکم قانونی و ضمانت اجرایی نیاز دارد. 

ضرورت حرکت به‌سمت اقتصاد کم کربن

او با تاکید بر راهکار کاهش انتشار گاز‌های گلخانه‌ای و حرکت به‌سمت اقتصاد کم کربن گفت: باید توجه داشته‌باشیم که محیط‌زیست میزبان توسعه و اقتصاد و سیاست مهمان آن هستند، بنابراین در برنامه‌های توسعه و پیشرفت کشور باید توجه ویژه‌ای به بحث محیط‌زیست داشته‌باشیم. 

رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس با بیان اینکه اقتصاد کشور ما به سوخت‌های فسیلی وابستگی زیادی دارد، گفت: برخی صاحب نظران اعتقاد دارند که حرکت به‌سمت کاهش انتشار گاز‌های گلخانه‌ای در کشور می‌تواند عواقب اقتصادی برای کشور و مردم به‌همراه داشته‌باشد. 

او تصریح‌کرد: باتوجه به هدر رفت بالای انرژی و معضلات ناترازی آن در کشور، نیازمند ارتقای بهره وری در مسیر تولید تا مصرف انرژی هستیم. این امر موجب می‌شود که علاوه بر کاهش هدر رفت و حل ناترازی انرژی، انتشار گاز‌های گلخانه‌ای نیز کاهش یابد. حرکت در این زمینه مستلزم توسعه فناوری‌ها و نوآوری‌های مرتبط و ایجاد سازوکار تأمین مالی پروژه‌های مرتبط است. 

لزوم تقویت دیپلماسی محیط‌زیست

نگاهداری با بیان اینکه باید از فرصت‌های بین المللی در راستای مدیریت تغییرات اقلیمی بهره برد، افزود: در بند (۱۵) سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری در حوزه محیط‌زیست به تقویت دیپلماسی محیط‌زیست با بهره‌گیری مؤثر از فرصت‌ها و مشوق‌های بین‌المللی در حرکت به‌سوی اقتصاد کم‌کربن و تسهیل انتقال و توسعه‌ی فناوری‌ها و نوآوری‌های مرتبط و همچنین توسعه‌ی مناسبات و جلب مشارکت و همکاری‌های هدفمند در حوزه محیط‌زیست تأکید شده‌است.

به گفته او، با توجه به اینکه عضویت رسمی جمهوری اسلامی ایران در کشور‌های عضو بریکس در ژانویه ۲۰۲۴ رسماً اعلام می‌شود، فرصت‌ها و مشوق‌های عضویت جمهوری اسلامی ایران در بلوک اقتصاد‌های نوظهور (BRICS) در حوزه مدیریت تغییرات اقلیمی مورد بررسی و تحلیل پژوهشگران مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی قرار گرفته است.

فرصت‌های بریکس برای مدیریت تغییرات اقلیمی

رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس ادامه داد: اختصاص ۱۳ بند از ۹۴ بند آخرین بیانیه نشست گروه بریکس در سال ۲۰۲۳، حکایت از عزم جدی کشور‌های عضو این گروه در مدیریت تغییرات اقلیمی دارد. 

او با اشاره به فرصت‌های گروه بریکس برای بهره گیری کشورمان در مدیریت تغییرات اقلیمی گفت: این گروه فرصت انتقال فناوری‌های سازگار با محیط‌زیست را برای ما فراهم می‌کند و همچنین می‌توانیم با استفاده از سازوکار‌های مالی این گروه و کشور‌های عضو آن، منابع مورد نیاز پروژه‌های اقلیمی را تأمین کنیم. 

نگاهداری اظهار کرد: عضویت در بریکس به ما امکان می‌دهد که از بانک اطلاعاتی و تجربیات جهانی در حوزه کاهش اثرات و مقابله با تغییرات اقلیمی بهره بگیریم و بتوانیم دیپلماسی محیط زیستی را برای خنثی کردن تبعیض‌های خودسرانه و رویکرد‌های جانبدارانه در حوزه مقابله با تغییرات اقلیمی را ارتقا دهیم. 

او بیان کرد: با استفاده از ظرفیت تبادل اساتید و دانشجویان در بین کشور‌های عضو گروه بریکس، می‌توانیم نیرو‌های متخصص و بومی مرتبط با تغییرات اقلیم را تربیت کنیم. 

رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس گفت: اختصاص ۱۸.۵ درصد از پورتفوی بانک کشور‌های عضو بریکس به طرح‌های اقلیمی در سال ۲۰۲۲ و پیش بینی افزایش آن به ۴۰ درصد در سال ۲۰۲۶، زمینه‌ساز همکاری‌های گسترده بین اعضای گروه بریکس در زمینه توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و اقدامات مقابله با بیابان زایی خواهد بود. 

او درباره اقدامات مرکز پژوهش‌های مجلس و مجلس دوازدهم در حوزه تغییرات اقلیمی اظهار کرد: اولین اقدام پیگیری اختصاص یک‌بند در برنامه پنج ساله هفتم به موضوع مقابله با تغییرات اقلیمی بود که منجر به تصویب بند یک الحاقی به ماده ۲۲ لایحه این برنامه شد. 

نگاهداری گفت: بر اساس این بند تدوین برنامه مدیریت تغییرات اقلیمی کشور طی سال اول برنامه باید در دستور کار دولت قرار گیرد. 

اقدامات مرکز پژوهش‌های مجلس در مقابله با تغییرات اقلیم

براساس اعلام روابط عمومی مرکز پژوهش‌های مجلس، او افزود: در مرکز پژوهش‌های مجلس گزارش‌های پژوهشی و تفصیلی با عنوان‌های «بررسی فرصت‌های اجرای برنامه مدیریت کربن در کشور»، «بررسی فرصت‌ها و مشوق‌های عضویت در بریکس در حوزه مدیریت تغییرات اقلیمی»، «ضرورت اقدام ملی برای ارتقای سازگاری با تغییرات اقلیمی» و «درآمدی بر اجرای سامانه تجارت انتشار گاز‌های گلخانه‌ای» مرتبط با موضوع تغییرات اقلیمی تدوین شده‌است. 

رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس بیان کرد: برگزاری نشست استماع نخبگانی با موضوع تغییرات اقلیمی، اولویت قراردادن این موضوع در زمره برنامه‌های مطالعاتی سال ۱۴۰۳، پژوهش در زمینه نقش تغییرات اقلیمی بر کمیت و کیفیت پوشش‌های جنگلی کشور در اندیشکده‌های استانی از دیگر اقدامات ما در این زمینه بوده است.