چرا آمریکا معافیت تحریمی همکاری‌های هسته‌ای ایران و روسیه را تمدید نکرد؟

دولت بایدن در حالی معافیت‌های تحریمی ایران در رابطه با فعالیت‌های هسته‌ای مشترک با روسیه را تمدید نکرد که مشخص نیست این اقدام برای تحت فشار قرار دادن ایران در پیشبرد فعالیت‌های هسته‌ای‌اش است یا برای فشار به روسیه در رابطه با جنگ اوکراین.

نشریه «واشنگتن فری‌بیکن» بامداد شنبه خبر داد دولت «جو بایدن» رئیس‌جمهور آمریکا معافیت تحریمی همکاری‌های هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران و روسیه را برای سال جاری میلادی «تمدید» نکرده، اما متعهد به اعمال تحریم علیه این همکاری‌ها نیز نشده است.

آخرین بازبینی ۶ ماهه معافیت‌های تحریم‌های ایران در اوت ۲۰۲۳ انجام شد و به نظر می‌آید این معافیت‌ها از ابتدای سال ۲۰۲۴ منقضی شده است.

تمدید نشدن معافیت‌های هسته‌ای برای ایران در همکاری با روسیه در حالی است که در یکی دو سال اخیر مقامات ایران با همکاری روسیه برای توسعه سه رآکتور جدید، ۲ راکتور در نیروگاه اتمی بوشهر و تکمیل فاز اول نیروگاه اتمی دارخوین اقدام کرده‌اند.

ماجرای معافیت‌ها
طبق متن برجام، کشور‌های امضاکننده این توافق متعهد شده بودند با ایران در حوزه همکاری هسته‌ای صلح‌آمیز در پروژه‌های رآکتور تحقیقاتی اراک و تاسیسات فردو، راکتور تحقیقاتی تهران، نیروگاه اتمی بوشهر همکاری کنند، اما با روی کار آمدن «دونالد ترامپ» و خروج یک‌جانبه آمریکا از برجام این معافیت‌ها در مه ۲۰۲۰ به عنوان بخشی از برنامه این دولت برای «فشار حداکثری» لغو شدند. بعد از آن‌که بایدن در ۲۰۲۰ توانست وارد کاخ سفید شود، این معافیت‌ها مجدد صادر شد. این معافیت‌ها برای پروژه‌هایی است که ایران با همراهی کشور‌های عضو برجام به ویژه چین و روسیه قرار بود انجام دهد.

برخی کارشناسان بر این نظرند که که تمدید نکردن معافیت‌های هسته‌ای برای روسیه از سوی آمریکا در حالی که دو کشور در بحران اوکراین دست به گریبان هستند قابل انتظار بود، اما اینکه آمریکا اعلام کرده است قصد اعمال تحریم بر همکاری هسته‌ای روسیه و ایران در صورت ادامه روابط در این حوزه را ندارد، مشخص نیست و سوال‌برانگیز است. این اقدام دولت بایدن در حالی است که قانون‌گذاران آمریکایی از برنامه ایران برای توسعه پروژه‌های هسته‌ای‌اش انتقاد می‌کنند و جمهوری‌خواهان نیز بر این عقیده هستند که با عدم اعمال تحریم علیه همکاری‌های هسته‌ای میان روسیه و ایران، کاخ سفید عملاً چشم خود را بر روی این همکاری‌ها بسته است.

آخرین وضعیت نیروگاه هسته‌ای بوشهر
نیروگاه اتمی بوشهر در فاز اول حتی در زمان اوباما هم از تحریم‌های آمریکا مستثنی بوده است و بعد از آن در دولت ترامپ هم با وجود تحریم‌های حداکثری به کار خود ادامه داد و حتی اقدامات لازم برای انعقاد قرارداد و آغاز به کار طراحی و ساخت فاز دوم و سوم انجام شد. آنچه روند کار را در اواخر دولت دوازدهم در این پروژه کند کرد مشکلات عدیده به وجود آمده در نقل و انتقال بانکی بود که در دولت سیزدهم با مساعدت فراوان مشکلات رفع شد و اکنون دو پروژه در شرایط مطلوبی در حال پیشرفت است.

عملیات اجرایی ۲ واحد ۱۰۵۷ مگاواتی در حال پیگیری است و در سال ۱۴۰۲ این پروژه‌ها با سرعت بسیار خوبی دنبال شده است. اکنون بیش از ۳ هزار نفر در حوزه پیمانکاری طرح احداث واحد‌های ۲ و ۳ نیروگاه اتمی بوشهر مشغول به‌کار هستند و عملیات اجرایی را به‌صورت مداوم پیگیری کرده و انجام می‌دهند.

ایران در ۱۴۰۲ پیشرفت‌های قابل توجهی در حوزه احداث ساختمان راکتور واحد دوم داشت، به‌طوری‌که دیواره‌های ساختمان این راکتور تا سطح صفر به پایان رسید، سقف سطح صفر احداث شد و نیز عملیات دیواره تا ارتفاع ۵.۴ متری در حال انجام است. همچنین، بخش قابل توجهی از آرماتوربندی دیواره پیرامونی و داخلی واحد دوم انجام شده و فعالیت‌های بتن‌ریزی این قسمت هم در حال انجام است؛ افزون بر این، عملیات اجرایی ساختمان جانبی راکتور واحد دوم دنبال شده است.

عملیات اجرایی ساختمان راکتور واحد سوم نیز اجرایی شده و در ماه‌های آتی با حضور رییس سازمان انرژی اتمی ایران و همتای روس او، نخستین بتن‌ریزی این واحد آغاز می‌شود که اتفاق بسیار مهمی در طرح احداث واحد‌های ۲ و ۳ نیروگاه اتمی بوشهر است.

نیروگاه‌های دیگر
با توجه به برنامه ایران برای تامین بخش قابل توجهی از برق کشور از سبد انرژی هسته‌ای، علاوه بر نیروگاه اتمی بوشهر، ایران قصد دارد در نقاطی دیگر از جمله خوزستان نیروگاه اتمی بسازد. نیروگاه کارون (دارخوین) یکی از این پروژه‌هاست که در سال ۱۴۰۱ بعد از حدود ۵۰ سال عملیات ساخت آن آغاز شد و در اواخر ۱۴۰۲ شاهد مرحله اول خاکبرداری این نیروگاه ۳۰۰ مگاواتی بودیم.

نیروگاه اتمی «کارون» از نوع آب سبک تحت فشار (PWR) با ظرفیت تولید برق ۳۰۰ مگاوات در زمینی به مساحت تقریبی ۵۰ هکتار در مجاورت رود کارون در نزدیکی شهر دارخوین از توابع شهرستان شادگان واقع در استان خوزستان احداث خواهد شد. نیروگاه‌های آب سبک تحت فشار، رایج‌ترین نیروگاه‌های اتمی در سطح جهان هستند که از آب سبک به عنوان خنک‌کننده و کند کننده بهره می‌گیرند و سوخت این نوع راکتور‌ها از نوع اکسید اورانیوم و با غنای حدود ۴ درصد است. ظرفیت بلندمدت پیش‌بینی شده برای این سایت حدود ۲۰۰۰ مگاوات است.

به گفته «محمد اسلامی» رئیس سازمان انرژی اتمی، قرار است در سال ۱۴۰۳ عملیات بتن‌ریزی این نیروگاه نیز انجام شود.

زمان تقریبی اجرای این طرح سال پیش‌بینی شده است که با استفاده از حداکثر توانمندی داخلی کشور در حوزه‌های طراحی، تامین تجهیزات و احداث نیروگاه‌های اتمی اجرا می‌شود و به‌بهره‌برداری می‌رسد. برآورد مالی اجرای این طرح حدود ۲ میلیارد دلار است.

از دیگر پروژه‌های ایران در حوزه ساخت نیروگاه‌های اتمی، اَبَرپروژه نیروگاه ایران ـ هرمز با سرمایه‌گذاری ۱۵ میلیارد دلاری است که در سال ۱۴۰۲ عملیات ساخت آن آغاز شد. نیروگاه‌های اتمی پروژه ایران ـ هرمز با ظرفیت پنج هزار مگاوات (چهار نیروگاه ۱۲۵۰ مگاواتی) در شهرستان سیریک و در راستای اجرای طرح توسعه سواحل مکران است.

فردو
سایت فردو نیز از دیگر پروژه‌های ایران بود که شامل معافیت‌های هسته‌ای طبق برجام می‌شد. در این سایت چندین طرح غیر از غنی‌سازی اورانیوم اجرا می‌شد که مرکز ملی خلأ، مرکز کنترل و استانداردسازی مواد و مرکز تولید ایزوتوپ پایدار از آن جمله هستند. تغییر کاربری سایت فردو برای تولید ایزوتوپ‌های پایدار از جمله طرح‌هایی است که در چارچوب برجام به اجرا در آمد و روسیه اجرای این طرح را برعهده داشت.

شایان ذکر است بازطراحی راکتور اراک و تامین سوخت راکتور تهران از دیگر بخش‌هایی بود که شامل معافیت‌های هسته‌ای طبق برجام بودند، هر چند با روی کار آمدن دولت بایدن در ۲۰۲۰، دولت وی مدعی شد که معافیت‌ها را برگردانده است، اما در عمل به ویژه در رابطه با پروژه بازطراحی راکتور اراک پیشرفت قابل توجهی رخ نداد تا جایی که مسئولان ایران در دولت سیزدهم اعلام کردند اقدامات برای تکمیل این راکتور با توان داخلی را آغاز کرده‌اند.

هدف آمریکا از تمدید نکردن معافیت تحریمی
همکاری‌های هسته‌ای روسیه و ایران که مهم‌ترین آن بازسازی و تکمیل نیروگاه اتمی بوشهر و تامین سوخت این نیروگاه بوده، همواره از سوی آمریکا و قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل مستثنی شده است. حتی در زمانی که ترامپ خصمانه‌ترین سیاست‌ها و فشار‌ها علیه ایران را اعمال کرد باز هم این نیروگاه و اقدامات مرتبط به آن از تحریم و تهدید مستثنی بود.

با این حال روابط روسیه و آمریکا هیچ گاه در یکی دو دهه گذشته به اندازه دو سال اخیر تحت الشعاع جنگ اوکراین متشنج نبوده است و اقدام به تمدید نکردن معافیت هسته‌ای در همکاری روسیه با ایران یکی دیگر از ابزار‌های فشار این کشور به مسکو برای تحت فشار قرار دادن کرملین است. در عین حال اینکه آمریکا گفته است معافیت را تمدید نمی‌کند، اما برای همکاری روسیه با ایران تحریمی اعمال نمی‌کند هم قابل توجه است.

مشخص نیست این اقدام آمریکا آمریکا با هدف اعمال محدودیت علیه ایران بوده است یا روسیه. در عین حال دولت بایدن با هدف قرار دادن همکاری‌های هسته‌ای ایران و روسیه، تلاش دارد تا به طور مرحله‌ای فعالیت‌های هسته‌ای ایران به ویژه در حوزه ساخت نیروگاه‌های اتمی که در بخش‌هایی روسیه به طور مستقیم مشارکت دارد و در بخش‌هایی دیگر ایران از کمک این کشور بهره خواهد گرفت، تحدید کند.