17 نکته مهم درباره عقلانی کردن رفتارها و پذیرش نقد در جامعه ایرانی

آفتاب: دکتر محمود سریع‌القلم، استاد تمام دانشگاه شهید بهشتی که دارای فوق دکتری از دانشگاه اوهایو آمریکا، در گفت و گو با روزنامه آرمان درباره لزوم عقلانی کردن رفتارهای ایرانیان، آموزش و تغییر عادات و فرهنگ بد در جامعه در ذیل راهکارهای توسعه جامعه ایرانی سخنانی عنوان کرده است.

17 نکته مهم از سخنان وی را به تفکیک موضوع در جدول زیر می خوانید.

موضوع
    
اظهارات

عدم موفقیت در  کارهای گروهی

 
1- با اینکه ما ایرانیان در هنر، معماری، مهندسی، پزشکی، ادبیات، فلسفه و متون دینی جزو کشورهای برتر دنیا هستیم اما در مدیریت، کار جمعی و مدیریت سیاسی ضعیف محسوب می‌شویم. برای همین است که تاریخ سیاسی ما ایرانیان تاریخ فراز و نشیب‌هاست و به‌عبارتی تاریخ ایران حالت سینوسی دارد؛ به‌دلیل آنکه ما ایرانی‌ها انباشته‌های ذهنی مشترکی با یکدیگر نداریم.

2- رسیدن به اشتراک راهبردی مستلزم اشتراک مفهومی است. یعنی اول باید ما به مفهوم و مبانی توجه کنیم و دریافت مشترکی از این مفاهیم داشته باشیم تا اینکه بتوانیم راهبردها را استخراج کنیم.

3- تعاریف طیف وسیعی از موضوعات و موارد مختلف در ایران بسیار متفاوت و بعضا متعارض است. تلقی افراد از رشد اقتصادی، فرهنگ عمومی، ثبات اجتماعی، ماهیت نظام بین‌المللی در بسیاری از مواقع روبه‌روی هم هستند. ما با مطالعه، دقت، اتخاذ روش‌های علمی و نظرات کارشناسی در نهایت باید به جمع‌بندی برسیم که به‌طور مثال این نظام بین‌المللی درحال فروپاشی است یا در یک دوره افت اما تکاملی است.

پردازش دیدگاه های متضاد برای خروجی های مشترک
    

4- یکی از دغدغه‌های من نسبت به مسائل در ربع قرن گذشته این بوده که مسائل اعم از اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و بین‌المللی را یکجا ببینیم و صرفا، بخشی بدان مسائل نگاه نکنیم. کشور باید به یک استراتژی کلان مجهز باشد. برای رسیدن به این استراتژی ما محتاج نزدیک کردن تعاریف، دیدگاه‌ها، تلقیات و مفاهیم به یکدیگر هستیم. معتقدم این بحث هنوز تحقق پیدا نکرده است.

5- باید دانست که هر کدام از ما یک سیستم پردازشی داریم که ممکن است در معرض داده‌های مشترک قرار گیرد. اما سیستم‌های ارزیابی ما هم بسیار با دیگران متفاوت است، طبیعی است که خروجی‌های این سیستم‌ها باهم متضاد باشند. ما ایرانی‌ها نیاز داریم تا با نظام‌های ارزیابی و پردازشی مشترک به راهبردها و خروجی‌های مشترک دست پیدا کنیم.

6- یکی از مهم‌ترین تحولاتی که لازم است برای ظهور عقلانیت سیاسی و فرهنگ عقلانی صورت پذیرد، آموزش من و دیگران است که تفاوت‌های فکری یکدیگر را بپذیریم.

اصول کار فکری
   
*در کار فکری، مراحل تسلسلی قابل‌توجهی وجود دارد.

7. اول مجهز شدن به دانش است. در دنیای امروز، عموما با سطح دانش، مهارت، تسلط تحلیلی، توان تصمیم‌گیری و احاطه فرد به زبان خارجی کار دارند. بقیه ویژگی‌ها حوزه فردی و خصوصی محسوب می‌شوند. جهان، جهان مهارت است.

8. مساله دوم در کار فکری، آمادگی برای پذیرفتن دیدگاه‌های مختلف است، به این معنا که هرکس حق دارد فکر کند، اظهار نظر کند و البته تجزیه و تحلیل کند. اما به کسی که دانش او بیشتر است باید ارج نهاد. این اصل هم بنیان اخلاقی دارد، و هم بنیان دینی. اظهارنظرکردن و تصمیم‌گیری دو موضوع مختلف است. همه حق اظهارنظر دارند ولی در تصمیم‌گیری، دانش تخصصی لازم است.

9. مورد سوم دراصول فکر کردن، سوال‌کردن فراوان است. سوال‌کردن و بهترفهمیدن برای بهتر زندگی‌کردن کلیدی است. به درجه‌ای که کشور پیشرفته‌تر است، سوالات بیشتری از سوی شهروندان پرسیده می‌شود. هر گاه دانش کمتر است، سوال هم کمتر است. باید دانست که فهمیدن و سپس اظهارنظر کردن نشانه عقلانیت است.

10. مورد چهارم در اصول فکرکردن، دستیابی به تعاریف مشترک برای تصمیم‌گیری و حل یک موضوع است. حل مسائل محتاج نزدیک‌کردن دیدگاه‌هاست. تا آنکه درنهایت راه‌حل‌هایی دقیق‌تر ارائه شود. مورد پنجم اصول فکرکردن؛ راحت بودن با آسیب‌شناسی است.

نقد کردن
    

11- با توجه به تاریخ طولانی استبداد و عادات ناپسند مانند مدح و ستایش افراد، بسیاری از ما از نقد و آسیب‌شناسی ناراحت می‌شویم. نقد، بخش ناخودآگاه ذهن ما را فعال و ناراحت می‌کند. به همین دلیل، بعضی آسیب‌شناسی را توهین تلقی می‌کنند و ناخودآگاه ناراحت می‌شوند. این ما را مجبور می‌کند که فقط  از هم تعریف کنیم و نقد را به حداقل برسانیم. ما اگر سعی کنیم نقد را از شخص تفکیک کنیم رشد خواهیم کرد.

12- من، شما و همه به‌گونه‌ای باید رفتار کنیم که دیگران با نقد افکار و دیدگاه‌های ما احساس راحتی کنند. به‌واقع می‌توان گفت که نقد و آسیب‌شناسی نباید پیامد در پی داشته باشد. ما باید بیاموزیم که با متانت و آرامش یکدیگر را نقد کنیم. البته نباید عقلانی شدن و فرآیند عقلانی شدن را دست‌کم گیریم.

فرآیند عقلانی کردن رفتارها
   
13- گفته می‌شود که وظایف دولت‌ها، عقلانی کردن رفتار است که از طریق سازوکار‌های عمومی و آموزشی قابل تحقق است.

14- افراد عقلانی، از قوای نفسانی عبور کرده‌اند و با استدلال زندگی می‌کنند. در متون دینی می‌خوانیم که باید بر خشم فائق آمد تا آنکه در مدارهای ایمانی ورود کرد. هیجان، احساس، کینه، خشم و حسادت ضد عقل و ایمان هستند. لازم است این خصلت‌های منفی برای رشد انسان مدیریت شوند. تا این‌گونه بیماری‌ها اصلاح نشوند، فرهنگ سیاسی و فرهنگ عمومی ما عقلایی نخواهد شد.

15- بهترین روش برای فهم فرهنگ سیاسی ملت‌ها این است که مطالعه کنیم با چه روش‌هایی آنان اختلافات خود را حل و فصل می‌کنند. هر وقت من و شما مشاهده کردیم که نزاع، دشنام و خشم در مناسبات اجتماعی ما ایرانیان به حداقل خود رسید و به‌گونه‌ای که بتوان ادعا کرد این موارد از بین رفته است. می‌توانیم امیدوار باشیم که فرهنگ سیاسی عقلایی و اخلاق اسلامی نهادینه شده است. در جهان، عقلانیت و اخلاق عمدتا پایه‌های قانون مدنی و طبیعی دارد. اما در ایران گنجینه دین نیز وجود دارد. عقلانیت می‌تواند از این مبانی نشأت گیرد.

اصلاح عادات ناپسند در جامعه

 16- انسان با آگاهی، آموزش، کتاب خواندن و تمرین‌کردن می‌تواند بهتر شود. ما ایرانی‌ها هوش تحصیلی بسیار خوبی داریم ولی آموزش اجتماعی نمی‌بینیم. عقلانی فکر و عمل‌کردن خیلی زحمت می‌خواهد. به‌عبارتی فائق آمدن بر نفسانیت، تمرین و ممارست بسیار می‌طلبد.

17 - بنابراین، از بین بردن عادات بد مانند عصبانی‌شدن و مودب نبودن با آموزش قابل اصلاح است مشروط بر اینکه بدانیم و باور داشته باشیم که چنین ضعف‌هایی وجود دارد و سپس در پی درمان آنها باشیم. اینکه انسان با استدلال قضاوت کند و ابتدا درک کرده و سپس نظر دهد، زمان و تمرین فراوان می‌خواهد.