چه کسی نفت را ملی کرد؟
انتشار مصاحبه نفتنا با دکتر زیباکلام واکنش هایی در پی داشت. زیباکلام در بخشی از مصاحبه‌اش در توصیف وضعیت پیش از ملی‌شدن نفت گفته بود که: «در سال 1312 رضاشاه نفت را به تعبیری ملی کرد، قرارداد دارسی را یک جانبه فسخ کرد و این باعث شد که نیروی دریایی انگلستان جنوب را محاصره و از ایران به جامعۀ ملل شکایت کند. در نهایت رضاشاه نتوانست در برابر انگلستان کاری از پیش ببرد اما منجر به قرارداد 1933 شد.»
آفتاب‌‌نیوز :
آفتاب: دکتر زیباکلام در مصاحبه با «نفتنا» می گویند در حقیقت کسی که نفت را در ایران ملی کرد رضاشاه بود نه مصدق. شما با این توصیف موافق هستید؟
فروزنده: نقل است که رضاشاه قرارداد دارسی را پاره کرد و در آتش انداخت. در صحت و سقم تاریخی این کار البته تردیدهایی هست.
اما با فرض قبول آن، انگیزه رضاشاه برای لغو قرارداد دارسی و رویارویی با انگستان کمبود درآمدهای نفتی رضاشاه پس از سال 1930 بود که موجب تنش میان دو کشور شد. رضاشاه یک برنامه توسعه عمرانی داشت و در تامین منابع آن با مشکل مواجه بود.
از همین رو خواستار کسب درآمد بیشتر از طرق مختلف، از جمله افزایش درآمدهای نفتی بود. پس از فسخ یکطرفه قرارداد دارسی انگلستان به سازمان ملل آن زمان شکایت برد و پرونده ایران به دادگاه لاهه رفت. ایران نیز پس از چند ماه طرح دعوی کرد و دو طرف پای میز مذاکره نشستند.
محصول این امر مذاکرات قرارداد 1933 بود. این قرارداد جدید دو موضوع محوری داشت. یکی کم کردن حوزه نفوذ شرکت نفت انگلیس بر چاه های نفت و دیگری در نظر گرفتن 4 شیلینگ در تن عایدی برای دولت ایران. موضوع اول اقدامی مناسب و مقبول بود. اما درآمدهای ایران با فرمول جدید در سال های بعد رو به کاهش گذاشت.
به هرحال کمبود درآمد رضاشاه را به این کار واداشت. نیت یابی نمی کنیم. گفت و گوهای رضاشاه با وزرای مالیه و دربار تاییدکننده این استنباط است.
در حقیقت شما می فرمایید جنس اقدام مصدق با رضاشاه متفاوت بود. این طور نیست؟
بله. مسئله مصدق مسئله سیاسی است. او به دنبال خلع ید کامل دولت انگلستان از حوزه سیاست و اقتصاد در ایران بود. رضاشاه به دنبال افزایش درآمد بود. نه برای منفعت شخصی، بلکه برای پیگیری برنامه توسعه عمرانی که در سر داشت.
مثلا در همین زمان حقوق گمرکات قفقاز و بوشهر را نیز افزایش داد. باز تاکید می کنم نه برای اهداف شخصی. بلکه برای احداث مثلا خط آهن و دانشسرا و غیره. اما هدف مصدق توسعه عمرانی و افزایش درآمد دولت نبود. خواسته مصدق کسب استقلال از تسلط انگلستان بر صحنه سیاسی و اقتصادی ایران بود و یکی از عوامل مهم این تسلط، کنترل نفت ایران به دست انگلیس بود.
آقای زیباکلام در همین مصاحبه می گویند نهضت ملی کردن نفت به رهبری مصدق منجر به تولید و انباشت سرمایه اجتماعی نشد. شما با این دیدگاه موافق هستید؟
آقای زیباکلام به روز صحبت می کنند. از منظر معرفت امروزین خود به قضیه نگاه می کنند. شاید اگر ایشان روح زمان دهه 30 را می شناخت نظری متفاوت داشت. اما ایشان از منظر طبقه خود به ماجرا نگاه می کند و نیز برحسب معرفت امروزین آن جریان را بازشناسی می کند.
یعنی شما معتقد هستید جریان ملی کردن سبب تولید و انباشت سرمایه سیاسی و اجتماعی در ایران شد؟
بله. ارجاع من در وهله اول به هفته نامه ها، روزنامه ها و کلا رسانه های همان زمان است. یا مثلا به اشعار و مکتوبات و شعارهای آن زمان. به سادگی می توان به فهرست شعرایی که برای مصدق سرودند و به زندان رفتند نگاهی کرد. یا سیاستمدارانی که برای مصدق خطابه ایراد کردند و هزینه دادند. بهتر از آن قصه هایی که مردم ایران از مصدق ساختند به خوبی روح زمانه ایران و جایگاه مصدق نزد این مردم را نشان می دهد.
فروزنده: نقل است که رضاشاه قرارداد دارسی را پاره کرد و در آتش انداخت. در صحت و سقم تاریخی این کار البته تردیدهایی هست.
اما با فرض قبول آن، انگیزه رضاشاه برای لغو قرارداد دارسی و رویارویی با انگستان کمبود درآمدهای نفتی رضاشاه پس از سال 1930 بود که موجب تنش میان دو کشور شد. رضاشاه یک برنامه توسعه عمرانی داشت و در تامین منابع آن با مشکل مواجه بود.
از همین رو خواستار کسب درآمد بیشتر از طرق مختلف، از جمله افزایش درآمدهای نفتی بود. پس از فسخ یکطرفه قرارداد دارسی انگلستان به سازمان ملل آن زمان شکایت برد و پرونده ایران به دادگاه لاهه رفت. ایران نیز پس از چند ماه طرح دعوی کرد و دو طرف پای میز مذاکره نشستند.
محصول این امر مذاکرات قرارداد 1933 بود. این قرارداد جدید دو موضوع محوری داشت. یکی کم کردن حوزه نفوذ شرکت نفت انگلیس بر چاه های نفت و دیگری در نظر گرفتن 4 شیلینگ در تن عایدی برای دولت ایران. موضوع اول اقدامی مناسب و مقبول بود. اما درآمدهای ایران با فرمول جدید در سال های بعد رو به کاهش گذاشت.
به هرحال کمبود درآمد رضاشاه را به این کار واداشت. نیت یابی نمی کنیم. گفت و گوهای رضاشاه با وزرای مالیه و دربار تاییدکننده این استنباط است.
در حقیقت شما می فرمایید جنس اقدام مصدق با رضاشاه متفاوت بود. این طور نیست؟
بله. مسئله مصدق مسئله سیاسی است. او به دنبال خلع ید کامل دولت انگلستان از حوزه سیاست و اقتصاد در ایران بود. رضاشاه به دنبال افزایش درآمد بود. نه برای منفعت شخصی، بلکه برای پیگیری برنامه توسعه عمرانی که در سر داشت.
مثلا در همین زمان حقوق گمرکات قفقاز و بوشهر را نیز افزایش داد. باز تاکید می کنم نه برای اهداف شخصی. بلکه برای احداث مثلا خط آهن و دانشسرا و غیره. اما هدف مصدق توسعه عمرانی و افزایش درآمد دولت نبود. خواسته مصدق کسب استقلال از تسلط انگلستان بر صحنه سیاسی و اقتصادی ایران بود و یکی از عوامل مهم این تسلط، کنترل نفت ایران به دست انگلیس بود.
آقای زیباکلام در همین مصاحبه می گویند نهضت ملی کردن نفت به رهبری مصدق منجر به تولید و انباشت سرمایه اجتماعی نشد. شما با این دیدگاه موافق هستید؟
آقای زیباکلام به روز صحبت می کنند. از منظر معرفت امروزین خود به قضیه نگاه می کنند. شاید اگر ایشان روح زمان دهه 30 را می شناخت نظری متفاوت داشت. اما ایشان از منظر طبقه خود به ماجرا نگاه می کند و نیز برحسب معرفت امروزین آن جریان را بازشناسی می کند.
یعنی شما معتقد هستید جریان ملی کردن سبب تولید و انباشت سرمایه سیاسی و اجتماعی در ایران شد؟
بله. ارجاع من در وهله اول به هفته نامه ها، روزنامه ها و کلا رسانه های همان زمان است. یا مثلا به اشعار و مکتوبات و شعارهای آن زمان. به سادگی می توان به فهرست شعرایی که برای مصدق سرودند و به زندان رفتند نگاهی کرد. یا سیاستمدارانی که برای مصدق خطابه ایراد کردند و هزینه دادند. بهتر از آن قصه هایی که مردم ایران از مصدق ساختند به خوبی روح زمانه ایران و جایگاه مصدق نزد این مردم را نشان می دهد.
گزارش خطا
ارسال به دوستان
نسخه چاپی
ذخیره عضویت در خبرنامه 
پربحث ترین عناوین
پرطرفدار ترین عناوین
لینک های مفید