فلسفه دين در قرن 20

آفتاب‌‌نیوز : مقدمه مترجم
فلسفه ي دين در قرن بيستم و به خصوص در نيمه ي دوم اين قرن، از خلّاق ترين و پويا ترين رشته هاي فلسفه بوده است، و مي شود گفت كمتر رشته اي از رشته هاي فلسفه تا بدين حدّ توجه فيلسوفان معاصر را به خود معطوف داشته است. به علاوه تحقيقات بسياري از فيلسوفان در رشته هاي ديگر و حتي تحقيقات عالمانِ علوم طبيعي به نحوي با اين رشته ارتباط مي يابد. در كشور ما نيز طيّ ساليان اخير با ترجمه و تأليف آثاري چند در اين زمينه، پاي مباحث فلسفه ي دين به محافل علمي باز شده است. از طرف ديگر، با توجه به سنت كلامي و فلسفي ديرين فرهنگ ما نيز، طبيعي است كه مباحث فلسفه ي دين بيشتر از هر مبحث ديگري از مباحث فلسفه ي معاصر غرب، مورد توجه قرار گرفته باشند.

ولي با وجود شمار نسبتاً زياد آثار مختصر و مقدماتي، آثار جامع و جدّي چنداني در اين عرصه به زبان فارسي موجود نيست. بديهي است كه براي مطالعات عميق تر در زمينه ي فلسفه ي دين و احياناً دست زدن به بحثهاي تطبيقي و بازخواني ميراث فلسفي و كلامي تمدن اسلامي در پرتو مسائل و موضوعات جهان غرب امروز (كه به نوعي مسئله ي ما نيز هستند) انتشار آثار جدّي تر و جامع تر ضرورتي اجتناب ناپذير است. ترجمه ي فلسفه ي دين در قرن بيستم گام كوچكي در جهت برآوردن اين نياز است.

متن اصلي اين كتاب عضوي از مجموعه ي «فلسفه ي معاصر» است، كه در سالهاي اخير به همت انتشارات بلك ول انتشار يافته است. در اين مجموعه سعي بر عرضه ي مباحث مقدماتي در ارتباط با شاخه هاي اصلي فلسفه است و هدف هر يك از كتابهاي اين مجموعه ارائه تصويري روشن، جامع و به روز درباره ي موضوع مورد بحث، و عمدتاً با توجه به مباحث مطرح در دوران معاصر است.

فلسفه ي دين در قرن بيستم كه مقدمه اي بر تفكر دينيِ دوران معاصر است شايد جامع ترين اثري است كه تاكنون به زبان فارسي در موضوع فلسفه ي دين انتشار مي يابد. علاوه بر جامعيت، بيان روشن، اطلاعات وسيع نويسنده درباره ي مباحث كتاب، وسعت نظر و اهتمام جدّي در به همراه كردن خواننده در تأملات فلسفي، از جمله ويژگيهايي است كه اين كتاب را به صورتي كم نظير درآورده است. هر چند كه نويسنده خود از لحاظ فلسفي به حوزه ي تحليلي كشورهاي انگليسي زبان، و از لحاظ ديني به سنت يهودي – مسيحي تعلق دارد و اين واقعيت در فصول مختلف كتاب مشهود است (كه البته امري طبيعي است)، ولي در اصل، سعي وي بر اين بوده است كه نه خود را صرفاً به حوزه ي فلسفه ي تحليلي محدود سازد و نه در چارچوب سنت يهودي - مسيحي محصور بماند. بنابراين، در اين اثر هم مباحث فلسفي كشورهاي برّ اروپا و هم عقايد اديان ديگر مانند اسلام و اديان شرقي تا حدّي مجال طرح يافته اند.

همين روي كردِ نويسنده، در استفاده از منابع مختلف فلسفه ي دين در دوران معاصر نيز به وضوح مشهود است. او توانسته است به نوعي، عمده ي آراء و استدلالهاي موافق و مخالف اعتقاد ديني در قرن بيستم را در مدّ نظر قرار دهد و با مهارتي تحسين برانگيز همه ي آنها را به ترتيبي موزون و با ذهن و زباني روشن سامان دهد. مباحث كتاب بسيار فراتر از مراحل اوليه فلسفه ي دين است؛ به اين معنا كه مسئله ي اصلي آن اين نيست كه آيا اصولاً تفكر فلسفي در اين عرصه معقول و معنادار است يا نه، بلكه فلسفه ي دين را در واقع نوعي «فلسفه ي الاهيّاتي» يا «الاهيّات فلسفي» تلقي مي كند، كه در پي معلوم ساختن حقانيت يا بطلان آراء و عقايد مورد بحث است. به عبارت ديگر، عملاً دوران تفكر پوزيتيوسيتي درباره ي دين را (كه همه ي الاهيّات را مهمل قلمداد مي كند) سپري شده مي داند و از ابتدا مشروعيت اين حوزه را به عنوان مجالي براي تفكر سازنده و راهگشا مي پذيرد.

ويژگي ديگر كتاب نگاه خاصي است كه به براهين موافق و مخالف دارد. نويسنده به جاي آنكه صرفاً هر بحث و برهاني را به صورتي تك افتاده در نظر بگيرد، همه ي بحث و برهانهاي مربوط به يك موضوع را منظومه اي از شواهد و قراين مي داند كه وقتي در تماميت خود لحاظ مي شوند، مي توانند وافيِ به اثبات مطلوب باشند. به اين صورت كه مثلاً در مورد براهين مختلفِ اثبات وجود باري، مانند برهان وجودي، برهان جهان شناختي و غيره، ضمن اينكه اعتبار يكايك آنها را مورد ارزيابي قرار مي دهد، ولي در نهايت معتقد است كه اگر هم احياناً اين براهين به صورت جدا افتاده كاملاً قانع كننده نباشند، ولي وقتي در كنار هم قرار مي گيرند، هر يك به نحوي مؤيّد ديگري است و بدين ترتيب، نيرويي مضاعف پيدا مي كنند، كه ديگر قابل انكار نيست (هرچند كه البتّه امكان چنين روي كردي را براي مخالفان نيز منتفي نمي داند).

با اين همه، در حين خواندن كتاب، بيش از هر چيز اين اين احساس به آدمي دست مي دهد كه گويي قدم در راه سلوكي عقلي نهاده است و در درجه ي اول فقط در پي حقيقت است. نويسنده با لحني معتدل و با وسواسي خاص كه بيشتر از همه، تلاشي از سر حق طلبي به نظر مي رسد، آراء و عقايد مختلف را مورد بررسي قرار داده و نقض يا ابرام مي كند و در نهايت، نتيجه اي كه مي گيرد هر چند به قدر كفايت شواهد و قراين در تأييد آن ارائه مي دهد، ولي سخن خود را فصل الختام بحث نمي داند و همچنان باب آن را بر روي مشتاقان اين سلوك گشوده مي دارد. براي آنكه لذت اين سلوك را هر چه بيشتر به خواننده بچشاند، در پايان هر فصل سؤالات و موضوعاتي را مطرح مي كند؛ البته نه فقط با اين هدف كه معلوم شود خواننده موضوعات آن فصل را دريافته است يا نه، بلكه بيشتر از همه با اين هدف كه بابهاي بيشتري را براي تفكر و تدبّر فلسفي به روي ذهن وي بگشايد و وادارش كند كه خود اين را ه را ادامه دهد. درواقع، عمده ي مباحث و موضوعات كتاب، ارائه راهنماييها و انگيزه هايي است براي واداشتن خواننده به اينكه خود بينديشد و انديشيدن بياموزد (و البته اگر خواننده ي اين ترجمه با خواندن آن چنين احساسي داشته باشد، مترجم آرزوي قلبي خويش را برآورده مي بيند و از اين بابت خداي بزرگ را سپاس مي گزارد).

صاحب اين قلم با توجه به نياز به آثاري جامع در زمينه ي فلسفه ي دين به زبان فارسي، و به خصوص پس از چند دوره تدريس مباحث و مسائل جديد كلامي، به صرافت ترجمه ي اثري در اين زمينه افتاد و پس از تفحصها و رايزنيهايي چند براي انتخاب اثري مفيد به قصد ترجمه، اين اثر را برگزيد. گزينش اين اثر، موهون خيرخواهي و دقت نظر استاد فرزانه جناب آقاي دكتر مصطفي ملكيان است. استاد ملكيان بنا بر سيره و سجيّه ي معهود خويش از هيچ هدايت و استعانتي در حق اين بنده دريغ نكرد و حتي نسخه اي از كتاب را در اختيارم نهاد و به ترجمه آن تشويقم كرد. از خداوند بقاي عمر و عزت آن عزيز را مسئلت دارم.

فهرست مطالب كتاب
مقدمه ي مؤلف
عرضه ي موضوعات و ترتيب آنها
يادداشتها و منابعي براي مطالعه ي بيشتر
منابع
توضيحات
فصل 1
اعتقادات ديني
اديان پنج گانه ي جهاني
تعاريف دين
كانون اصلي فلسفه ي دين
آزمايشهاي فكري در فلسفه ي دين
پرسشها و موضوعات پيشنهادي
منابع و ملاحظات ديگر
فصل 2
اعمال و آداب ديني و تصاوير واقعيت
شيوه هاي زندگي
دلايل واقع گرايي ديني
پاسخ به دلايل واقع گرايي ديني
مبناي مشترك ميان اين دو موضع كدام است؟
پرسشها و موضوعات پيشنهادي
منابع و ملاحظات ديگر
فصل 3
قدرت الاهي
مقدمه ي تحليلي
قدرت اكثري
تحليل اول
تحليل دوم
تحليل سوم
قدرت كامله
تحليل چهارم
پرسشها و موضوعات پيشنهادي
منابع و ملاحظات ديگر
فصل 4
ماده گرايي، تحصل گرايي و خدا
ماده گرايي حذفي و خدا
ماده گرايي اساسي و خدا
تحصل گرايي و فعل الاهي
پاسخ خداباوران به ماده گرايي اساسي
پاسخهاي خداباوران به تحصل گرايي
پرسشها و موضوعات پيشنهادي
منابع و ملاحظات ديگر
فصل 5
عقل الاهي و ساختار عالم
ملاحظات مقدماتي درباره ي علم اكثري
تحليل اول
تحليل دوم
آيا خداوند مي تواند به آينده هم علم داشته باشد؟
اختيار، موجبيت و خداوند
پيشنهادهاي خداباوران
تحليل سوم
وسائط و امكان علم مطلق
تحليل چهارم
مروري اجمالي بر طبيعت گرايي و خداباوري
پرسشها و موضوعات پيشنهادي
تحليل پنجم
منابع و ملاحظات ديگر
فصل 6
تعالي امر قدسي
استدلالهاي مبتني بر كمال و خلقت براي اثبات تعالي خداوند
ماهيت زمان: نظريه ي «الف» و نظريه ي «ب»
زمان بندي خدا: پاسخ استدلالهاي مبتني بر كمال و خلقت
چهار دليل مبني بر اينكه خدا متعالي از زمان نيست
استدلالهايي مبني بر اينكه خدا شيء جزئي نيست
آيا معقول است كه بگوييم خدا وجود مطلق است؟
وحدت گرايي
فرد، برهمن و نيروانا
پرسشها و موضوعات پيشنهادي
منابع و ملاحظات ديگر
فصل 7
خدا، ارزشها و كثرت گرايي
تمايزات مقدماتي
دلايل موافق و مخالف واقع گرايي اخلاقي
نظريات مبتني بر امر الاهي
نظريه ي ناظر آرماني
خداباوري و ارزشها
اخلاق خداباورانه در عرصه ي عمل
كثرت گرايي ديني و سياست
پرسشها و موضوعات پيشنهادي
منابع و ملاحظات ديگر
فصل 8
قرينه، تجربه و خدا
ماهيت و منابع قرينه
دروني گرايي
بروني گرايي
جمع ميان بروني گرايي و دروني گرايي
معتقدات ديني و مسئوليت اقامه ي برهان
دروني گرايي
بروني گرايي
تلفيقهاي ميان اين دو ديدگاه
طبيعت گرايي و مسئوليت اقامه ي برهان
دروني گرايي
وثاقت گرايي و نظريه ي فضيلت
نقش تجريه ي ديني
اشكالات و پاسخهاي آنها
براهين مبتني بر مجموعه قراين براي اثبات فلسفه هاي جامع
پرسشها و موضوعات پيشنهادي
منابع و ملاحظات ديگر
فصل 9
مسئله ي شرّ و چشم اندازهاي خير
تمايزات مقدماتي
نظريه ي عدل الاهي خير عظيم
شرايط خيريت الاهي
اشكالات و پاسخهاي آنها
شرّ و حيات اخروي
دفاعيه ي مبتني بر رنج بردن خداوند
محدوديتهاي پژوهش
مؤخّره اي درباره ي تجسم
پرسشها و موضوعات پيشنهادي
منابع و ملاحظات ديگر
فصل 10
خداباوري و طبيعت گرايي
پيش درآمدي درباره ي وحدت گرايي
براهين جهان شناختي
براهين غايت شناختي
براهين اخلاقي
براهين معجزات
براهين وجود شناختي
براهين شرط بندي
ديگر برهان مبتني بر مجموعه قراين
پرسشها و موضوعات پيشنهادي
منابع و ملاحظات ديگر