تهديدها و فرصتهاي صنعت ملي (مجموعه مقالات)
از مقدمه كتاب
در دهه هاي اخير صنعت در عرصه جهاني شاهد تغييرات سريعي بوده است كه محرك اصلي اين تغييرات، ظهور و بروز تكنولوژيهاي جديد و پيشرفته است. تكنولوژيهاي جديد، روابط مابين مؤسسات و ساير نهادها و موجوديتهاي مؤثر بر عملكرد صنعتي را تغيير داده و نحوه سازمان دهي و مديريت مؤسسات را متحول كرده است. قواعد و مقررات ملي و بين المللي نيز در حال تغييرند و اين تغييرات، نحوه ي عملكرد بازارها را تحت تأثير قرار مي دهند. اين تغييرات چالشهايي را فراروي كشورهاي در حال توسعه قرار مي دهند كه مي توانند در راستاي بهبود شرايط اقتصادي، هم «فرصت» باشند و هم «تهديد». كشورهايي كه نتوانند در اين تغييرات فرصتهايي را خلق و به شيوه هاي اثربخش از آن بهره ببرند، نه تنها به حاشيه رانده شده و نقش ناچيزي از ارزش افزوده صنعتي جهاني خواهند داشت (كه در اين صورت حاصل آن حتي در صورت وجود منابع طبيعي و معدني، اقتصاد عقب مانده و وابسته است)، بلكه به مخاطره افتادن هويت فرهنگي و امنيت ملي نيز پيامد آن خواهد بود.
چالش اصلي كه در اين عرصه جهاني، كشورهاي مختلف با هر سطحي از توسعه با آن مواجهند را مي توان در يك جمله خلاصه كرد: «چگونگي رقابت پذير ساختن مؤسسات در مقياس جهاني و تضمين رقابت پذير ماندن آنها، رقابت پذيري جهاني امري بسيار پيچيده در سطح بنگاهي تا سطح ملّي است. پژوهشهاي موجود نشان مي دهد كه رقابت پذيري صرفاً از طريق گشودن درهاي اقتصاد به تجارت جهاني، جريان سرمايه خارجي و تكنولوژي، حاصل نمي شود، هر چند اين فرآيند در صورتي كه هوشمندانه صورت گيرد مي تواند تأثيرات مثبت فراواني به همراه داشته باشد. همچنين رقابت پذيري را نمي توان مترادف با كاهش حقوق نيروي كار در نظر گرفت (اقدامي كه در بهترين حالت يك تاكتيك تدافعي كوتاه مدت مي تواند قلمداد شود)؛ بلكه رقابت پذيري صنعتي، نيازمند ايجاد قابليت استفاده و بهره گيري از تكنولوژيهاي جديد است. براي توسعه قابليتهاي تكنولوژيكي، كشورها نيازمند كسب دانش خاص در سطح مؤسسات، مهارت و تجربه از طريق بك فرآيند يادگيري تجمعي هستند كه مي تواند فرآيندي دشوار و كند باشد. همچنين براساس تكنولوژي موردنظر و سطح توسعه اي كشور اين فرآيند مي تواند با هزينه هاي سنگين، ريسك زياد و عدم قطعيت همراه باشد. نكته مهم اينجاست كه در صورتي كه كشوري در ايجاد قابليتهاي رقابت در سطح جهاني ناكام باشد، تبديل به تماشاگر ضيافت تكنولوژيك جهاني شده و در فعاليتهاي ساده صنعتي كه به رشد پايدار و متنوع نمي انجامد، باقي خواهد ماند.
ديالوژي سه جانبه
اهميت بخش صنعت به عنوان يكي از بخشهاي اصلي اقتصاد و همچنين تأثير مضاعف آن بر ساير بخشهاي اقتصادي و حوزه هاي كلان ملي، شناخته شده است و در سياست گذاري و برنامه ريزي كلان اقتصادي كشورها، اهميت راهبردي آن درك شده است.
كشورها از طريق اتخاذ سياستهاي صنعتي و تكنولوژيك در راستاي ايجاد رقابت پذيري صنعتي و افزايش سطح آن تلاش مي كنند. اين فعاليت ملي در سطوح كلان از طريق قوانين و مقررات با ثبات، ايجاد محيط رقابتي و فضاي كسب و كار مساعد انجام مي شود. با توجه به پيچيدگي فضاي فعاليتهاي صنعتي، افزايش اثربخشي تصميمات، برنامه ريزيها و سياست گذاري كلان به عنوان دغدغه هاي صنعتي، افزايش اثربخشي تصميمات، برنامه ريزيها و سياست گذاريهاي كلان به عنوان دغدغه هاي مهم اركان تصميم گيري به حساب مي آيد. در اين راستا ضروري است تا اين گونه تصميمات در فضاي تعاملي بين صنايع و سطوح سياست گذاري اتخاذ و اعمال گردد. در كشورهاي توسعه يافته صنعتي، نهادهاي تصميم گير و نهادهاي پشتيبان تصميم گيري به موازات هم و به شكلي متعامل، توسعه پيدا كرده اند.
بدين ترتيب تصميمات و سياستهاي كلان، به طور معمول از طريق بدنه هاي تخصصي و صنفي مرتبط (شامل مراكز و نهادهاي تخصصي علمي، انجمنها و نهادهاي صنفي، اتحاديه ها و شوراهاي صنفي و ... پشتباني شده و شكل مي گيرند. چنين تعاملي علاوه بر تضمين همه جانبه و اثربخش بودن سياستها، قوانين و مقررات، برنامه ها و تصميمات اجرايي، اثربخشي اجرايي را نيز با توجه به تكامل فرآيند تصميم گيري در پي خواهد داشت.
اين در حالي است كه اين فرآيند تصميم گيري در كشورهايي مانند ايران، از نارساييهاي ساختاري رنج مي برد . برخي از اين نارساييها عبارتند از:
1- عدم توسعه نهادها و ساختارهاي تخصصي و صنفي و شكل گيري اين نهادها براساس علايق زودگذر صنفي.
2- فقدان نهادهاي علمي پشتيبان و هسته هاي باثبات سياست گذاري و تصميم گيري.
3- نهادينه نبودن ارتباط ميان تصميم گيران و نهادهاي تصميم ساز.
4- عدم وجود عزم سياستمداران حكومتي در اصلاح ساختارها براي صنعتي شدن.
در چنين فضايي، ديالوگ سه جانبه تصميم گيران و كارگزاران حكومت، كار آفرينان صنعتي و محققان دانشگاهي و پژوهشگران مستقل مي تواند به عنوان ابزاري كارآمد جهت پشتيباني تصميم گيري و بازنگري سياستها، برنامه ها و مقررات و دستورالعملها ايفاي نقش نمايد. همچنين استمرار و تكامل اين حركت، مي تواند سنگ پايه ي نهادينگي تعامل سازنده ميان سطوح كلان تصميم گيري و نهادهاي اجرايي دولت با بخش صنعت را با تقويت لايه تخصصي واسطه اي فراهم آورد.
با توجه به مراتب فوق و ضرورت به بحث كشيدن چالشهاي موجود، «اولين اجلاس تخصصي تهديدها و فرصتهاي صنعت ملي»، مشتركاً توسط مركز تحقيقات استراتژيك، كانون كارآفرينان صنعتي و با همكاري دهها تشكّل صنعتي و 15 نهاد و سازمان دولتي مرتبط، برگزار شد. اين اجلاس، زمينه اي را براي شناسايي و تحليل شرايط محيطي حاكم بر صنعت و تعيين راهكارهاي متناسب با آن فراهم كرد و انتظار مي رود با برنامه ريزي براي برگزاري آن به صورت سالانه، با غناي بيشتري دنبال شود.
اهداف برگزاري نخستين اجلاس
برخي از اهداف كلان برگزاري اجلاس تخصصي سالانه تهديدها و فرصتهاي صنعت ملي را مي توان به ترتيب زير درنظر گرفت:
1- ارائه تصويري شفاف و واقع گرايانه از وضعيت بخش صنعت و رشته هاي صنعتي و انجام مقايسه هاي بين المللي.
2- شناسايي و دسته بندي عوامل مؤثر بر رقابت پذيري بخش صنعت و رشته هاي صنعتي با تمركز بر عوامل بيروني و محيطي.
3- ارزيابي و تحليل سياستها، برنامه ها، مقررات و قوانين، دستورالعملها و رويه هاي اجرايي.
4- تقويت توان تخصصي نهادهاي صنفي و تشكلهاي مرتبط با بخش صنعت و تعامل آنها با ساختار تصميم گيري.
5- ايجاد مكانيزم و تعامل سازنده ارتباطي نهادها، تشكلهاي صنعتي و كارشناسان دانشگاهي با ساختار سياست گذاري، تصميم گيري و اجرايي كلان بخش صنعت و بخشهاي مرتبط اقتصادي.
6- ايجاد و توانمندسازي جنبش توسعه صنعتي طلبي.
7- ارزيابي و تحليل عملكرد سازمانهاي عمده صنعتي و ساير نهادهاي اصلي تأثيرگذار بر بخش صنعت.
متدولوژي و چگونگي اجرا
مجموعه عوامل اثرگذار بر بخش صنعت را مي توان در قالب عوامل بيروني (شامل سياستها، قوانين و مقررات، فضاي محيطي كسب و كار) و عوامل دروني (شامل تكنولوژي، مديريت، منابع انساني، سيستمهاي كاري) طبقه بندي كرد. مطالعات بين المللي نشان مي دهد كه عوامل بيروني (خارج از كنترل و اداره بنگاه) در اقتصادهايي كه ساختار صنعتي متكاملي ندارند، بيش از 10% نازل بودن بهره وري صنعتي را تشكيل مي دهند؛ در حالي كه اين نسبت در ساختارهاي صنعتي پيشرفته، برعكس است.
در برگزاري اجلاس تخصصي فرصتها و تهديدهاي صنعت ملي، براي شناسايي و تحليل وضعيت موجود و نحوه اثرگذاري عوامل مؤثر بر بخش صنعت، روش تحليل راهبردي (SWOT) فرصتها، تهديدها، نقاط قوت و نقاط ضعف – با تمركز بر عوامل محيطي – مورد استفاده قرار گرفت. نوآورانگي متدولوژيك اين اجلاس در نحوه استخراج تهديدها و فرصتها بوده است. با ابتناءِ بر نظريه پرسپكتيويسم نيچه اي، كوشيده شد تهديدها و فرصتها از سه منظر گوناگون، استخراج تا با حداقل تورش، ناسازگاري احتمالي رفع و تصويري جامع تر تهيه گردد. فقدان كاربرد نظريه معرفتي پرسپكتيويسم، خود يكي از دلايل گمانه ورشدن پژوهشهاي محصلي است كه در حوزه اقتصاد – عموماً- و در حوزه صنعت - خصوصاً - به انجام مي رسد. اين منظرها عبارت بودند از:
الف- سياستهاي تأثيرگذار بر صنعت ملّي در 5 حوزه پولي، مالي، بازرگاني، علمي و تكنولوژيك و صنعتي؛
ب- رفتار شاخه هاي عمده صنعتي
ج- دستگاههاي عمده و تأثيرگذار
در جهت سامان دهي تدارك تصاوير فوق، گامهاي زير برداشته شد:
1- بررسي و شناسايي وضعيت موجود رشته هاي صنعتي، شناسايي و ارزيابي عوامل محيطي حاكم بر صنعت، انجام مقايسه هاي بين المللي و ارزيابي تهديدها و فرصتها از منظر سياستها و مقررات حاكم بر صنعت در 10 رشته عمده صنعتي منتخب، توسط تشكلهاي صنعتي مرتبط و كارشناسان خبره دانشگاهي با هر رشته صنعتي، به عمل آمد. نتايج اين بررسيها تحت عنوان گزارش تخصصي هر يك از رشته ها در قالب 10 نشست تخصصي با حضور اعضا و نمايندگان تشكلهاي صنعتي و تخصصي، نمايندگان سازمانهاي مرتبط و متخصصين، ارائه و مورد بحث و بررس قرار گرفته و جمع بندي گرديد. در برگزاري 10 نشست تخصصي فوق الذكر، جمعاً تعداد 86 نماينده از دهها تشكل صنعتي به صورت فعال مشاركت كردند.
2- به منظور شناسايي و ارزيابي تهديدهاي ناشي از سياستهاي كلان حاكم بر بخش صنعت، 3 كارگاه پژوهشي شامل تهديدها و فرصتهاي سياستهاي پولي (با تأكيد بر نرخ بهره)، تهديدها و فرصتهاي سياستهاي مالي (با تأكيد بر VAT و تجميع عوارض)، تهديدها و فرصتهاي سياستهاي بازرگاني (با تأكيد بر نرخ ارز، مقررات واردات و صادرات، قاچاق كالا، علل انتقال مركز ثقل تجارت كشور به دوبي و مسئله ديپلماسي اقتصادي)، چالشهاي فراروي بخش صنعت از جنبه رقابت پذيري و جهاني شوندگي (با تأكيد بر WTO) برگزار گرديد. همچنين در يك كارگاه ويژه، كارنامه سازمانهاي مهم و تأثيرگذار در صنعت ملي،در كنار ارزيابي كارنامه بخش صنعت، به بحث گذاشته شد.
نخستين اجلاس تهديدها و فرصتهاي صنعت ملّي، مانند گامهاي نخستين هر حركتي، خالي از نقص و كاستي نبود. في المثل به رغم تلاش كميته علمي، امكان ارزيابي تأثيرات سياستهاي علمي و تكنولوژيك كشور بر صنعت ملّي ميسر نگرديد و كاستيهاي ديگري كه البته خواننده محترم، خود در خواهد يافت. با اين حال بدون همراهي تشكلهاي فراگير و تخصصي و مساعدت دستگاههاي دولتي، استراتژيستهاي صنعتي و محققان گرانمايه، اين اجلاس نمي توانست خروجي مطلوب را داشته باشد. رسانه هاي ديداري و شنيداري نيز با رويكردي بالغانه، نشان دادند كه جايگاه صنعت ملي را دريافته اند، و به همين دليل كوشيدند متفاوت از گذشته، رسالت خود را به نحوي رساتر به انجام برسانند. آنان با انتشار بخشهاي كليدي مقالات و سخنرانيها، جامعه ي روزنامه خوان را با اين اجلاس، به نيكويي پيوند بخشيدند.
كميته علمي برگزار كننده اميدوار است با انتشار دستاورد نخستين اجلاس تخصصي تهديدها و فرصتهاي صنعت ملي، بتواند در راستاي ارتقاي ساختار سياست گذاري صنعتي كشورمان تأثيرگذار بوده و آرزومند است تا در اجلاسهاي بعدي با كاستن از كاستيها،گامهاي بلندتري بردارد. ان شاء الله.
فهرست مطالب كتاب
دفتر اول: صنعت ملي و سياستهاي تأثيرگذار
سياستهاي پولي
اثر كاهش نرخ بهره تسهيلات بانكي بر اقتصاد ايران
دكتر بيژن بيدآباد /41
نقدينگي در سطح كلان ومحدوديتهاي نقدينگي كارخانجات
دكتر رويا طباطبايي يزدي / 64
مقايسه سود ناويژه و سهم سود بانكي صنايع ايران و جهان
گروه تحقيق/ 66
نقد و ارزيابي كارنامه صندوق ذخيره ارزي
فيروزه شكرابي / 72
سياستهاي مالي
تهديدهاي صنعت ملي از منظر نحوه اجراي ماليات ارزش افزوده
دكتر جمشيد پژوهان /107
ناسازگاريهاي قانون تجمع و آيين نامه آن
دكتر محمدعلي حقي/ 117
گزارشي مجمل از قانون تجميع عوارض؛ الزامها و رويكردها
احمد زماني/ 119
گريبان صنعت ملي در دستان VAT
دكتر هادي غنيمي فرد / 125
لايحه VATو قانون تجميع عوارض در بوته نقد
مهندس آرمان خالقي / 127
روشهاي تأمين مالي خارجي و مزاياي BOT
دكتر هاجر جهانگرد / 133
سياستهاي بازرگاني
فرصت و تهديد صنعت ملي از منظر جهاني شدن
دكتر محمد نهاونديان / 147
بيمها و اميدهاي صنعت ملي در گذار جهاني شدن
دكتر عباس موسوي ره پيما / 153
چالشهاي صنعت ملي از منظر بهره وري و رقابت پذيري
دكتر عباس حاج فتحعليها / 160
جهاني شدن، صنعت ملي و راهكارهاي توسعه تجارت خارجي
دكتر ابراهيم گرجي، مسعود هاشميان / 169
تأثير نوسانات نرخ ارز بر بخش صنعت
دكتر فردريك ملك / 199
بازشناسي چالشهاي حمل و نقل كشور
دكتر محسن پورسيد آقايي/ 219
سياستهاي صنعتي
نقد سياستهاي صنعتي گذشته از نظر كارآفريني و اشتغال
دكتر بيژن صفوي / 231
آشنايي با نقش چبالها در توسعه صنعتي كره
يونگ گوسو / 288
تحليلي فشرده بر نتايج بررسي كارگاههاي بزرگ صنعتي كشور
دكتر رؤيا طباطبايي يزدي / 315
چرا بايد فرآيندهاي متداول را در پتروشيمي كشور كنار بگذاريم؟
مهدي شاهرودي / 326
تأملي در كارنامه پتروشيمي ايران
دكتر جليل مستشاري / 337
وظايف دولت در سامان دهي صنعت ساخت تجهيزات نفت
سيدمحمدباقر صاحبكار / 348
چگونه صنعت گاز در خدمت توسعه ملي قرار مي گيرد؟
عباس قيومي ابرقويي / 359
سيري در آراء صاحب نظران درباره موانع نرم افزاري صنعت ملي گاز
عباس قيومي ابرقويي، عليرضا پيمان / 387
تأملي در چالشهاي صنعت در وضعيت كنوني اقتصاد ايران
دكتر فيروزه خلعتبري / 402
دفتر دوم: صنعت ملي و دستگاههاي تأثيرگذار
ريسك سرمايه گذاري صنعتي كشور به حد خطرناكي رسيده است
مهندس علي نقي خاموشي / 411
ايميدرو در منظر برنامه سوم و چهارم
مهندس عبدالله اعزازي / 427
وزارت صنايع و معادن؛ كاركردها و راهبردها
مهندس رضا اشرف سمناني / 423
كارنامه مؤسسه استاندارد در چند فراز
مهندس مرتضي امامي / 437
كار ويژه تأمين اجتماعي در توسعه صنعت ملي
دكتر عباس عصاري و علي حيدري / 457
مروري بر كارنامه سه ساله سازمان خصوصي سازي
مهندس پوري حسيني / 486
كارنامه آسيكودا در گمركات كشور
سيدابوطالب نجفي / 519
كلام فرجامينه
تهديدهاي توسعه صنعتي از منظر اقتصاد سياسي
محمدحسين ملايري / 545
دفتر سوم؛ گزارش كميته ها از چالشهاي شاخكان اصلي صنعت ملي
تصويري موجز از اهم تهديدهاي فرابنگاهي
دكتر داوود پاكدامن / 615
ايستار امروزين صنايع انتقال انرژي
گروه تحقيق/ 621
تهديدهاي صنعت برق در يك نگاه
سنديكاي سازندگان تجهيزات برقي صنعتي / 623
صنعت فولاد كشور؛ چشم انداز و چالشها
مهندس احمدرضا برهان؛ مهندس سيدرسول خليفه سلطاني / 639
دو چالش نفس گير فولاد در زير ذره بين
سيدرسول خليفه سلطاني / 641
تهديدها و فرصتها در صنعت دارو
مهندس محمدصادق مذهبيان / 659
چالشهاي فراروي اقتصاد دارو در ايران
مهندس فرامرز اختراعي / 661
به سوي شراكت راهبردي با لابراتوارهاي دارويي جهان
دكتر محمود نجفي / 677
تنگناهاي صنايع دارويي و بهداشتي در يك نگاه
گروه تحقيق / 693
ايران بحري و صنايع دريايي فرتوت
دكتر محمدعلي سينا/ 708
صنايع قطعات خودرو در كاوش رمز ماندگاري
مهندس بهنام مرادي / 723
صنعت تاير كشور؛ تنگناها و راهبردهسا
مهندس علي اميني / 739
وضعيت صنايع پايين دستي پتروشيمي
مهندس محمدصادق مذهبيان / 753
جايگاه صنايع پليمر در پتروشيمي ايران
مهندس حسينعلي خرم نژاديان / 755
تراژدي صنايع نساجي و چرم
مهندس احمد بصيري، مهندس غلامحسين صالحي / 7665
صنايع لوازم خانگي؛ شكاف ما و جهان
مؤسسه تحقيقاتي صنايع لوازم خانگي / 775
يك دوجين تنگنا و تهديد در صنايع لوازم خانگي انرژي بر
مهندس حبيب الله انصاري / 777
آسيبهاي صنايع لوازم خانگي در يك نگاه
گروه تحقيق / 787
200 ميليون مترمربع ظرفيت مازاد در صنايع سراميك
انجمن توليدكنندگان سراميك ايران / 810
فراز و فرودهاي صنعت سنگ
زين العابدين نجفي تبريزي / 813
