این روزها « آه» نکشید!/مشاغل پر خطر در هوای آلوده را بشناسید/چه کسانی باید در خانه بمانند؟

حال این روزهای کلان شهرها به‌شدت بد است؛ درست مثل وقت‌هایی که پزشکان با ناامیدی از وضع وخیم یک بیمار اطلاع می‌دهند و به خانواده‌اش می‌گویند که برای سلامتی‌اش دعا کنید؛ دیگر کاری از دست ما برنمی‌آید. انگار برای شهر گرفتار در آلاینده‌های کشنده هم دیگر نمی‌توان کاری کرد.

وارونگی هوا و آلوده‌شدن هوای پایتخت در این فصل از سال برای اهالی شهر غافلگیر‌کننده نیست؛ اما امسال به‌خصوص در روزهای گذشته، شرایط به‌مراتب بدتر از سال‌های گذشته است به‌ طوری که عملا دیگر نمی‌توان نفس کشید. شهری که خانه میلیون‌ها ایرانی است؛ کودکان، سالمندان و زنان باردار هر روز ناگزیر هستند که در این شهر تردد کنند و در این وضع باید راهی برای کنارآمدن با این غول بزرگ که هوای شهر را بلعیده بیابند و زیستن در شهری را که تعداد روزهای هوای پاکش در طول‌ سال انگشت‌شمار است، آموزش ببینند؛ راهکارهای سلامت برای به حداقل‌رساندن اثرات منفی آلودگی بسیار است اما اینکه چه مواردی اصولی‌تر و تأیید‌شده جامعه پزشکی است، نکته‌ای است که نباید از آن غافل شد.

حتما این روزها به ذهن تهران‌نشینان می‌رسد این است که در شرایط فعلی که گفته می‌شود میانگین میزان آلاینده‌ها در مناطقی از تهران مرز هشدار و اضطرار را هم رد کرده است، آیا صرفا تعطیلی مدارس و تردد موقت نوبتی خودروها و دست به دعا برداشتن برای نزول باران می‌تواند علاجی برای پایتخت باشد یا این شهر باید در حسرت آسمانی پاک بماند؟ در هر حال این روزها سوال زیاد است، مردم می‌خواهند بدانند اگر ماسک بزنند، فایده‌ای دارد؟ آیا واقعا خوردن شیر در طول روز ممکن است کمک‌کننده باشد؟ دستگاه‌های بخور کاری از دست‌شان برمی‌آید؟ و کلی سوال دیگر که جوابی برایشان ندارند. دکتر اردا کیانی متخصص ریه و دانشیار دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی است؛ با این متخصص در مورد حال بد این روزهای تهران صحبت کردیم. او با بیان اینکه آلودگی هوای تهران به دلیل ذرات معلق در هواست، می‌گوید: «ذرات معلق بزرگ به همراه دی‌اکسیدکربن علایمی مانند سرفه، سوزش چشم و خارش گلو را ایجاد می‌کند که نشان‌دهنده تأثیر بر مجاری تنفسی است؛ ماسک‌های معمولی فقط از عوارض منفی ذرات معلق بزرگ تا حدی می‌کاهد؛ مشکل تهران اما ذرات معلق کوچک هستند که خودشان را به اعماق ریه می‌رسانند و میکروب‌ها و مواد شیمیایی زیادی تا مدت‌ها در بدن اهالی پایتخت جا خوش می‌کنند. استفاده از ماسک‌ها برای جلوگیری از ورود این ذرات به ریه یک شوخی بیشتر نیست.

هیچ جایگزینی برای هوای پاک وجود ندارد

«بیشترین عضو بدن که از آلودگی آسیب می‌بیند ریه و دستگاه تنفس انسان است؛ چراکه ریه‌ها و عروق خونی متصل به آن مسئول جذب و رساندن اکسیژن هوا به بدن و دفع دی‌اکسید کربن از بدن هستند، وقتی هوا آلوده باشد، ریه‌های انسان نمی‌توانند کارکرد و وظیفه خود را انجام دهند و بدین ترتیب ریه در اثر آلودگی هوا آسیب می‌بیند، آلودگی هوا در طولانی‌مدت موجب بسته‌شدن مجاری هوایی نیز می‌شود.» دکتر کیانی معتقد است: «به طور متوسط هر انسان در هفته حدود ١۶٨ ساعت در معرض هوای محیط و ۴٠ ساعت در هفته در معرض هوای محیط کار قرار می‌گیرد. پس عوارض منفی که آلاینده‌های هوا برای انسان ایجاد می‌کنند، کم نیستند؛ با توجه به اینکه هوا نیاز حیاتی انسان است و هیچ‌گونه جایگزینی را نمی‌توان برای آن پیدا کرد، اگر این هوا ناسالم باشد به انسان آسیب می‌رساند. میزان این اثرات منفی به پارامترهای مختلفی مثل نوع ماده آلاینده، غلظت آن، مدت زمان تماس انسان با آن و شرایط آب‌وهوایی بستگی دارد.» تماس‌های کوتاه‌مدت با آلاینده‌هایی با غلظت بالا ممکن است اثرات سریع و مقطعی داشته باشند اما تماس‌های بلندمدت با غلظت‌های پایین هم موجب اثرات مزمن بر سلامتی انسان می‌شود. کیانی با اشاره به این واقعیت می‌گوید: «آلودگی هوای تهران به دلیل ذرات معلق در هواست. ذرات معلق بزرگ به همراه دی‌اکسیدکربن می‌تواند علایم راه‌های هوایی فوقانی مثل سرفه، سوزش چشم و خارش گلو را ایجاد کند که با ماسک‌های معمولی فقط می‌توان از عوارض منفی ذرات معلق بزرگ تا حدی کاست. اما آنچه بیش از همه به ریه آسیب می‌رساند، ذرات معلق کوچک است؛ چرا که در صورت وجود آلودگی هوا این ذرات به راه‌های هوایی تحتانی می‌رسند. این ذرات به همراه خود سایر مواد آلاینده مثل دی‌اکسید گوگرد و مواد شیمیایی و میکروبی را به داخل ریه می‌رسانند.»

ورزش در فضای باز تعطیل ‏

عوارض درازمدت این پدیده بر سلامتی، ناشی از جایگزین شدن دایمی ذرات معلق و آلوده به ویروس‌ها در قسمت‌های تحتانی ‏دستگاه تنفسی است. اردا کیانی، فوق تخصص ریه و رئیس بخش ‏برونکوسکوپی بیمارستان مسیح دانشوری می‌گوید از آنجایی که این عارضه می‌تواند باعث پدیده جهش ژنتیکی در ساختار ‏DNA‏ ‏ویروس‌ها شود، توانایی ایجاد ویروس‌های نوپدید یا بازپدید در قسمت‌های تحتانی دستگاه تنفسی و در نتیجه بالا رفتن خطر ‏ابتلا به سرطان‌های تنفسی (هنوز ناشناخته است) را به دنبال دارد.

بروز عفونت‌های تنفسی، وخیم‌تر شدن آلرژی‌های ‏قدیمی و حملات آسمی در بیماران مبتلا به آسم یا برونشیت ازجمله عوارض کوتاه‌مدت پدیده آلودگی هوا بر سلامت افراد است. ‏به طور معمول انسان می‌تواند با نفس کشیدن از طریق بینی از ورود ذرات معلق در هوا به ریه خود تا حدودی جلوگیری کند. ‏نفس کشیدن از طریق بینی به علت جذب ذرات توسط مخاط و موهای بینی آسیب کمتری به فرد وارد می‌کند، اما این آسیب ‏زمان ورزش‌کردن با شدت بیشتر همراه است، چون معمولا تنفس از طریق دهان انجام می‌شود و مواد آلاینده و ذرات معلق ‏بیشتری به ریه نفوذ می‌کند‎.

این متخصص ریه معتقد است هنگام ورزش کردن ذرات معلق بدون هیچ‌گونه تصفیه‌ای وارد ریه فرد می‌شود، از ‏این رو ورزش کردن در هوای آلوده ضرر دارد، چون مواد آلاینده بیشتری وارد بدن می‌شود. ورزش‌هایی مثل دویدن سریع‌، ‏دوچرخه‌سواری و پیاده‌روی بیش از سایر ورزش‌ها خطرناک است و نباید در نزدیکی بزرگراه‌ها و فضای آزاد ورزش کرد‎. میزان ورود ‏مواد آلاینده و ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون در ریه در حین ورزش پنج برابر بیشتر از حالت استراحت است.‏

استفاده از اسپری‌های ویژه رفع آسم درست یا غلط؟

‏ استفاده بیش از حد از این اسپری‌های دارویی، سبب لرزش دست و افزایش ضربان قلب بیماران تنفسی می‌شود که استفاده بیش ‏از دو بار در روز آنها بنابر تجویز پزشک به بیماران تنفسی توصیه نمی‌شود. در هر ٢٠ دقیقه استفاده دو «پاف» از این اسپری‌ها ‏کافی است و بیش از حد آنها اثربخش نخواهد بود. پس از هر بار استفاده از این اسپری‌ها، ١۵ دقیقه زمان لازم است تا ‏این دارو اثر خود را نشان دهد. پس از مشاهده علایم حملات تنفسی به‌ویژه در افرادی که برای نخستین بار دچار این حملات می‌‏شوند باید به پزشک یا اورژانس مراجعه کرد.‏

آلودگی خارجی و آلودگی داخلی را بشناسیم

به طور کلی باید آلودگی هوا را به دو دسته، هوای بیرون از منزل و هوای داخل منزل تقسیم کرد. آلاینده‌های بیرون از منزل شامل ازن، SO٢، NO، ذرات معلق، آرسنیک، سرب و غیره است. تمامی آلاینده‌های خارج از منزل در داخل منزل نیز وجود دارد. موارد دیگری ناشی از سوخت‌های گازی، سوخت چوب یا مواد آزادشده از وسایل داخل منزل خصوصا آنها که PVC دارند هم می‌تواند منجر به آلودگی هوای داخل منزل شود. غلظت بعضی از مواد مانند ازن داخل منزل کمتر از خارج منزل است. آنروسل‌های ظریف اسید با مواد داخل منزل خنثی می‌شود. میزان اثرات آلودگی هوا به نوع ماده آلاینده، غلظت آن، مدت زمان تماس و شرایط آب‌وهوایی ارتباط دارد. گاز CO که ناشی از سوختن ناقص است، علایمی شامل خستگی، رخوت، سردرد، اختلال تنفسی و گرفتگی رگ‌های خونی و در موارد شدید، تشنج و کما را در پی دارد. دود سیگار حاوی گاز CO است که سرطان‌زاست و با توجه به اینکه سطح کربوکسی هموگلوبین بیش از ۶درصد به خون ثابت شده است، باعث آریتمی‌های قلبی می‌شود.

مشاغل پر خطر در هوای آلوده را بشناسید

در شرایط تشدید آلودگی هوا، به‌طورکلی افراد شاغلی که در فضای باز هستند در معرض خطر قرار دارند. همه ‏رانندگان (تاکسی، اتوبوس و…)، پیک‌های موتوری، پلیس‌های راهنمایی و رانندگی و سایر شغل‌هایی که در مکان بسته نیستند، جزو شغل‌های پرخطر هستند. همچنین مغازه‌دارها باید تا جایی که امکان دارد در مغازه را بسته نگه دارند. در روزهایی که آلودگی هوا بیداد می‌کند، ‏افرادی که با مواد شیمیایی در ارتباط هستند مثل جوشکارها، نقاشان و مشاغل دیگر و افرادی که در معرض گردو‏خاک قرار دارند مانند کارگران ساختمان، مهندسان ناظر، بنا و… شغل‌شان پرخطر ‏محسوب می‌شود. این افراد باید احتیاط کنند، چرا که این عوامل در کنار آلودگی هوا می‌تواند فرد را بیشتر مستعد ابتلا به ‏بیماری‌های تنفسی کند. ‏

از آنتی‌اکسیدان‌ها غافل نشوید

در مورد اینکه در هوای آلوده چه بخوریم و چه راهکارهای سنتی و خانگی برای کاهش آلودگی خانه و محل کارمان به کار ببریم، این روزها صحبت زیاد است. خیلی‌ها از این گفتند که خوردن شیر یکی از راه‌های مقابله با آلودگی هواست و برخی دیگر از انواع عرقی‌جات و دمنوش‌هایی گفتند که خاصیت ضدعفونی‌کنندگی هوا را دارد یا خوردن سوپ جو و شلغم و اسپری‌کردن گلاب در خانه. کیانی می‌گوید: «در هوای آلوده، مردم مواد غذایی حاوی آنتی‌اکسیدان مصرف کنند، شیر و پنیر بخورند و از برگ‌های سبز سبزیجات و سبزیجات رنگی استفاده کنند.»

مردم در هوای دود آلود عصبی و بی‌حوصله می‌شوند

وقتی فرد به دلیل آثار آلودگی هوا که یکی از آنها کمبود اکسیژن است، بی حوصله یا کم حوصله می‌شود، قادر به کنترل خشم ‏خود نیست و رفتار عصبی دارد. به‌طورکلی هر چقدر میزان اکسیژن‌رسانی به مغز کاهش پیدا کند، برخی نقاط حساس مغز ‏تحریک می‌شود، در نتیجه اختلالاتی مانند پرخاشگری، افسردگی، اختلال در تمرکز و کند شدن عملکرد ذهنی را در پی دارد. ‏همه اینها عواملی هستند که افراد را در موقعیت‌های اجتماعی و شغلی دچار مشکل می‌کند. آلودگی هوا تأثیر روانی مضاعفی بر ‏بیماران تنفسی دارد، قدرت تصمیم‌گیری آنها را ضعیف می‌کند و فرد بی‌انرژی، بی‌حوصله و خسته است. افرایش رفتارهای ‏پرخاشگرانه در خیابان، محل کار، مدارس و خانواده یکی از تبعات آلودگی هواست. هوای آلوده، سیستم اعصاب و روان افراد را ‏ضعیف می‌کند و آستانه صبر و تحمل را پایین می‌آورد. به همین دلیل در روزهایی که آلودگی هوا بحرانی است، رفتارهای ‏اخلاق‌محور مانند احترام به دیگران، رعایت نوبت، پایبندی به قوانین و سعه‌صدر کاهش می‌یابد و تنش، بددهنی، بدرفتاری و ‏نزاع‌های لفظی و فیزیکی افزایش پیدا می‌کند. همچنین افراد سالخورده به دلیل ضعف سیستم ایمنی بدن و وجود بیماری‌های ‏زمینه‌ای مانند فشار خون، بیماری‌های قلبی ـ عروقی، دیابت و… و کودکان به علت شرایط فیزیکی بدن‌شان بیشتر در معرض ‏آسیب هستند و باید بیشتر مراعات حال‌شان را کرد.‏

در هوای آلوده آه نکشید ‏

آه کشیدن از نظر علمی نمی‌تواند ضرری برای فرد داشته باشد، اما انجام این عمل به صورت مکرر نشانه ابتلای فرد به اختلال ‏روحی و روانی است که موجب می‌شود فرد به صورت ناخودآگاه «آه» بکشد.

کیانی، به بیماران روحی و کسانی که ناراحتی‌‏های اضطرابی دارند به‌عنوان گروه‌های در معرض خطر در آلودگی، اشاره می‌کند و می‌گوید «آه» کشیدن موجب وارد شدن حجم بالایی ‏از هوا به داخل ریه‌ها می‌شود. آه کشیدن که بیشتر در دختران جوان دیده می‌شود نشانه بیماری‌های اضطرابی و روحی است که ‏این افراد در زمان کنکور، درگیری با مشکلات مدرسه یا خانوادگی دچار «آه» کشیدن همراه با تنگی نفس می‌شوند که در زمان ‏معاینه به دلیل آه کشیدن مکرر، پزشک متوجه بیماری‌های اضطرابی و روحی می‌شود. این متخصص بیماری‌های ریوی، می‌گوید ‏هر فرد در حالت عادی ۵۰۰ سی‌سی هوا وارد ریه می‌کند که آه کشیدن موجب وارد شدن ۱ تا ١,۵ لیتر هوا به داخل ریه‌ها ‏می‌شود که این مسأله نمی‌تواند عوارضی برای فرد داشته باشد، اما از نظر علمی آه کشیدن توصیه نمی‌شود. افرادی که جراحی ‏شکمی داشته‌اند، هم آه می‌کشند. کیانی می‌گوید این افراد در برخی مواقع به دلیل جلوگیری از روی هم خوابیدن ریه‌ها ناچار ‏به آه کشیدن هستند که البته به این افراد نیز توصیه می‌شود از دستگاه‌های مخصوص که میزان مشخصی از هوا را به روش علمی ‏وارد ریه می‌کند، استفاده کنند.‏

فقط ماسک‌های فیلتردار موثرند

خطرات ورود ریزگردهای هوا به درون سیستم تنفسی بسته به منشأ ورود آنها و نیز موارد همراه با این آلاینده‌ها متفاوت است، اما ‏عمده‌ترین عوارض آن، تشدید حملات تنفسی در افراد است.

هوای آلوده به‌ویژه آنکه همراه با ریزگرد باشد، تعداد حملات ‏تنفسی را افزایش می‌دهد. استفاده از ماسک‌های معمولی به علت آنکه منافذ آنها درشت‌تر از دو و نیم میکرون است و ‏ریزگردها به راحتی از آن عبور می‌کند، تأثیر چندانی در جلوگیری از ورود ریزگردها به ریه ندارد، اما به‌کارگیری آنها بهتر از استفاده نکردن است. اما استفاده از ماسک‌های «‏N٩۵» با عنوان ماسک‌های فیلتردار برای جلوگیری از ورود ریزگردها و ذرات معلق ‏به درون ریه‌های تنفسی در افراد مناسب است. در صورت دسترسی نداشتن به ماسک‌های فیلتردار، ‌افراد می‌توانند با استفاده از دو ‏لایه کردن ماسک‌های معمولی و قرار دادن یک دستمال مرطوب یا یک ماسک خیس درون آن، از ورود ریزگردها به درون ریه‌ها ‏جلوگیری کنند.

جلوی ذرات معلق بزرگ را ماسک‌های جراحی فقط می‌گیرند. ماسک‌های ‏NQS‏ می‌توانند آلوده‌کننده‌ها را ‏فیلتر کنند، ولی این ماسک‌ها باید کاملا روی صورت قرار گرفته و برای بیماران مبتلا به بیماری‌های ریوی بیش از چند دقیقه ‏قابل تحمل نیست.‏

زیر این باران نباید رفت

گوگرد و اکسید نیتروژن با آب باران حل می‌شود؛ حاصلش می‌شود باران اسیدی. اردا کیانی درباره باران‌هایی که بعد از روزهای آلودگی هوا باریدن می‌گیرد، می‌گوید باران اسیدی ‏ناشی از حل شدن دی‌اکسید گوگرد و اکسید نیتروژن با آب باران است.

وقتی سطح این دو گاز در جو بالا می‌رود بارندگی اسیدی ‏اتفاق می‌افتد. بالا رفتن سطح این دوگاز با سوخت کارخانه‌ها و اتومبیل‌ها ارتباط بسیار دارد. باران اسیدی علاوه بر جان آدم‌ها، ‏اثرات تخریبی بسیار زیادی هم روی بافت گیاهان و فلزات دارد به‌طوری که خوردگی ماشین‌ها و ساختمان‌های فلزی را هم باعث ‏می‌شود. آن‌طور که کیانی می‌گوید استنشاق رطوبت ناشی از باران اسیدی می‌تواند عوارض شدید ریوی در انسان ایجاد ‏کند. عوارض ریوی به‌صورت اسپاسم حنجره، گرفتگی حنجره، تشدید آسم و تشدید سایر بیماری‌های مزمن تنفسی ازجمله مواردی است که البته در افراد کهنسال و اطفال و همچنین افرادی که دچار بیماری‌های مزمن تنفسی هستند، بیشتر می‌تواند ‏ظهور و بروز کند. پس تا می‌توانید در هوای آلوده زیر باران قدم نزنید یا از ماسک مناسب استفاده کنید.‏

مراقب کودکان و سالمندان باشیم

کودکان به علت رشد ناکارآمد ریه‌ها و نوع تنفس، بیشتر در معرض حملات ریوی هستند و در مقابل این ریزگردها بسیار حساس‌ترند. افراد بالای ۶٠‌سال نیز در مقابل ریزگردها و آلودگی هوا بسیار آسیب‌پذیرند و باید مراقبت بیشتری از خود کرده و در چنین هوایی در سطح شهر تردد نکنند.

با تردد در هوای آلوده به ریزگرد، سرعت تنفس و نیز عمق تنفس افراد بیشتر شده و این امر سبب می‌شود تا ریزگردها بیشتر وارد ریه‌های تنفسی آنها شود. این پزشک متخصص ریه با اشاره به اینکه هوای آلوده به ریزگرد برای کودکان خطرناک است، می‌گوید: «کودکان به علت رشد ناکارآمد ریه‌ها و نوع تنفس، بیشتر در معرض حملات ریوی هستند و در مقابل این ریزگردها، بسیار حساس‌ترند. افراد بالای ۶۰‌سال نیز در مقابل ریزگردها و آلودگی هوا بسیار آسیب‌پذیرند و باید مراقبت بیشتری از خود کرده و در چنین هوایی در سطح شهر تردد نکنند.» کیانی معتقد است باید برای سلامت مردم و بیماران و علی‌الخصوص بیماران ریوی، ارزش بیشتری قایل شویم و با مرور تجربه کشورهای دیگر راجع به کنترل آلودگی هوا، توانایی‌های خودمان را ارتقا دهیم. او بارها اهمیت عملیاتی‌کردن پشت‌بام سبز در ساختمان‌ها که امروزه در دنیا مطرح است را یاداوری می‌کند و می‌گوید: «با این کار می‌توان به کاهش آلودگی هوا کمک زیادی کرد. هنگام آلودگی هوا، افراد ممکن است زودرنج‌تر، پرخاشگرتر، عصبانی‌تر و کم‌تحمل‌تر ‌شوند؛ یعنی با اینکه در گذشته هم این مشکلات را داشته‌اند، اما حالا خیلی زودتر به استرس‌ها، واکنش و حساسیت نشان می‌دهند و این به معنای آن است که با آلودگی هوا، مخاطرات اجتماعی به ما نزدیک‌تر می‌شوند.

چه کسانی باید در خانه بمانند؟

وقتی میزان آلاینده‌ها به درجه ١۵٠ برسد، اوضاع رو به وخامت می‌رود؛ این عدد به معنی هشدار است. در درجه ١۶٠ تعطیلی مدارس و مراکز دیگر در دستور کار دولت‌ها قرار می‌گیرد. اتفاقی که این روزها صرفا برای مدارس تهران اعمال شد؛ آن هم با اطلاع‌رسانی قطره‌چکانی و نه چندان مناسب. وقتی میزان آلاینده‌ها به درجه ١٧٠ و بالاتر برسد موجب تخلیه شهرها و منع رفت‌وآمد می‌شود و تجاوز این عدد از ٢٠٠ هشدار شیمیایی برای شهرهاست. اثرات بد ذرات معلق کوچک بر ریه آن‌قدر زیاد است که با ماسک‌های معمولی نمی‌توان از زیان‌های آن کاست. کیانی علایم آلودگی هوا را شامل تنگی نفس، سیاهی لب‌ها، فرورفتن عضلات به هنگام نفس‌کشیدن اعلام می‌کند: «اگر تعداد تنفس فرد از ٢۴ تنفس در دقیقه به‌طور مداوم بیشتر شود، این نیز یک نشانه از عوارض آلودگی هواست؛ چیزی شبیه این روزهای تهران و بسیاری از مردمی که آسیب‌پذیری بیشتری در مواجهه با آلاینده‌ها دارند.» این پزشک متخصص می‌گوید: «به اعتقاد من در وضعیت هشدار باید اطلاع‌رسانی عمومی صورت بگیرد و توصیه این است که سالمندان، بیماران قلبی و تنفسی فعالیت‌های جسمی خود را کاهش دهند و در منزل بمانند. در وضعیت اعلام خطر هم می‌توان توصیه کرد که تمام افراد فعالیت‌های خارج از منزل خود را کم کنند و باید نسبت به حذف تدریجی منابع آلودگی هوا اقدام شود و در وضعیت اضطراری یا بحران باید ادارات، مراکز آموزشی و منابع آلاینده را تعطیل کرد.» او همچنین توصیه می‌کند: «افرادی که آسم شدید و برونشیت مزمن دارند، افراد بالای ۶۵‌ سال و افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی، ریوی مزمن، تنفسی و کودکان در هوای آلوده نباید از منزل خارج شوند.»