دنیای پر رمز و راز چپ دست‌ها

تربیت دست که از دوره شیرخوارگی آغاز می‌شود، اهمیت فراوانی دارد زیرا دست هم وسیله آفرینش و هم وسیله‌ دانـش است. وانـگهی حس لامسه اطفال اطمینان بخش‌ترین حواس است، تا جایی که این حس بر اثر تماس با اشیا و گرفتن‌ آن‌ها، اطـلاعات وهـمی حواس دیگر را اصلاح می‌کند.(دبس،۱۳۷۰،ترجمه کاردان‌،ص ۸۵)

این موضوع که چرا افراد از دست راست یا چپ خود، بیشتر استفاده می کنند و این ارجحیت چه چیزی را در خصوص عملکرد مغز آنها نشان می دهد، همواره در ۱۵۰ سال گذشته مورد مطالعه قرار گرفته است اما محققان هنوز نمی دانند چرا حدود ۱۰ درصد مردم چپ دست هستند. در گذشته کودکانی که به طور طبیعی چپ دست بودند، تشویق می شدند یا مجبورشان می کردند تا از دست راست خود استفاده کنند. این امر بیشتر از پیش داوری در ارتباط با چپ دستی یا رواج بیشتر وسایل مورد استفاده برای راست دستان بود اما امروز چپ دستی قابل قبول تر از گذشته است. اطلاعات موجود در مورد چپ یا راست دستی اندک بوده، اما آنچه مسلم است که برتری استفاده از یک دست منعکس کننده نوع ارتباطات داخل مغز به شمار می رود، اینکه چرا از هر ۲ تن یک تن چپ دست است، جزو اسرار بوده و هنوز علت ژنتیکی مشخصی برای آن به اثبات نرسیده و احتمال دارد، پدر و مادری که هر ۲ راست دست هستند، فرزندشان چپ دست شود.

روز جهانی چپ دستان برای نخستین بار در ۱۹۷۶ میلادی شکل گرفت. هدف از نامگذاری این مناسبت، مشکلاتی بود که بیشتر چپ دستان با آن مواجه می شوند. بسیاری از ابزار، تجهیزات از جمله قیچی، موچین، اره و سایر تجهیزات ورزشی، مناسب افراد راست دست ساخته شده اند و همین موضوع باعث شده است که چپ دستان با مشکلات زیادی روبرو شوند یا مجبور باشند که برخی کارها را به سختی و با دست راست انجام دهند.

حدود ۱۰ درصد جمعیت جهان، چپ دست هستند. از نظر این افراد برخی ابزار و امکانات ناعادلانه ساخته شده است و آنان را با چالش های فراوانی روبرو می کند. سیزدهم اوت (۲۳ مرداد)به منظور افزایش آگاهی در مورد این تفاوت و مشکلاتی که گاهی افراد چپ دست با آن مواجهند، روز جهانی چپ دستان نامگذاری شده است.

محققان هنوز در جست وجوی پاسخ‌اند

مغز ۲ نیمکره راست و چپ دارد و پژوهشگران مغز، زمانی تصور می کردند که چپ یا راست دستی نشان می دهد، کدام یک از نیمکره های مغز نیمکره غالب است. با این حال اگر این مطلب درست بود، نشان می داد که کارکردهای دیگر انسان که توسط مغز کنترل می شود، باید تحت تاثیر این نیم کره مسلط باشد که به نظر نمی رسد، صحیح باشد. یکی دیگر از دشواری های محققان این است که اولویت دادن به یک دست برای همه افراد قطعی نیست. در حالی که بعضی از افراد به طور منحصر برای همه کارها از یک دست استفاده می کنند. بعضی دیگر ترجیح می دهند، بسته به نوع فعالیت از دستان خود استفاده کنند. زمانی اعتقاد بر این بود که افراد راست دست، تسلط کلی در سمت راست بدنشان دارند به این معنی که پا، چشم و گوش سمت راست آنها نیز قوی تر است اما اکنون می دانیم که این چنین نیز نیست. ما هر چه بیشتر در خصوص چپ و راست دستی و ارتباط آنها با عملکرد مغز تحقیق کنیم، بیشتر متوجه می شویم که بسیار از مباحث را در این خصوص نمی دانیم.

مـجبور سـاختن کودک به تغییر چپ دستی

اگـرچه‌ دست چپ بودن با ناراحتی‌هایی همراه بوده و ممکن است در شخصیت کودک اثر سوء به‌ جـا گذارد اما با توجه به اختلالاتی که تغییر چپ دستی ایجاد می‌کند، چنین بـه نظر می‌رسد که‌ مـجبور سـاختن کودک به تغییر چپ دستی مقرون به صواب نیست. در مواردی که کودک اصرار زیادی در چپ دستی ندارد، پدر، مادر و دیگر مربیان می‌توانند با تشویق و هدایت، او را به سوی راست دستی سوق دهند اما در مـورد کودکی که به حفظ چپ دستی خود اظهار تمایل می‌کند، نباید دخالتی کرد، زیرا به آسانی ممکن است، تعادل روانی او آسیب‌ ببیند. پس در این موضوع باید بسیار محتاط بود و به خصوص بـه هـیچ وجه طفل را مجبور به راست دستی نکرد. (شعاری ‌نژاد،۱۳۷۲، ص ۲۴۳)

از طرف دیگر در کودکان راست دست نیز تخصص بیش از حـد خـشک تأسف‌انگیز است. زیرا تربیت دست چپ نیز تا حدودی‌ در زندگی آدم بالغ عادی‌، نتایج‌ گران‌بهایی‌ دارد. گذشته از این، هرگاه بر اثر پیش‌آمدی شخصی از به کار انداختن دست راست محروم شد، تـربیت حـرکتی مـجدد او از این‌ راه‌آسان‌تر خواهد بود.(دبـس،تـرجمهء کـاردان،۱۳۷۰،ص ۸۹‌)

چگونگی برخورد با کودکان‌ چپ‌ دست

یکی از مسائل‌ دقـیق‌ مـربوط‌ بـه تربیت دست‌ها، چگونگی برخورد با کودکان‌ چپ‌ دست است. اهمیت فوق العاده تربیت دست‌ها و مـشاهده ایـن کـه افراد بیشتری با دست راست کار می‌کنند، سبب‌ شده‌ است کـه‌ مـشاهده‌ چپ‌ دستی کودکان، مربیان و به خصوص والدینشان‌ را نگران سازد. این امر، هر چند به خودی خـود نـقیصه‌ای نیست. با این همه‌ بزرگ‌کردن‌ مـوضوع عـاقلانه نیست و نه تنها مساله‌ را حل نمی‌کند، بلکه‌ به‌ خودی خود مشکل ساز اسـت‌.(شـکوهی، ۱۳۶۹،ص ص ۱۴۸-۱۴۷)

شـیوع و عمومیت راست دستی

از زمـانی‌ کـه‌ تمدن‌ به‌ وجود آمده و انسان دستگاه‌ها و وسایلی برای تأمین مایحتاج خود اختراع کرده اسـت، ایـن طور احساس شده که یـکی از دسـت‌ها باید نـقش اول را در انـجام دادن کارها به عهده بـگیرد و دست دیگر آن را کمک کند. به عللی که بر ما روشن نیست، دست راست را در همان زمـان‌ها تـقدم داشته و نسل‌های بعد این تقدم را بـه‌ عـنوان یـک رسـم و سـنت پذیرفته‌اند و در نتیجه در تـمام دنـیا شمار راست دست‌ها بیشتر است. می‌توان گفت که بیش از ۹۵% افراد بشر راست دست‌ هستند.

در برخی از کشورها از جمله‌ چین‌ از چپ دستی جلوگیری می‌شود، چون‌ چپ دستی را ترک سنت دیرین می‌دانند. به همین سبب، آن را تقبیح می‌کنند و چنان چه کودکی عـادت به چپ دستی کند، پدر و مادرش‌ مورد سرزنش قرار می‌گیرند.(شعاری‌نژاد،۱۳۷۲‌،ص ۲۳۹)

رشد و تکامل راست یا چپ دستی

نوزاد انسان نه راست دست و نه چپ دست است اما در ماه‌های نخست زندگی کم‌کم بـه یـکی از دست‌ها تمایل بیش‌تری نشان‌ می‌دهد. در ۶ ماهگی بیشتر نوزادان یکی از ۲ دست را به طور مساوی به کار می‌برند اما به طور کلی در نخستین چپ دستی و راست دستی جنبه فطری نداشته، بـه‌ عـملکرد نیمکره‌های مغز بستگی دارد. به طوری که در فرد چپ‌دست نیمکره راست مغز قوی‌تر و در فردی راست دست نیمکره‌ چپ مغز قوی‌تر است. این نظریه جـدیدترین و در عـین حال عاقلانه‌ترین‌ دلیل‌ برای‌ چـپ دسـتی و راست دستی است.

در کشور ما نیز گاهی میان طبقات روشنفکر و تحصیل کرده هـم ایـن طـور شـایع اسـت که چپ یـا راسـت دستی منشأ فطری‌ دارد و اگر بخواهیم‌ کودک را هدایت کنیم که بیشتر دست راستش را به کار ببرد، در طـبیعت وی دسـت بـرده‌ایم‌. این فکر در بعضی از پدران و مادران نـیز اثـر گـذاشته‌ و آنـان‌ را مـعتقد کـرده است که کودک را باید مطلقا به اختیار خود گذاشت تا طبق تمایل خویش ‌چپ‌ یا راست دست شود و از این می‌ترسند که اگر دخالتی در این‌ مورد بـشود، ممکن است به اختلالات بدنی و روانی از قبیل لکنت زبان منجر شود.

به نظر بعضی‌ از روانشناسان، تـأخیر در برقراری تفوق یکی از دست‌ها زیان‌آور است زیرا کودک مردد و متزلزل می‌ماند در برابر عوامل و شرایط محیط مقاومت بیجا می‌کند و عصبانی و بدبین می‌شود. چنین کودکی در انجام‌ دادن کارهای بدنی از همسالان خود عـقب مـی‌ماند و این وضع به لکنت زبان منجر شده، موجب پدید آمدن اشکالات فراوان در خواندن و نوشتن و حتی احساس حقارت می‌شود. (شعاری‌نژاد،۱۳۷۲،ص ص ۲۴۱-۲۴۰)

راست دستی، چپ دستی

این که‌ کودک‌ راست دست یا چپ دست شود، از این که کودک در تغییر دست تردید داشته باشد، بهتر است. بـرقراری تـفوق دست موجب احساس ثبات و اطمینان از یک طرف و کسب‌ مهارت‌های‌ کامل‌ در فعالیت‌ها از جهت دیگر می‌شود. چنانچه‌ کودک در انجام دادن فعالیت‌ها و مهارت‌های گوناگون که در آن‌ها به یک دست نیاز است، پیوسته دست خـود را تـغییر دهد، در آن فعالیت هیچ گاه به مرحله استادی نخواهد رسید.

تعبیه وسایل مورد استفاده

ماشین‌آلات و وسایل خانه،آلات ورزشی، روش‌های تـدریس و تـمام ادوات و وسایل برای‌ افراد راست‌ دست تهیه شده‌اند. هنگامی که فرد بخواهد در جهان راست دست‌ها زندگی کند، شایسته است‌ که‌ او نیز راست دست شود. یکی از روان‌شناسان معروف آمریکایی مـی‌نویسد: «مـمکن‌ است‌، اشکالی‌ که در کودک ناگزیر است به سبب چپ دست بودن متحمل شود، بسیار ناچیز باشد اما نمی‌توان‌ منکر شد که چپ دستی، سرانجام اشکالاتی با خود همراه دارد». (شـعاری‌نژاد،۱۳۷۲‌،صـص ۲۴۳-۲۴۱)

چپ دستی‌ و پیامدهای‌ آن

تمام تحقیقاتی که در خصوص‌ موضوع راست‌ دستی‌ و چپ‌ دسـتی بـه عـمل آمده‌اند، نشان می‌دهند که‌ کودک عمدتا از طریق یـادگیری چـپ دست و راست دست می‌شود و چندان منشأ‌ ارثی‌ و فطری برای آن وجود ندارد. پس‌ آشکار است از هنگامی‌ که‌ کودک می‌تواند، کـاری را بـا یـک‌ دست انجام دهد، باید کوشید که دست راست خود را بـه کار برد.

کودک به علل بـدنی یـا به دلیل انس گرفتن شدید به چپ دستی، هنگام تغییر ممکن اسـت، سـخت مـقاومت و پایداری کند و اگر بخواهیم این مقاومت را از میان ببریم به شخصیت وی ضربه جبران ناپذیری وارد می‌کنیم و ایـن چـنین کـودکی ممکن است در سراسر زندگی خود مبتلا به لکنت زبان‌ و دیگر اختلالات بـاشد.(شـعاری‌نژاد،۱۳۷۲،ص ۲۴۲‌)

تحقیق‌ در مورد کودکان و نوجوانان ناسازگاری که در مراکز درمانی و تربیتی مورد معاینه قرار گرفته‌اند، نشان می‌دهد کـه غـالبا علت ناسازگاری، گذشته از«اختلالات تکلم‌ و از شیر باز گرفتن»، این‌ است‌ آنها خـواسته‌اند، چـپ دستی را به اجبار به راست دستی تـبدیل کـنند.(دبـس،۱۳۷۰،ترجمهء کاردان،ص ۸۸)

فهرست منابع:

۱. دکتر شعاری‌نژاد،علی اکبر(۱۳۷۲):روان‌شناسی رشد،چاپ‌ نهم‌،تـهران، انـتشارات اطلاعات.

۲. دکتر شکوهی،غلامحسین(۱۳۶۹):تعلیم‌ و تربیت‌ و مراحل آن،مشهد،چاپ نهم،انتشارات آستان قدس رضوی.

۳. دبس،موریس(۱۳۷۰):مراحل تربیت،ترجمهء علی محمد کاردان،چـاپ‌ نـهم‌، تهران‌،انتشارات دانشگاه تهران.