رانت جدید خصولتی‌ها
110 امتیاز مختلف برای تشكیل شركت‌های دانش‌بنیان، آن‌قدر وسوسه‌انگیز هست كه دولتی‌ها و خصولتی‌ها تلاش كنند از این سفره رنگین برای خود سهمی بردارند. البته از‌آنجا‌كه نفوذ و قدرت لابی در شبه‌دولتی‌ها زیاد است، طبیعی است كه بتوانند بخشی از منابع در نظر گرفته‌شده برای دانش‌بنیان‌ها را به نفع خود مصادره كنند.
شركت‌های بزرگی كه داشتن واحدهای تحقیق و توسعه (R&D) جزء وظایف ذاتی‌شان است، فقط با چند عضو هیئت علمی به‌راحتی می‌توانند جای بخش خصوصی واقعی را بگیرند و از رانت سرشار شركت‌های دانش‌بنیان استفاده كنند.
با كمی جست‌وجو در میان نام شركت‌های دانش‌بنیان، شركت‌هایی وابسته به ایران‌خودرو را می‌توان دید. آن‌طور كه عبدالعلی گلزاری، مدرس دانشگاه و مشاور شركت‌های دانش‌بنیان می‌گوید: فرار از مالیات مهم‌ترین انگیزه‌ای است كه باعث می‌شود بانك‌ها و دولتی‌ها به سمت شركت‌های تولیدی و دانش‌بنیان بیایند. به گفته او وقتی امتیازات شركت‌های دانش‌بنیان را بررسی می‌كنیم، خیلی از دولتی‌ها می‌گویند ما چرا نباید به سمت چنین مجموعه‌هایی برویم. این شركت‌ها می‌گویند پول‌پاشی اتفاق می‌افتد و چرا ما نباید به این سمت برویم.
به گفته این مدرس دانشگاه، درخواست وام شركت‌های خصولتی از صد میلیارد تومان شروع می‌شود. او ارزیابی شركت‌های دانش‌بنیان را هم دارای نقص جدی توصیف می‌كند و چرخه طولانی دریافت مجوز چنین شركت‌هایی را عاملی می‌داند كه برخی شركت‌های واقعا دانش‌بنیان، اصلا به سمت دریافت مجوز نروند. از سوی دیگر برخی شركت‌های دیگر كه حوصله این روند طولانی را دارند، مجوز دانش‌بنیان دریافت میكنند؛ اما از طریق واردات و با تعویض برچسب و بسته‌بندی از مزایای توأمان دانش‌بنیان‌بودن و واردات بهره‌مند می‌شوند.
با نگاهی به لیست شركت‌های دانش‌بنیان، به نام دو شركت «ایپكو» و «جتكو» بر‌می‌خوریم. دو شركتی كه در سایت‌شان خود را شركت‌های دانش‌بنیانی معرفی میكنند كه وابسته به ایران‌خودرو هستند. ایران‌خودرو شركتی به‌ظاهر خصوصی و در باطن دولتی، تلاش كرده است كه شركت‌های دانش‌بنیان در زیرمجموعه خود داشته باشد. داشتن واحد تحقیق و توسعه برای بسیاری از واحدهای بزرگ صنعتی نظیر ایران‌خودرو ضروری است و این واحدها بدون‌شك با تكیه بر منابع مالی شركت‌های بزرگ دستاوردهای خوبی هم می‌توانند داشته باشند؛ در‌حالی‌كه چنین منابع مالی در اختیار بخش خصوصی قرار ندارد؛ اما چه عاملی باعث شده است كه شركتی با بیش از چهار دهه سابقه فعالیت و واحد تحقیق و توسعه كه تاكنون با استفاده از مزایای فروش انحصاری خودرو، مطالعاتی را در حوزه خودرو پایه‌ریزی كرده است، به سمت تشكیل شركت دانش‌بنیان برود؟ ایران‌خودرو تنها مجموعه‌ای نیست كه چنین شركتی دارد. نام اسنپ، تپسی، دیجی‌كالا و حتی مپنا هم در لیست شركت‌های دانش‌بنیان به چشم می‌خورد. شركت‌های دانش‌بنیان چگونه شركت‌هایی هستند كه مجموعه‌های صنعتی بزرگ و كوچك، به دنبال تشكیل چنین شركت‌هایی بوده‌اند؟
چگونه شركت دانش‌بنیان تشكیل دهیم؟
بنا به ماده 2 قانون حمایت از شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری‌ها و اختراعات مصوب 1389 مجلس شورای اسلامی، شرکت‌هایی که در زمینه گسترش و کاربرد اختراع و نوآوری و «تجاری‌سازی نتایج تحقیق و توسعه شامل طراحی و تولید کالا و خدمات در حوزه فناوری‌های برتر و با ارزش‌افزوده بالا» فعالیت میكنند، شرکت یا مؤسسه دانش‌بنیان به حساب می‌آیند. سطح فناوری برای شركت‌های دانش‌بنیان اهمیت دارد. آنچه این شركت‌ها می‌سازند، به‌سختی باید قابل كپی‌برداری باشد. محصول تولیدی آنها خواص و كاركردهای پیچیده‌ای باید داشته باشد و كالا در مرحله تولید باشد یا دست‌کم در حد نمونه آزمایشگاهی ساخته باشند. همچنین محصول تولیدی دارای اسناد فروش باشد.
شركت‌های دانش‌بنیان از چند عضو هیئت علمی تشكیل شده‌اند و سهم دولت در شركت‌هایی كه می‌خواهند از مزایای دانش‌بنیان‌بودن استفاده كنند، نباید بیش از 50 درصد باشد. شركت‌های ارزیابی وجود دارند كه طرح‌های شركت‌های دانش‌بنیان را ارزیابی می‌کنند. در معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری حدود 16 ستاد و هفت معاونت عهده‌دار وظیفه شناسایی شركت‌های دانش‌بنیان و مسائل مرتبط با آنها هستند. در صورت دریافت مجوز شركت دانش‌بنیان، صندوق نوآوری و شكوفایی از این شركت‌ها حمایت خواهد كرد و البته معافیت‌های مالیاتی، گمركی و... هم برای این شركت‌ها لحاظ می‌شود.
در‌نظر‌گرفتن 110 امتیاز برای شركت‌های دانش‌بنیان
عبدالعلی گلزاری، مدرس دانشگاه و مشاور شركت‌های دانش‌بنیان درباره امتیازات شركت‌های دانش‌بنیان بیان می‌كند: حدود 110 امتیاز برای این شركت‌ها و در راستای حمایت از آنها قائل شده‌اند. این حمایت‌ها براساس آیین‌نامه حمایتی كه معاونت علمی ریاست‌جمهوری تهیه كرده است، تعیین می‌شوند و شامل بحث مالیات، گمرك، بیمه، نظام وظیفه و دریافت جواز استقرار می‌شود. او ادامه می‌دهد: شركت‌های دانش‌بنیان می‌توانند در كاربری مسكونی ویژه، حق استقرار بگیرند. حمایت ساخت داخل و توسعه بازار شامل حال‌شان می‌شود. در بحث صادرات به آنها كمك می‌شود. حمایت از این شركت‌ها در بورس و فرابورس انجام می‌شود و در نوشتن برنامه توسعه كسب‌وكار، به آنها مشاوره داده می‌شود. این مدرس دانشگاه می‌گوید: در بحث ارتقای هیئت علمی دانشگاه‌ها، حضور در این شركت‌ها امتیاز محسوب می‌شود. مجوز فعالیت پژوهشی به شركت‌های دانش‌بنیان می‌دهند و افرادی كه در این شركت‌ها مشغول به كار بوده و در دانشگاه فعال هستند، دو‌شغله محسوب نمی‌شوند. اگر اعضای هیئت علمی به این شركت‌ها بیایند، تسهیلات ویژه به آنها می‌دهند. به گفته او، شرایط كارآموزی استعدادهای برتر در شركت‌های دانش‌بنیان را فراهم میكنند. در تبلیغات به آنها كمك میكنند. تسهیلات مالی در اختیارشان قرار می‌دهند. صندوق نوآوری و شكوفایی تسهیلات متعددی به آنها می‌دهد. در نظام وظیفه و امریه نظام وظیفه، جایگزین خدمت در شركت‌های دانش‌بنیان داریم. این مشاور شركت‌های دانش‌بنیان بیان می‌كند: همه اینها برای شركت‌های دانش‌بنیان مفید است. مزایای خیلی زیاد باعث شده است كه نهایتا شركت‌های دولتی به سمت تشكیل چنین ساختارهایی حركت كنند.
ارزیابی سلیقه‌ای
گلزاری می‌گوید: مشكل شركت‌های دانش‌بنیان از جایی شروع می‌شود كه ارزیابی‌ها را به شركت‌هایی شامل تعدادی افراد جوان می‌دهند. تخصص این افراد ارزیاب، خیلی مرتبط با بعضی موارد فعالیت شركت‌های دانش‌بنیان نیست. او اضافه می‌كند: شركت‌های ارزیابی برای تشكیل، یك‌سری مراحل را طی میكنند تا مجوز فعالیت دریافت كنند. این شركت‌ها مورد اعتماد معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری هستند؛ اما مشكل اینجاست، شركتی كه 40 سال است در زمینه خاصی كار می‌كند و در 10 سال اخیر تیم تحقیق و توسعه راه‌اندازی كرده است و توانسته محصولی تولید كند، تجربه 40ساله خود را باید به ارزیابی عرضه كند كه تخصص كافی ندارد. این مدرس دانشگاه می‌گوید: ارزیاب‌ها در یك ماه چندین طرح را بررسی می‌کنند و اینجاست كه برخوردهای سلیقه‌ای شكل می‌گیرد. او بیان می‌كند: در برخی موارد طرح‌های بسیار قوی دیده‌ام كه نتوانسته‌اند دانش‌بنیان شوند و در مقابل برخی طرح‌های پیش‌پا‌افتاده به‌راحتی توانسته‌اند مجوز شركت دانش‌بنیان دریافت كنند و حمایت‌های زیادی بگیرند. گلزاری تأكید می‌كند: در ارزیابی طرح‌های دانش‌بنیان باید تجدید‌نظر جدی صورت گیرد. باید ارزیابی را به تیم‌های خبره در هر صنعتی بدهند. بهترین گزینه بازنشسته‌های یك صنعت هستند كه در یك زمینه تخصصی كار كرده و به طور كامل با ابعاد مختلف آن حوزه آشنایی دارند. مشكلات را از نزدیك لمس كرده و با ابعاد كار آشنا هستند.
توسعه بی‌رویه، آفت جدی دانش‌بنیان‌ها
به گفته این مدرس دانشگاه در ایران چهارهزارو 700 شركت دانش‌بنیان داریم كه گردش مالی این شركت‌ها حدود 90 هزار میلیارد تومان است. او با تأكید بر نیاز كشور به وجود شركت‌های دانش‌بنیانی كه متكی به فكر، ذهن و خلاقیت افراد است، توسعه بی‌رویه را یكی از آفت‌های جدی شركت‌های دانش‌بنیان معرفی می‌كند. این مشاور شركت‌های دانش‌بنیان می‌گوید: درحالحاضر متراژ و مساحت فضاهای مسقف صنعتی ایران از آلمان بیشتر است. همین اتفاق در شركت‌های دانش‌بنیان در حال انجام است. از دهه 80 برای بحث نانوتكنولوژی هزینه شده است. سالانه 600 تا 700 مقاله یعنی روزی بیش از یك مقاله در این حوزه چاپ می‌شود؛ اما در دوران تحریم‌ها شركت‌هایی را نداریم كه بتوانند كاتالیست مورد نیاز صنایع را تأمین كنند. او بیان می‌كند: این پرسش مطرح است كه نقش نانوتكنولوژی در زندگی ما چیست؟ متأسفانه سال‌ها هزینه‌ها و پروژهها به سمت نانو رفته؛ اما نانو در زندگی ما نقشی ندارد.
وام‌های 100میلیاردی دانش‌بنیان‌های خصولتی
گلزاری به ورود شركت‌های دولتی به حوزه دانش‌بنیان اشاره می‌كند. به گفته او وقتی امتیازات شركت‌های دانش‌بنیان را بررسی می‌كنیم، خیلی از شركت‌ها می‌گویند ما چرا نباید به سمت چنین مجموعه‌هایی برویم. متأسفانه خیلی از شركت‌های دولتی به این سمت رفته‌اند. می‌گویند پول‌پاشی اتفاق می‌افتد و چرا ما نباید به این سمت برویم. اگرچه در قوانین شركت‌های دانش‌بنیان هست و در كارگروه ارزیابی به این نكته توجه می‌شود كه اگر بیش از 50 درصد مالكیت شركت‌های دانش‌بنیان متعلق به شركت‌های دولتی باشد، حمایتی از آن نمی‌شود؛ اما واقعیت این است كه اكثر شركت‌هایی كه وجود دارند، مثل شركت‌های وابسته به ایران‌خودرو و مپنا خصولتی هستند.
این مدرس دانشگاه به نقل از رئیس صندوق فناوری و شكوفایی می‌گوید: خیلی از شركت‌های خصولتی، درخواست وام‌های‌شان از صد میلیارد تومان شروع می‌شود. او بیان می‌كند: همیشه بحث این بود كه حتی اگر این پروژهها بررسی كارشناسی شده و رد شوند، بعضا از فشارهای سیاسی استفاده می‌شود؛ یعنی فشار كارشناسی درباره چنین پروژه‌هایی جواب نمیدهد و از راه‌های دیگر به مسئله ورود میكنند. این روند به شركت‌های دانش‌بنیان آسیب می‌زند؛ زیرا شركت‌های دانش‌بنیانی كه متكی به خودشان، مغزشان و قابلیت‌های‌شان باشند، از دست می‌روند. به گفته گلزاری شركت‌های دانش‌بنیان باید بتوانند برای ما توسعه پایدار بیاورند؛ اما 50 درصد این شركت‌ها یعنی حدود دو هزار شركت در تهران واقع شده‌اند و ما نتوانسته‌ایم این شركت‌ها را در سراسر كشور به صورت پراكنده ایجاد كنیم. او می‌گوید: درحالحاضر شركت‌های دانش‌بنیان برای 200 هزار نفر اشتغال ایجاد كرده‌اند، در‌حالی‌كه ظرفیت ایجاد اشتغال آنها سه میلیون نفر است. از 90 هزار میلیارد تومان گردش مالی این شركت‌ها حدود 60 هزار میلیارد تومان (یعنی فروش سال گذشته)، مربوط به تهران است.
فرار از مالیات، انگیزه‌ای برای شركت‌های دولتی
این مشاور شركت‌های دانش‌بنیان می‌گوید: دولت باید نقش تسهیلگری و حمایتی داشته باشد. نباید در سرمایه‌گذاری ورود كند. خیلی از شركت‌های دولتی و بانك‌ها علاقه‌مند به بخش‌های تجاری، خدماتی و بازرگانی هستند و در بحث تولیدی خیلی ورود نمی‌كنند؛ اما درحالحاضر برای فرار از بحث‌های مالیاتی به سمت شركت دانش‌بنیان رفته‌اند. این آفتی است كه در شركت‌های دانش‌بنیان وجود دارد. او البته به برخی مشكلات شركت‌های دانش‌بنیان اعم از چرخه طولانی ثبت شركت، بازاریابی و بازارسنجی و مسائلی از این دست هم اشاره می‌كند. گلزاری می‌گوید: شركت‌های داخلی تمایل زیادی به خرید از خارج دارند. از سال 61 تا 90 كل اقلام خرید داخلی شركت نفت هزار قلم بوده است كه برای خرید این اقلام پنج‌هزار‌و 300 میلیارد تومان هزینه شده است. خرید خارجی در همین بازه زمانی حدود 64 هزار قلم بوده است كه برای آن 21 میلیارد دلار هزینه كرده‌اند. او ادامه می‌دهد: اگر با دلار هزار‌تومانی هم در نظر بگیریم، می‌بینیم كه خرید خارجی در سال 61 تا 90، چهار برابر خرید داخلی است. با دلار 30 هزار‌تومانی، این نسبت به 120 برابر می‌رسد.
دانش‌بنیان پوششی برای واردات
این مدرس دانشگاه از واردات‌محورشدن شركت‌های دانش‌بنیان هم خبر می‌دهد. او بیان می‌كند: یك شركت دانش‌بنیان وقتی موفق شد كه مجوز دانش‌بنیان دریافت كند، دیگر دنبال تولید نمی‌رود؛ بلكه اقدام به واردات كرده و با تعویض بسته‌بندی، محصول به بازار عرضه می‌كند. او اضافه می‌كند: این شركت‌ها فقط از مزایای شركت‌های دانش‌بنیان و مزایای واردات به صورت هم‌زمان بهره‌مند می‌شوند و خیلی خوب راهش را یاد گرفته‌اند. گلزاری می‌گوید: شركت‌های دانش‌بنیان و استارت‌آپ‌های موفق ایران، كپی‌پیست شده شركت‌های شبیه خودشان هستند. مثلا دیجی‌كالا و اسنپ و... نمونه‌هایی هستند كه براساس فكر و ذهن صاحبان‌شان شكل نگرفته‌اند. او یادآور می‌شود: خیلی از شركت‌ها كه دانش‌بنیان نیستند، دلیلش این نیست كه فناور نیستند؛ بلكه بسیاری از شركت‌ها اصلا دنبال فرایند دانش‌بنیان‌شدن نرفته‌اند یا در چارچوب تعاریفی كه در معاونت علمی آمده، جا نمی‌گیرند؛ در‌حالی‌كه من می‌دانم اینها بسیار شركت‌های فناوری هستند و درحالحاضر مشكلات زیادی در صنعت نفت را حل میكنند. این مدرس دانشگاه تأكید می‌كند: باید فسادهایی كه در خصوصی‌سازی وارد شده است، وارد دانش‌بنیان‌ها نشود. این شركت‌ها نباید بستری برای پول‌شویی باشند و از آنها به‌عنوان بستری برای فرار مالیاتی استفاده نشود تا كل بحث خراب شود.
در کشوری که همگان میدانند سیستم دلالی و رانت خواری بیشترین سود را دارد، از اساس تصور وچود کمترین پشتیبانی برای دانش، خنده دار است. اینهم یک دکانی است و من به شخصه ۵ سال پیش بصورت دست اول شاهد خنده دار ترین پروسه ممکن برای ممیزی تشخیص دانش بنیان بودن یک شرکت ۳۰ درصد خصوصی (و مابقی دولتی و عمومی)، بوده ام. 
