بمب ساعتی بی‌صدا؛ تهدید به بیخ گوش تهران رسید/ هشدار به استان‎های شمالی

در روزهای اخیر از سوی موسسه تحقیقاتی "اینتل‌ لب" تصاویر ماهواره‌ای در زمینه فرونشست زمین در اطراف تهران منتشر و از آن به عنوان "بمب ساعتی بی‌صدا" یاد شد و آن را تهدیدی برای ۱۳میلیون نفر جمعیت ساکن در این مناطق دانست.

این گزارش با اشاره به استخراج بیش از حد آب‌های زیرزمینی، از تداوم ۲۵ سانتی‌متر فرونشست سالانه زمین در برخی از مناطق تهران خبر می‌دهد.

این در حالی است که مدیر کل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌ معدنی کشور با تاکید بر اینکه بازه زمانی داده‌های ماهواره‌ای منتشر شده مشخص نیست، گفت: سازمان زمین شناسی از ۴۰ سال پیش این مخاطره را مورد مطالعه قرار داده و آن را به جامعه معرفی کرده است، ضمن آنکه از دو دهه گذشته نیز هشدارهای لازم نسبت به رخداد فرونشست زمین داده شده است.

شهبازی همچنین خاطرنشان می‌کند که تاکنون دو اطلس جامع فرونشست زمین در دشت‌های ایران منتشر شده و تهیه سومین اطلس نیز در دستور کار سازمان زمین شناسی ایران قرار دارد.

وی با بیان اینکه اطراف تهران به صورت یکدست سالانه ۲۵ سانتی‌متر فرونشست ندارد، یادآور شد: مطالعات ما نشان می‌دهد که سطح درگیری زمین در پیرامون جنوب غرب شهر تهران با پدیده فرونشست طی یک دهه گذشته تقرییا دو تا ۳ برابر شده است.

فرونشستی که از ۴۰ سال گذشته معرفی شده است

رضا شهبازی با بیان اینکه بر اساس یک تعریف ساده، فرونشست زمین، حرکت توده سطح زمین در محور قائم (به سمت پایین) است، افزود: معمولا آنچه که ما به عنوان فرونشست زمین با آن مواجه هستیم، در دشت‌هایی که از رسوبات یا خاک ریز دانه تشکیل شده‌اند، رخ می‌دهد. رسوبات ریز دانه نیز بیشتر در زمین‌های کشاورزی واقع در حاشیه شهرها و روستاها قرار دارند.

وی با تاکید بر اینکه فرونشست زمین ارتباط بسیار مستقیمی با بهره برداری از منابع آب‌های زیر زمینی دارد، اظهار کرد: این وابستگی تقریبا اثبات شده است، ضمن آنکه سابقه و رخداد فرونشست جدید نیست و چندین دهه است که این رخداد در کشورهایی مانند امریکا با نرخ بالا در حال رخ دادن است.

شهبازی، با بیان اینکه پدیده فرونشست زمین در ایران نیز دارای سابقه طولانی است، خاطر نشان کرد: از حدود ۲۵ سال قبل موضوع فرونشست زمین دشت‌ها و مناطق مختلف کشور از سوی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی هم مورد تحقیق و پژوهش قرار گرفته و هم نسبت به ثبت و معرفی آن اقدام شده و هشدارهای لازم به مسؤولان نیز داده شده است.

مدیر کل دفتر بررسی مخاطرات زمین شناسی و زیست محیطی سازمان زمین شناسی، همکاری با محققان دانشگاهی و پژوهشگاه‌ها در این زمینه را از دیگر اقدامات این سازمان برای شناسایی بیشتر پدیده فرونشست زمین در ایران نام برد و یادآور شد: بیش از دو دهه قبل از سوی این دفتر، رخداد پدیده فرونشست زمین به کشور معرفی شد و با توجه به مطالعاتی که از گذشته در این زمینه در کشور انجام شده است، ما می‌دانیم که فرونشست از ۴۰ سال قبل در کشور در حال رخ دادن است.

وی با اشاره به گزارش‌های منتشر شده در زمینه فرونشست زمین در اطراف تهران، توضیح داد: اعدادی که در گزارش‌های این چنینی ارائه می‌شود، معمولا بر اساس پردازش داده‌های ماهواره‌ای است و در این زمینه چندین موضوع کلیدی وجود دارد، از جمله آنکه در این گزارش مشخص نیست که دوره زمانی برداشت داده‌های مربوط به فرونشست زمین در چه بازه زمانی بوده است.

وی "فرونشست زمین" را یک پدیده مهیب در کشورها دانست و گفت: کلانشهرهایی مانند تهران، اصفهان، کرج، مشهد و دشت‌هایی همچون "مرودشت" فارس و "رفسنجان" در استان کرمان با چالش فرونشست مواجه هستند.

به گفته این محقق حوزه مخاطرات، اولین مناطقی که فرونشست به صورت بزرگ دیده شد، در رفسنجان استان کرمان و فسا در استان فارس بوده است.

شهبازی ادامه داد: سازمان زمین شناسی در بیش از یک دهه قبل برای اولین بار فرونشست زمین به میزان ۳۶ سانتی‌متر در سال را مطرح کرد، ولی باید به این نکته توجه کرد که فرونشست پدیده‌ای نیست که در یک دشت به صورت یکدست ۲۵ سانتی‌متر آن فرونشست داشته باشد، بلکه میزان آن جا به جا و سال به سال متفاوت است.

وی در این باره توضیح داد: از یک سو فشاری که ما بر منابع آب زیر زمینی در برداشت وارد می‌کنیم و از یک سوی دیگر قابلیت نشست زمین در آبخوان‌ها و سفره‌های آب زیر زمینی، برهمکنشی را ایجاد می‌کنند که موجب می‌شود نرخ نشست زمین، جا به جا و سال به سال متغیر شود.

شهبازی، با تاکید بر اینکه فرونشست یکدست ۲۵ سانتی‌متری در دشت‌های جنوب تهران نداریم، خاطر نشان کرد: در نقاطی ممکن است که پیک فرونشست در بازه زمانی مثلا یک ساله داشته باشیم، همانطور که در یک دهه گذشته سازمان زمین شناسی رقم بالاتری برای فرونشست زمین (۳۵ سانتی‌متر در سال) در کشور را اعلام کرده بود، ولی این برای یک بازه مشخص و در یک منطقه مشخص بود.

وی با اشاره به ارقام اشاره شده در گزارش موسسه تحقیقاتی "اینتل لب" گفت: بسط دادن این اعداد به کل دشت جنوب تهران یک اقدام غیر علمی است، ولی از سوی دیگر نباید نادیده گرفته شود که فرونشست، یک پدیده خطرناک است.

فرونشست یعنی مرگ آبخوان‌ها

مدیر کل دفتر بررسی مخاطرات زمین سازمان زمین شناسی، ایجاد فرونشست در زمین را به معنای مرگ آبخوان‌ها عنوان کرد و ادامه داد: وقتی که ذرات آبخوان‌ها بر اثر فرونشست زمین جمع و فشرده می‌شوند، دیگر قابلیت بازگشت به وضعیت اولیه را ندارند؛ از این رو فرونشست به عنوان یک مخاطره غیر قابل بازگشت محسوب می‌شود.

وی با تاکید بر اینکه بر اثر فرونشست زمین ظرفیت بهره برداری از آبخوان از دست خواهد رفت، ادامه داد: این امر جدای از سایر مخاطراتی است که فرونشست در سطح و پی سازه‌ها و یا ایجاد ترک و شکاف در سازه‌ها به ویژه سازه‌هایی که طولی هستند مانند خطوط جاده‌ها و راه آهن، خطوط انتقال برق و گاز، نفت و یا سازه‌هایی که ترازبندی آنها باید دقیق باشد مانند پالایشگاه‌ها و نیروگاه‌ها ایجاد می‌شود.

شهبازی، ادامه داد: فرونشست همچنین موجب جا به جایی پی سازه‌های عمومی خواهد شد که این امر مقاومت سازه‌ها را در برابر سایر مخاطرات به ویژه زمینلرزه کاهش خواهد داد.

به گفته این مقام مسؤول اگر مقاومت سازه‌ای برای زمینلرزه‌ای طراحی شده باشد، از آنجایی که فرونشست پی سازه‌ها را جا به جا می‌کند، سازه از مقاومت طراحی خودش در برابر زمینلرزه خاص خارج خواهد شد.

وی اضافه کرد: مطالعات ما نشان می‌دهد که سطح درگیری زمین در پیرامون جنوب غرب شهر تهران با پدیده فرونشست طی یک دهه گذشته تقرییا دو تا ۳ برابر شده است.

گلایه محققان از بی توجهی کشور نسبت به اطلس‌های مخاطرات

مدیر کل دفتر بررسی مخاطرات زمین شناسی و محیط زیست سازمان زمین شناسی به اقدامات این سازمان در زمینه تهیه اطلس فرونشست زمین اشاره کرد و گفت: ما در اواسط دهه ۸۰ شمسی برای اولین بار مطالعات جامع فرونشست در دشت‌های بحرانی کشور انجام دادیم و اطلس فرونشست را منتشر و پس از آن در سال ۱۳۹۵ دومین اطلس سراسری فرونشست کشور را منتشر کردیم.

شهبازی خاطر نشان کرد: برای سومین بار، تهیه نقشه‌های پهنه بندی با تاکید بر پهنه بندی مخاطره فرونشست، دشت‌های کشور با اولویت دشت‌های بحرانی مرتبط با این پدیده را در دستور کار داریم.

وی با تاکید بر اینکه این برای سومین بار است که کشور را از لحاظ مخاطره فرونشست مورد مطالعه جامع و سراسری قرار می‌دهیم، افزود: فرونشست به عنوان یک مخاطره در کشور وجود داشته و دارد و ما همواره هشدارهای لازم را در این زمینه در دهه‌های گذشته دادیم، ولی متاسفانه بخش‌های علمی و تخصصی کشور به آن توجهی نداشته و این در حالی است که سازمان زمین شناسی بهترین داده‌های زمین شناسی را نسبت به بسیاری از کشورها تولید کرده و هر ساله این داده‌ها را منعکس می‎‌کنیم.

شهبازی با بیان اینکه ما نسبت به توجهی به داده‌های علمی گلایه داریم، این سوال را مطرح کرد که چرا وقتی از سوی متخصصان کشور در زمینه فرونشست زمین هشدار داده می‌شود، توجه نمی شود، ولی وقتی مطلبی از سوی سازمان‌های خارجی بر اساس داده‌های غیر علمی منتشر می‌شود، مورد توجه جامعه قرار می‌گیرد.

وی اضافه کرد: برخی اوقات در بعضی از زمینه‌ها مطالبی منتشر می‌شود که گویا محققان ایرانی در خواب بودند و یا آن موضوع مورد غفلت قرار گرفته شده است. این در حالی است که ما تحقیقات بسیار مهمی انجام دادیم که این مطالعات مربوط به یک سال و دو سال نیست، بلکه به طور دائمی است.

بدترین استان‎‌ها از لحاظ فرونشست

وی استان اصفهان را بدترین استان کشور به لحاظ وقوع مخاطره فرونشست دانست و افزود: وضعیت این استان حتی از استان تهران بدتر است، ولی نباید یادمان برود که وقتی می‌گوییم شرایط بد به معنای آن نیست که سایر مناطق کشور خطری از جهت فرونشست متوجهشان نیست.

شهبازی، تاکید کرد: مطالعات ما نشان می‌دهد که فرونشست در همه دشت‌های کشور که دارای آب شیرین قابل برداشت هستند، وجود دارد. به عبارت دیگر ما دشتی در کشور نداریم که از فرونشست به دور باشد و پیش بینی ما این است که استان‌های شمالی کشور که درگیر پدیده فرونشست شده‌اند، اگر مدیریت نشود و در شرایط خشکسالی که الان با آن مواجه هستیم، منابع آب مدیریت نشود، استان‌های گیلان و مازندران که درگیری کمی با پدیده فرونشست دارند، آنها دچار آفت فرونشست خواهند شد.

وی فرونشست را خطرناک‌ترین مخاطره طبیعی دانست و گفت: پدیده فرونشست قابل مشاهده نیست و زمانی متوجه این رخداد می‌شویم که دچار آن شده‌ایم.