سقز؛ میراثی از تنه درختان زاگرس
رائد ناصری‌فر، معاون میراث فرهنگی استان ایلام به معرفی فن و مهارت برداشت سنتی سقز پرداخت و توضیح داد: فن و مهارت برداشت سنتی سقز یکی از گنجینه‌های ماندگار فرهنگ ناملموس استان ایلام است. این مهارت که در تاریخ نهم بهمن‌ماه ۱۳۹۷ با شماره ١٧٧۴ در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده است، از اواخر فصل بهار در برخی از مناطق جنگلی استان ایلام آغاز می‌شود. برداشت شیره یا صمغ درخت بنه، که در زبان کردی به آن «سقز» گفته می‌شود، کاری است که مردم محلی با آن آشنا هستند. اگر از پیاده‌رو‌های شهر ایلام عبور کنید، حتماً با بسته‌های سفیدرنگ، اما کوچک سقز یا همان جاجگ کُردی که توسط دست‌فروشان، و گاهی خود تولیدکنندگان، عرضه می‌شود، روبه‌رو می‌شوید. بوی دل‌انگیز و طعم خوش این محصول، دل هر رهگذری را به خود جذب می‌کند.
ناصری‌فر با اشاره به مناطق اصلی برداشت سقز در استان ایلام، گفت: مسیر شهرستان اسلام‌آباد از استان کرمانشاه به سمت ایلام، اطراف رودخانه چم‌سرخ صالح‌آباد، پاکل کَراب، مسیر بین بخش میمه و ملکشاهی، شیب جنوبی کبیرکوه در جنوب دره کلم، کوه مانشت، گنجوان، تنگ بیجار، کوه قلعه اسماعیل‌خان، بدره، تنگ کافری، کبیرکوه از طرف روستای مهتابی، کوه نخجیر، کان گنبد، زمینه ملکشاهی، کلک نقی، کلاه فرج، سیاه‌کوه ایلام، اناران و دینارکوه از مهم‌ترین کانون‌های تولید سقز در استان به‌شمار می‌روند.
او درباره درخت بنه، منبع اصلی تولید سقز، توضیح داد: درخت بنه یا وَن، که در بیشتر نقاط جنگل‌های زاگرس یافت می‌شود، کانون اصلی تهیه سقز است. استخراج شیره این درخت از ساقه آن، حکایتی بسیار دیدنی و شنیدنی دارد. کسانی که اهل استان‌های غربی کشور هستند، بی‌شک اگر در این فصل به کوه رفته باشند، حتماً کاسه‌های گِلی کوچک را که به اصطلاح کردی «کوجِله» نام دارد، دیده‌اند که بر تنه درختان بنه نصب شده‌اند. در بخش فوقانی هر کاسه، اثری از خراش ایجاد شده با تیشه بر تنه درخت وجود دارد که از آن، شیره یا صمغ درخت به داخل کاسه‌های گلی می‌چکد.
معاون میراث فرهنگی ایلام ادامه داد: کاشت، پیدا کردن درخت مناسب، ساختن کاسه گِلی از خاک رس، تیغ زدن درخت و بسیاری فعالیت‌های دیگر، بخشی از حکایت این بسته‌های سفیدرنگ و خوش‌بویی است که امروزه در حاشیه پیاده‌رو‌ها توسط کودکان به فروش می‌رسند.
ناصری‌فر همچنین به فعالیت شبانه جاجگ‌گیر‌ها اشاره کرد و گفت: علاوه‌بر اینکه نقاط مشخصی از جنگل‌های زاگرس در استان ایلام، خاستگاه اصلی تهیه سقز هستند، دیگر بخش‌های جنگل نیز باید مورد بررسی قرار گیرند تا سایر درختان نیز مورد صمغ‌گیری قرار گیرند. برای این کار، افرادی موسوم به «جاجگ‌گیر» یا «لالو» شبانه در جنگل می‌مانند تا کار را به پایان برسانند.
معاون میراث فرهنگی ایلام اظهار کرد: عمر درخت سقز طولانی است و در برخی مناطق ایران، درختانی با عمر بیش از ۱۵۰۰ سال نیز یافت می‌شوند. امروزه این درخت در فهرست گونه‌های حفاظت‌شده قرار دارد. بخش‌های مورد استفاده این درخت شامل میوه، برگ، صمغ و سایر قسمت‌های گیاه است.
ناصری‌فر درباره ویژگی‌های شیمیایی و کاربرد‌های سقز نیز توضیح داد: سقز دارای تربانتین و کلوفان است که از درجه خلوص بالایی بهره‌مند است. به‌طور کلی، سقز جزو دسته صمغ‌هایی قرار می‌گیرد که دارای خواص دارویی، خوراکی و صنعتی فراوانی است و در طب سنتی نیز کاربرد دارد. سقز در درمان یبوست، پاک‌سازی معده، جلوگیری از پوسیدگی دندان و جلای آن، رفع بوی بد دهان، تقویت لثه و درمان کجی استفاده می‌شود. این مهارت ارزشمند بخشی از هویت فرهنگی و زیستی مردم ایلام است که باید از آن حفاظت و پاسداری شود.
