تب کریمه کنگو چگونه می‌تواند مرگ‌آور شود

خبرهایی از مرگ‌های ناشی از ابتلا به تب کریمه کنگو به گوش می‌رسد و این در حالی است که محمد زینلی- کارشناس ارشد مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت گفته است خوشبختانه میزان کشندگی این بیماری در این مقطع سال نسبت به سال گذشته کاهش پیدا کرده که نشان‌دهنده عملکرد خوب پزشکان در شناسایی و درمان این بیماری است.

در همین حال سازمان جهانی بهداشت (WHO)، ویروس تب خونریزی‌دهنده موسوم به کریمه کنگو که احتمال مرگ ناشی از آن بالای ۳۰درصد تخمین زده شده را به عنوان یکی از ۱۰ بیماری خطرناک تهدیدکننده سلامت در جهان معرفی کرده و با توجه به مسری و کشنده بودن این بیماری لازم است که مردم هم توصیه‌های بهداشتی را جدی بگیرند.

با این حال از گوشه و کنار ایران خبرهایی می‌رسد که مواردی از ابتلا به تب کریمه کنگو شناسایی شده است یا دفن جسدی در حال قرنطینه شدید انجام گرفته است. برای نمونه مدیرکل دامپزشکی خراسان رضوی به ایسنا گفت: خوشبختانه در استان خراسان رضوی تنها پنج تا شش مورد مبتلا به تب کریمه کنگو شناسایی شده و تلفات انسانی نداشته است، اما در سایر نقاط کشور گزارش‌هایی از تلفات انسانی گزارش شده که این موضوع سبب نگرانی ما شده است. در همین حال سیدراشد جزایری رییس مرکز بهداشت چهارمحال و بختیاری از شناسایی دو کانون تب کریمه کنگو در این استان خبر داده و افزوده است: این دو کانون در منطقه عشایری گلوگرد بروجن بودند که سم‌پاشی و اقدامات بهداشتی برای اصطبل‌ها و محل‌های نگهداری دام انجام شده است.همچنین محمد زینلی- کارشناس ارشد مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت با بیان اینکه از سال ۷۸ تا پایان سال ۹۷، حدود ۱۴۲۴ مورد قطعی ابتلا به این بیماری داشتیم، اظهار کرده است: در سال ۸۹ و ۹۶ بیشترین مورد گزارش شده و امسال تخمین می‌زنیم بالای ۱۰۰مورد ابتلا داشته باشیم. موارد مرگ در سال ۹۶ با توجه به ۱۵۵ مورد ابتلا، ۸ مورد بود؛ یعنی میزان کشندگی به ۵ درصد رسید ولی سال گذشته این رقم به ۱۰ درصد افزایش یافت.

وی با بیان این که در استان‌های سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی، کرمان، اصفهان و فارس بیشترین موارد ابتلا را داشته‌ایم، عنوان کرده است: تهران از سال ۷۸ تا ۹۷ تعداد ۲۰ مورد قطعی داشته‌ایم و در استان البرز یک مورد بوده که آن هم منجر به فوت بیمار شد. از منظر روستایی و شهری بیشترین موارد ابتلا مربوط به مناطق حاشیه شهر بوده که به شکل قاچاق دام را ذبح می‌کنند.

زینلی با بیان این که موارد ابتلا در تمام گروه‌های سنی وجود داشته و از نظر جنسیت در افراد مذکر بیشتر گزارش شده است، عنوان کرد: این بیماری در گروه سنی تقریبا ۲۰ تا ۴۰ ساله بیشتر گزارش شده و به شغل افراد یعنی دامداری، کشاورزی و کارگر کشتارگاه بازمی‌گردد.

رییس مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت، محمد مهدی گویا در همایشی با حضور جمعی از اساتید و متخصصان و صاحب‌نظران این حوزه گفته: «سالانه ۵هزار مورد ابتلا به تب کریمه کنگو در ۳۰ کشور دنیا رخ می‌دهد، در ایران از ابتدای سال جاری تاکنون ۸۰ نفر به این بیماری در کشور مبتلا شده‌اند که متاسفانه پنج نفر از آنان فوت کردند. از نظر پراکندگی جغرافیایی بیشترین آمار مبتلایان مربوط به منطقه سیستان و بلوچستان بوده و مناطق گیلان، خراسان رضوی، اردبیل و کرمانشاه در رتبه‌های بعدی قرار داشتند.»

اما تب کریمه کنگو چیست؟ این ویروس اساسا از کنه‌ها و دام‌های آلوده به انسان منتقل می‌شود. تماس با خون، ترشحات، بافت‌ها یا سایر مایعات بدن فرد بیمار خطرناک است؛ بنابراین افرادی که در اثر تماس با دام آلوده یا گزش کنه یا تماس با فرد آلوده مبتلا به تب ماندگار، سردرد و علایم شبیه آنفلوانزا می‌شوند؛ باید سریعا و قبل از اینکه بیماری وارد فاز خونریزی‌دهنده شود به مراکز درمانی مراجعه کنند تا شرایط لازم برای درمان و در عین حال ایزوله‌شدن آنها به منظور جلوگیری از سرایت بیماری به سایرین فراهم شود.

سازمان بهداشت جهانی در توضیحات خود به این نکته هم اشاره می‌کند که انتقال این ویروس از طریق کنه، مستلزم قرار گرفتن کنه روی بدن به مدت زمان ۴۸ ساعت است؛ بنابراین در صورت گزش کنه بهتر است که هرچه سریع‌تر با پزشک مشورت شود. کشتن یا له کردن کنه خطرناک است لذا در صورت مواجهه باید کنه را با احتیاط از بدن جدا کنید.

نکات آموزشی کلیدی

سازمان بهداشت جهانی، بیماری موسوم به تب حاد خونریزی‌دهنده کریمه کنگو را در آفریقا، بالکان، خاورمیانه و آسیا بومی توصیف کرده است. رییس مرکز تحقیقات عفونی و گرمسیری دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، دکتر داوود یادگاری هم گفته که هر ساله در فصول بهار و پاییز در برخی نقاط کشور شاهد بروز مواردی از این بیماری هستیم.

در حال حاضر واکسنی برای این بیماری موجود نیست؛ نه برای دام و نه البته برای انسان‌ها. این ویروس که از طریق نیش کنه‌های خانواده موسوم به Bunyaviridae منتقل می‌شود، می‌تواند طیف وسیعی از حیوانات وحشی و اهلی را به عنوان میزبان انتخاب کند.

بسیاری از احشام اعم از بز و گوسفند می‌توانند نقش میزبان را داشته باشند. البته در مقابل پرندگان بسیاری هم هستند که نسبت به این بیماری مقاوم هستند اما از میان پرندگان شترمرغ‌ها حساسیت و آسیب‌پذیری بیشتری دارند. بعضا دیده شده که این بیماری در نواحی که به صورت بومی شناخته شده، در حیوانات علائم ظاهری آشکار نداشته اما منجر به شیوع گسترده در میان انسان‌ها شده که از آن جمله می‌توان به موارد ابتلای گسترده در آفریقای جنوبی اشاره کرد.

اتفاقی که در این بیماری می‌افتد به این صورت است که حیوانات توسط نیش کنه‌های حاوی این ویروس آلوده می‌شوند و ویروس هم می‌تواند به مدت تقریبا یک هفته پس از آلودگی در جریان خون آنها باقی بماند و این دقیقا همان اتفاقی است که اجازه می‌دهد تا چرخه موسوم به کنه-حیوان-کنه به راه بیفتد و به محض گزش کنه دیگر، چرخش ادامه پیدا می‌کند. شمار وسیعی از کنه‌ها قابلیت آلوده شدن به این ویروس را دارند اما در مجموع کنه‌های جنس Hyalomma جزو عاملین اصلی این بیماری شناخته شده‌اند.

انسان‌ها چطور آلوده می‌شوند؟

ویروس موسوم به تب خونریزی‌دهنده کریمه کنگو (CCHF) هم از طریق نیش کنه و هم از طریق تماس با خون حیوان آلوده یا بافت‌های آن در حین یا بلافاصله بعد از سلاخی به انسان منتقل می‌شود. احتمال ابتلا به این بیماری بیشتر در افرادی است که به نوعی با صنعت دامپروری در ارتباط هستند که از بین آنها می‌توان به دامپروران و حتی دامپزشکان اشاره کرد. چنانچه پیش‌تر هم گفته شد، احتمال ابتلا از یک انسان آلوده به انسان دیگر هم هست، منتهی این انتقال تنها در اثر تماس نزدیک با خون، ترشحات، بافت‌ها یا سایر مایعات فرد آلوده صورت می‌گیرد.

کارشناسان می‌گویند که حتما گوشت دام زنده باید ۲۴ ساعت در یخچال نگهداری شود تا در اثر جمود خطر بیماریزایی آن از بین برود و افراد باید از ذبح دام به صورت آزاد خودداری کنند؛ چرا که تماس با گوشت دام آلوده می‌تواند مشکل‌زا باشد.

علائم و نشانه‌ها

طول دوره کمون یا نهفتگی این بیماری بطور مشخص بستگی به نحوه انتقال ویروس دارد. اگر عفونت در اثر نیش کنه به فرد منتقل شود، دوره کمون آن معمولا ۱ الی ۳ روز است و در بعضی موارد نیز حداکثر ۹ روز گزارش شده. اما اگر عفونت در اثر تماس نزدیک با خون یا بافت آلوده باشد، معمولا ۵ تا ۶ روز طول می‌کشد که خود را نشان دهد و حداکثر زمان آن‌هم می‌تواند ۱۳ روز باشد.

شروع علائم و نشانه‌ها نیز ناگهانی است. تب، دردهای عضلانی، گیجی، گردن‌درد، سفتی بدن، کمردرد، سردرد، درد چشم‌ها و حساسیت به نور زیاد از جمله علائم اولیه این بیماری هستند. حالت تهوع، استفراغ، اسهال، درد شکم و گلو درد نیز در مراحل اول بیماری ایجاد می‌شوند و دیری نمی‌گذرد که فرد کم‌کم احساس آشفتگی و گیجی می‌کند. بعد از تقریبا ۲ یا ۴ روز هم که از آغاز بیماری گذشت؛ آن حالت اضطراب و آشفتگی جای خود را به خواب‌آلودگی، افسردگی و بی‌حالی و سستی می‌دهد. از طرف دیگر دردهای ناحیه پایین شکم به دلیل بزرگ شدن کبد می‌تواند به بخش‌های فوقانی‌تر برسد. افزایش سرعت عملکرد قلب، بزرگ شدن غدد لنفاوی، اگزما و خونریزی پوستی، ایجاد زخم در ناحیه زبان و گلو و پوست از جمله سایر علائم هستند. معمولا شواهدی از بیماری هپاتیت هم رویت می‌شود که دلیل آن درگیر شدن کبد است، از طرف دیگر بیمارانی که وضع‌شان حادتر است، ممکن است که سلامت کلیه خود را به سرعت از دست بدهند و در نهایت هم وخامت حال بیمار به اندازه‌ای برسد که کبد یا شش‌ها از کار بایستند.

احتمال مرگ در این بیماری به طور متوسط حدود ۳۰ درصد است و در اکثر موارد هم در هفته دوم بیماری اتفاق خواهد افتاد. بیمارانی که وضعیت آنها بهبود پیدا کند، اغلب نشانه‌های بهبودی را در روز ۹ یا ۱۰ که از آغاز بیماری گذشته، مشاهده خواهند کرد.

تشخیص و درمان

این بیماری از طریق یکسری آزمایش‌ها قابل تشخیص است. بیمارانی که وضعیت آنها حاد و وخیم است یا آنهایی که در مراحل اول این بیماری هستند، اغلب باید تست‌های تشخیص ویروس یا RNA بدهند که از طریق نمونه خون یا بافت انجام می‌شود. در حال حاضر تنها مرجع آزمایشگاهی برای تشخیص این بیماری در کشور انستیتو پاستور است. از ۷ ژنوتیپ شناسایی شده این بیماری در دنیا، ۵ نوع آن در ایران مشاهده شده است که کارشناسان معتقدند می‌تواند به دلیل تجارت دام، مهاجرت پرندگان و... باشد.

رعایت حداکثر موارد ایمنی در مورد این بیماران لازم است. برای درمان این بیماری هم اغلب یکسری مراقب‌های بالینی عمومی لازم است که توسط پزشکان صورت می‌گیرد و هدف نیز درمان نشانه‌هاست. داروی ضدویروسی ریباویرین Ribavirin معمولا برای درمان این بیماری به‌کار می‌رود. کارشناسان سازمان بهداشت جهانی می‌گویند که کنترل این بیماری اغلب سخت است چرا که تعداد و گستردگی کنه‌ها به‌شدت زیاد است.تاکنون واکسنی برای این بیماری به بازار عرضه نشده. البته یکسری واکسن‌ها در شرق اروپا آن‌هم در مقیاس کوچک استفاده شد، اما واقعیت این است که واکسن موثر و مثبتی توسط سازمان بهداشت جهانی مورد تایید قرار نگرفته است. بنابراین در غیاب واکسن تنها کاری که می‌توان کرد، این است که میزان آگاهی افراد را بالا برد و آنها را از فاکتورهای خطرساز دور نگه داشت.

کاهش احتمال خطر ابتلا

پوشیدن لباس‌های مناسب یکی از روش‌هایی است که به افراد در معرض این بیماری توصیه می‌شود. علاوه بر این بهتر است که رنگ لباس هم روشن باشد تا اگر کنه‌ای هست به سرعت تشخیص داده شود. افرادی که در معرض این بیماری هستند، باید از برخی سموم شیمیایی بر روی لباس‌های‌شان استفاده کنند. استفاده از مواد ضدعفونی‌کننده هم می‌تواند چه برای پوست چه برای لباس‌ها موثر باشد.

کسانی که به هر شکل در معرض این بیماری و گزش کنه هستند، باید بطور مداوم پوست و لباس خود را چک کنند و در صورت مشاهده کنه آن را به شکلی ایمن از خود دور سازند. استفاده از مواد دورکننده کنه و حشرات چه برای اصطبل‌ها و چه برای حیوانات از جمله ضروریات است. کسانی که بنا به دلایلی در تماس با دام‌ها و حیوانات هستند، باید در هنگام حمل حیوانات یا بافت‌های آنها حتما لباس مناسب و دستکش داشته باشند. رعایت نکات ایمنی و پوشیدن دستکش در زمان کار با بافت‌های خونی و گوشت یکی از مهم‌ترین تدابیر است. سازمان بهداشت جهانی توصیه کرده که حیوانات دو هفته قبل از سلاخی، توسط آفت‌کش‌ها ضدعفونی شوند و قبل از اینکه به سلاخ‌خانه برده شوند، چند روزی در قرنطینه بمانند. از تماس نزدیک فیزیکی با بیماران آلوده به این ویروس اجتناب کنید. زمانی که مشغول پرستاری از این بیماران هستید، حتما دستکش و لباس مناسب بر تن داشته باشید. حتما دست‌ها را بعد از ملاقات با افراد آلوده به این ویروس بشویید.