زندگی زیرزمینی معتادان در برخی از مناطق تهران
در این خانه با کلید باز نمی‌شود. با زنگ زدن و کوبیدن به در هم نمی‌توانی راهی به درون خانه باز کنی. اینجا فقط به زبان آوردن کلمه رمز، شاه کلید ورود به خانه است. اول باید بخوبی اطراف را زیر نظر بگیری تا مبادا کسی متوجه کلمه رمز شود. نوع زدن زنگ در هم متفاوت است.
«این را مرتضی دیاری، پژوهشگر مسائل اجتماعی می‌گوید که میلیون‌ها تومان هزینه کرده، تا بتواند وارد خانه پاتوق‌های زیر زمینی شود و در کنار این افراد بنشیند. او معتقد است باید در کنار این افراد زندگی کنی و از نزدیک و بدرستی مشکلات آنها را لمس کنی تا بتوانی راه حلی برای نجات آنها بیابی. اجرای طرح انضباط اجتماعی در سطح شهر تهران، در ماه‌های گذشته به پلمب تعداد زیادی خانه پاتوق معتادان و خرده فروشان مواد مخدر در میدان امام حسین(ع) منجر شد. البته این طرح در سایر مناطق شهر و همچنین برخی شهرهای کشور نیز اجرا شد؛ به گونه‌ای که حجت‌الاسلام محسن کرمی، دادستان عمومی و انقلاب مرکز استان زنجان نیز از پلمب ۱۳ خانه پاتوق معتادین در راستای برقراری امنیت اجتماعی در این شهر خبر داد. در شرایطی که مسئولان عزم خود را جزم کرده‌اند که به افزایش امنیت عمومی و انضباط اجتماعی کمک کنند، برخی از کارشناسان و پژوهشگران آسیب‌های اجتماعی این طرح را سیاستی قهری می‌دانند که راه به جایی نخواهد برد. آنها بر این باورند که سیاست‌هایی از این دست همانند ماده ۱۶ قانون مبارزه با مواد مخدر یعنی درمان اجباری معتادان متجاهر نتیجه مثبتی نخواهد داشت؛ چرا که طی سال‌های اخیر معتادان بسیاری را دیده‌ایم که پس از ترک کمپ‌ها به‌دلیل نبود ساختار‌های حمایتی مناسب دوباره به پاتوق‌ها و خانه‌پاتوق‌ها بازگشته‌اند و به قول معروف روز از نو و روزی از نو.
امنیت در خانه‌پاتوق بیشتر از پاتوق‌هاست
ملیحه یکی از زنان معتادی است که در یک خانه پاتوق زندگی می‌کند. او به «ایران» می‌گوید: بالا و پایین رفتن قیمت مواد مخدر باعث شده هر جنس ارزونی را استفاده کنم. اما از اول این طوری نبودم. مرتضی، شوهر سابقم معتاد بود. خانواده‌ام که فهمیدن گفتن طلاق بگیر اما من مرتضی رو دوست داشتم و قید خانواده رو زدم و با شوهرم موندم تا ترکش بدم. اما به خودم که اومدم دیدم اون که ترک نکرده هیچ منم کنارش نشستم و مواد می‌زنم.
او می‌افزاید: ظاهر مرتضی که تابلو شد از اداره اخراجش کردن. برای یه لقمه نون دار و ندارمون رو فروختیم و خرج کردیم. اعتراض همسایه‌ها هم باعث شد صاحب خونه عذرمون رو بخواد. این شد که راهی خیابون شدیم و کارتن‌خواب. من همچنان امیدوار بودم مرتضی یه کاری پیدا کنه دوباره بتونیم یه خونه‌ای اجاره کنیم.
آهی می‌کشد و در حالی که سعی می‌کند لرزش دستانش را مخفی کند می‌گوید: پاتوق ما احمدآباد بود. یه روز که از خواب بیدار شدم مرتضی رفته بود. رفت و دیگه برنگشت. چند وقتی تو پاتوق موندم اما خیلی اذیت شدم امنیت نداشتم. وسایلی که برام مونده بود یا از تو سطل‌های زباله پیدا می‌کردم رو هم ازم می‌دزدیدن این شد که سختی درآوردن هزینه خونه‌پاتوق رو به جون خریدم و اومدم اینجا.
خانه‌پاتوق‌ها، ایمنگاهی فصلی برای معتادان بی‌خانمان
مرتضی دیاری، پژوهشگر مسائل اجتماعی نیز با اشاره به پژوهشی که در سال ۹۷ در مورد زنان کارتن‌خواب انجام داده به «ایران» می‌گوید: در این پژوهش که حدود یک سال به طول انجامید با ۴۰ نفر از زنان کارتن‌خواب شهر تهران مصاحبه عمیق انجام دادم. این افراد در پاتوق‌های شوش، مولوی، دروازه‌غار، احمدآباد و فرحزاد حضور داشتند.
او در ادامه به مهم‌ترین عوامل کارتن‌خواب شدن این زنان اشاره کرده و می‌افزاید: ازدواج با فرد معتاد، بحران پساطلاق و طردشدگی ناشی از آن یکی از مهم‌ترین عوامل کارتن خواب شدن زنان است. البته برخی از این زنان نیز ابتدا نظاره‌گر مصرف مواد مخدر توسط همسرشان بودند و به مرور زمان برای حفظ روابط زناشویی و پیمان ازدواج، به درخواست خود یا همسرشان به مصرف مواد مخدر روی آورده‌اند. اما پس از مدت کوتاهی همزمان با پیدایش فقر شدید و همچنین قطع شبکه‌های حمایتی مانند قطع روابط با خانواده هایشان به کارتن‌خوابی روی آورده‌اند. البته بعضی از آنها هم پس از آلوده شدن به مواد مخدر از سویی طرد و آواره خیابان می‌شوند.
این پژوهشگر تأکید می‌کند: بر اساس پژوهشی که انجام دادم برخی از زنان کارتن‌خواب هم مانند بسیاری از مردان کارتن‌خواب تمایل چندانی به حضور در گرم خانه ندارند و زندگی در خانه پاتوق‌ها و حتی زیست شبانه در پاتوق‌ها را به سکونت در گرم‌خانه‌ها ترجیح می‌دهند.
به گفته او، خانه پاتوق‌ها، محلی مرزبندی شده و ایمنگاهی فصلی برای معتادان بی‌خانمان و کارتن‌خواب‌ها به شمار می‌آید. در واقع خانه پاتوق اساساً محلی است که مالک آن اغلب به انواع مخدرها اعتیاد دارد و در ازای دریافت مبلغی، امکان سکونت سایر معتادان را فراهم می‌کند.
دیاری توضیح می‌دهد: خانه‌پاتوق، دارای کارکردهای متفاوتی برای مالک و افراد استفاده‌کننده است. تشخص یافتگی کارتن‌خواب، یکی از کارکردهای این دسته سرپناه‌ها به شمار می‌آید. به این معنا که فرد کارتن‌خواب که با واکنش‌های مخاطره‌آمیزی از سوی نیروهای امنیتی و انتظامی مواجه بود به محل امنی که البته غیر قانونی است و مشروعیت خاصی ندارد پناه می‌برد؛ چرا که این مکان‌ها از نگاه‌های مخاطره‌آمیز پنهان است. از سوی دیگر در این مکان‌ها امکاناتی برای فرد کارتن‌خواب فراهم می‌شود.
این پژوهشگر مسائل اجتماعی، در پاسخ به این سؤال که در خانه پاتوق‌ها چه اتفاقی می‌افتد، می‌گوید: بررسی ۳۰خانه پاتوق نشان می‌دهد که امکان‌پذیری توزیع امن مواد مخدر یک نقطه مثبت برای پدیده خانه‌پاتوق به شمار می‌آید؛ در حالی که برخوردهای ضربتی با توزیع‌کنندگان مواد مخدر و چندپاره کردن توزیع مواد مخدر و پاتوق‌های کارتن‌خوابی نه‌تنها اعتیاد را کاهش نداده بلکه سبب روی آوردن تعدادی از کارتن‌خواب‌ها به مواد مخدر بدتر شده.
او می‌افزاید: بیشتر کارتن‌خواب‌ها چندین نوع مواد مخدر مصرف می‌کنند که این محصول برخی برخوردهای نامناسب و اقتصاد آشفته‌بازار مواد مخدر است؛ چراکه کارتن‌خواب با یک کنش عقلانی مواد مخدر نمی‌خرد بلکه تحت تأثیر نیاز شدیدی که احساس می‌کند با یک کنش احساسی، شیوه استعمال و نوع ماده مصرفی را تحت تأثیر سهولت دسترسی به مواد مصرفی تغییر می‌دهد.
دیاری می‌گوید: از سوی دیگر برای فرد کارتن‌خواب، خانه‌پاتوق نسبت به محیط جامعه یک مزیت محسوب می‌شود؛ چراکه در این خانه‌ها امکان فراغت برای فرد ایجاد می‌شود به این معنا که امکان قماربازی و برقراری روابط جنسی برای وی مهیا می‌شود.
این پژوهشگر مسائل اجتماعی معتقد است، پنهان‌بودگی خانه‌پاتوق‌ها و برخورد انتظامی با چنین پدیده‌ای باعث می‌شود سازمان‌های دولتی و نهادهای مردمی از این خانه‌ها اطلاع نداشته باشند. به‌دنبال این بی‌خبری امکان اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی مناسب و همچنین تخصیص خدمات بهداشتی به این افراد با مشکل مواجه خواهد شد.
او با اشاره به این که بیشتر این خانه‌پاتوق‌ها در تهران و در حوالی میدان امام حسین و شوش وجود دارند، اظهار می‌دارد: در حالی که حدود ۶۰۰خانه پاتوق جمع‌آوری شده و با مالکان آنها برخورد قضایی انجام می‌شود اما بسیاری از مشتریان این اماکن همچنان در جامعه رها می‌شوند و خانه‌پاتوق دیگری را انتخاب می‌کنند البته این بار مخفیانه‌تر.
غربالگری معتادان قابل پذیرش
محسن فتاپور، سرپرست معاونت توسعه پیشگیری و درمان بهزستی استان تهران نیز درباره رسیدگی به وضعیت افرادی که در این طرح جمع‌آوری شده‌اند می‌گوید: همه این افراد توسط بهزیستی غربالگری و ۴۲۹نفر از آنان در مراکز ماده ۱۶ توسط بهزیستی جانمایی شدند. از بین ۴۲۹معتاد مذکور، ۴۰۰نفر در مرکز فشافویه که یکی از مراکز غیر دولتی ماده ۱۶ است، پذیرش شده‌اند که مدت زمان اقامت آنها ۶ ماه است.
وی با بیان این که بهزیستی در پذیرش و غربالگری معتادان «قابل پذیرش» مشکلی ندارد، می‌افزاید: اما افرادی که بیماری خاص، مشکلاتی نظیر زخم باز و... یا عدم اعتیاد دارند، امکان پذیرش در این مراکز را ندارند که باید سایر دستگاه‌های متولی این افراد به آن رسیدگی کنند.
جمع‌آوری ۷۰۰ معتاد از خانه پاتوق‌ها
سردار کیوان ظهیری با بیان این که پلیس برای جمع‌آوری خانه پاتوق‌ها حدود سه ماه کار اطلاعاتی انجام داده است، می‌گوید: در این طرح خانه‌هایی که اتاق‌های داخل آن به چندین واحد تقسیم شده و هر واحد نیز به چندین نفر اجاره داده شده بود، شناسایی شد. در ابتدا به مالکان این منازل هشدارهای لازم داده شد و تأکید شد طی مدت ۱۰ روز این منازل تخلیه شوند. اما با بی‌توجهی مالکان به هشدار‌ها پس از پایان مهلت این منازل پلمب شدند.
او همچنین به مالکان این خانه‌ها هشدار می‌دهد: برای ادامه فعالیت خود حتماً مجوزهای لازم را از پلیس و دیگر نهادهای مربوطه اخذ کنند؛ چرا که فعالیت آنان به این شکل، جرم بوده و با توجه به این که بستری برای انجام اقدامات مجرمانه است، پلیس حتماً با آن برخورد خواهد کرد.
رئیس پلیس پیشگیری تهران بزرگ در مورد وضعیت معتادان متجاهر ساکن در این محدوده‌ها نیز می‌گوید: حدود ۷۰۰ معتاد متجاهر در این محدوده جمع‌آوری شده‌اند که به کمپ‌های ترک اعتیاد و مراکز بازپروری منتقل شدند.
