شوک نفتی ترامپ به ایران /صادرات نفت ایران با برجام و بی برجام
بررسی‌ها نشان می‌دهد رشد و حجم بخش نفت و گاز در پانزده سال گذشته نوسان زیادی را تجربه کرده است. بر اساس رشد اقتصادی بخش نفت و گاز در سال‌های گذشته می‌توان گفت که اتفاقات بین المللی مانند تحریم‌ها بسیار بر روی صادرات نفت اثر دارد.
به عنوان مثال در سال ۹۸ و پس از خروج آمریکا از برجام رشد این بخش منفی ۳۵.۳ درصد به ثبت رسید و تنها در عرض ۲ سال بالغ بر ۷۰ هزار میلیارد تومان از حجم حقیقی بخش نفت کاسته شد.
بر اساس آمار‌ها رشد منفی رخ داده در سال‌های ۹۷ و ۹۸ حتی از رشد منفی سال‌های دور اول تحریم‌ها در ابتدای دهه ۹۰ هم شدید‌تر بوده است.
در ماه‌های پایانی ۹۹ و سال ۱۴۰۰ کمی وضعیت صادرات نفت با آمدن بایدن بهتر شده است، اما هنوز هم بسیار پایین‌تر از سال‌های بدون تحریم قرار دارد. در این گزارش به بررسی وضعیت بخش نفت و گاز در سال ۱۴۰۰ و همچنین روند آن در پانزده سال گذشته پرداخته شده است.
رشد و افزایش سهم نفت و گاز
تغییرات ارزش افزوده بخش نفت را تا حدود زیادی می‌توان همان میزان تغییرات صادرات نفت تلقی کرد، به بیان ساده‌تر کاهش یا افزایش استخراج نفت و گاز به وضعیت صادراتی آن‌ها بستگی دارد.
ارزش افزوده بخش نفت در سال ۹۹ حدود ۹۶ هزار میلیارد تومان برآورد شده است، این حجم در سال گذشته به رقم ۱۰۵ هزار میلیارد تومان رسیده است. بر این اساس رشد اقتصادی صورت گرفته بخش نفت و گاز در سال ۱۴۰۰ حدود ۱۰ درصد به ثبت رسیده است. رشد اقتصادی بخش نفت در سال گذشته نسبت به سال ۹۹ کمی بهبود یافته است.
سهم بخش نفت از حجم اقتصاد ایران در سال ۹۹ حدود ۷.۵ درصد به ثبت رسیده است، این سهم در سال گذشته ۷.۹ درصد برآورد شده است؛ که به بیان رونق نسبی بخش نفت و گاز در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال ۹۹ است. بررسی‌ها نشان می‌دهد رونق بخش نفت در ماه‌های ابتدایی سال گذشته رونق بیشتری را نسبت ماه‌های پایانی سال داشته است. ۰.۸ درصد از رشد اقتصادی سال ۱۴۰۰ بر اثر رشد بخش نفت و گاز بوده است. این سهم در نرخ رشد سال ۹۹ حدود ۰.۱ کمتر بوده است. این امر هم به عنوان رونق نفت در سال گذشته تلقی می‌شود.
اوج نفت و گاز در زمستان ۱۴۰۰
با توجه به اینکه هم رشد اقتصادی بخش نفت در سال گذشته بهبود یافته و هم سهم این بخش از حجم اقتصاد ایران افزایش یافته است، می‌توان گفت که در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال ۹۹ وضعیت فروش نفت بهتر بوده و موانع بر سر صادرات نفت ایران کم رنگ‌تر شده است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد در میان چهار فصل گذشته بیشترین میزان ارزش افزوده نفت و گاز در فصل زمستان بوده است، در زمستان ۱۴۰۰ نزدیک به ۲۸ هزار میلیارد تومان حجم حقیقی بخش نفت بوده است، این حجم از ابتدای سال ۹۸ تا کنون بی سابقه بوده است. به طور می‌توان گفت که در نیمه دوم سال استخراج نفت و گاز بیشتر از نیمه دوم سال بوده است. از این رو می‌توان گفت که درآمد نفتی دولت رئیسی در سال گذشته به نسبت بیشتر از درآمد نفتی دولت حسن روحانی بوده است.
نفت در ۱۵ سال گذشته
رشد بخش نفت در سالیان گذشته بسیار پر نوسان بوده است، بررسی‌ها نشان می‌دهد نوسان رشد بسیار با شرایط بین المللی و وضعیت ایران در جامعه جهانی همخوانی دارد. به گونه‌ای که در شرایط تحریم و بدون تحریم تولید این بخش بسیار متفاوت بوده است. به عنوان مثال فاصله بیشترین و کمترین میزان تولید نفت و گاز در ۱۵ سال گذشته حدود ۲ برابر است، به بیان ساده‌تر در سال ۹۸ (سال تحریم) حجم این بخش نصف حجم سال ۸۶ (بدون تحریم) به ثبت رسیده است. از همین رو می‌توان اظهار داشت که ارزش افزوده و رشد این بخش کاملا تابع صادرات نفت و گاز است.
برداشت اول؛ سال‌های بدون تحریم
حجم صادرات و تولید نفت و گاز در سال‌های دهه ۸۰ که اقتصاد ایران چنین درگیر تحریم نشده بود در مقایسه با سال‌های دهه ۹۰ بسیار بالاتر بوده است. ارزش افزوده بخش نفت در سال ۸۵ بالغ بر ۱۸۰ هزار میلیارد تومان برآورد شده است. این رقم در سال ۸۶ به ۱۸۳ هزار میلیارد تومان هم رسید، این رقم بالاترین میزان استخراج و صادرات نفت و گاز کشور را در از سال ۸۵ تا کنون نشان می‌دهد. با وجود اینکه در سال‌های بعدی کمی از حجم بخش نفت کاسته شد، اما هیچگاه تا پایان دهه ۹۰ این رقم به پایین‌تر از ۱۶۰ هزار میلیارد تومان نرسید.
درآمد و تولید بالای نفت در آن سال‌ها را می‌توان به دو دلیل دانست، نخست قیمت بالای نفت در سال‌های مذکور در بازار جهانی و دوم نبودن موانع تحریمی بر مسیر صادرات در اقتصاد ایران. از این حیثت می‌توان دولت محمود احمدی نژاد را پر درآمد‌ترین دولت تاریخ پس از انقلاب در بخش نفت گاز دانست. البته به عقیده بسیاری ار کارشناسان از درآمد‌های نفتی آن برهه زمانی به بدترین شکل ممکن استفاده شده و نه تنها برای اقتصاد ایران آورده مثبتی نداشته است بلکه اقتصاد را با مشکلاتی مانند بیماری هلندی مواجه کرده است. ارزش افزوده نفت و گاز در سال ۹۰ حدود ۱۷۵ هزار میلیارد تومان به ثبت رسیده است، اما این رقم پایان دوران خوش ایران در صادرات نفت و گاز حداقل برای چند سال محسوب می‌شود.
برداشت دوم؛ شروع تحریم‌ها و سقوط بخش نفت
از سال ۹۱ و شروع تحریم‌ها و همچنین نمایان شدن اثرات آن در اقتصاد ایران حجم بخش نفت سقوط کرد به گونه‌ای که در سال ۹۱ رشد این بخش منفی ۲۷.۵ درصد به ثبت رسید. به عبارت دیگر ارزش افزوده بخش نفت از ۱۷۵ هزار میلیارد تومان در سال ۹۰ به ۱۲۳ هزار میلیارد تومان در سال ۹۱ رسید. این روند کاهشی تا سال ۹۴ نیز ادامه یافت و هر از حجم این بخش کاسته می‌شد که به طبع این کاهش به معنی کاهش در صادرات نفت و گاز و کاهش درآمد‌های نفتی است.
همانگونه که که سطور بالاتر نیز گفته شد دلیل اصلی کاهش شدید ارزش افزوده بخش نفت در نیمه نخست دهه ۹۰، آغاز تحریم‌های بین المللی علیه ایران بوده است، اما کاهش قیمت نفت در این بازه زمانی نسبت به سال‌های پایانی دهه ۸۰ نیز می‌تواند از دلایل این سقوط باشد.
برداشت سوم؛ برجام و برگشتن به سال‌های اوج
در تیر ماه سال ۱۳۹۴ بود که بالاخره مذاکرات برجام به نتیجه رسید و این توافق بین ایران و طرف‌های بین المللی به امضا رسید. در سال ۹۵ با نمایان شدن اثرات برجام در کشور و اقصاد ایران، رشد اقتصادی بخش نفت و گاز ۳۶ درصد به ثبت رسید و حجم این بخش در سال ۹۵ نسبت به سال ۹۴ بالغ بر ۵۳ هزار میلیارد تومان افزایش یافت. این روند افزایشی در سال ۹۶ هم ادامه یافت و رشد بخش نفت در این سال هم مثبت به ثبت، حجم این بخش در سال ۹۶ بالغ بر ۱۷۳ هزار میلیارد تومان برآورد شده است، این عدد در حدود رقم سال‌های پایانی حجم نفت و گاز دهه ۸۰ و قبل از تحریم قرار دارد. به بیان ساده‌تر می‌توان گفت که پس از برجام درآمد‌های نفتی کشور یک و نیم برابر شده است. به عقیده کارشناسان یکی از دلایل رشد بالای ۱۴ درصد سال ۹۵، افزایش شدید ارزش افزوده بخش نفت است در سال مذکور است.
برداشت چهارم؛ ترامپ آمد
سال ۹۶ به تاریخ ایران بود که در رقابتی بسیار تنگ نامزد جمهوری خواه بر رقیب دموکرات خود فارغ آمد و ترامپ چهل و پنجمین رئیس جمهور ایالات متحده آمریکا شد. از همان سال ۹۶ زمزمه‌های خروج امریکا از برجام در مجامع بین المللی مطرح شد، اما این اتفاق رسما در ابتدای سال ۹۷ شکل گرفت و دوران جدیدی در تاریخ اقتصاد ایران رقم خورد.
پس از خروج آمریکا از برجام مانعی جدی بر سر صادرات نفت و گار ایران ایجاد شد. در سال ۹۷ رشد بخش نفت منفی ۱۳ درصد به ثبت رسید و در سال ۹۸ که اوج تحریم‌ها و نمایان شدن اثر تحریم در کشور رشد بخش نفت منفی ۳۵ درصد به ثبت رسید، این نرخ منفی‌ترین رشد بخش نفت و گاز در دهه‌های گذشته است. حجم این بخش در سال ۹۸ به حدود ۹۱ هزار میلیارد تومان رسید، این رقم تقریبا نصف ارزش افزوده بخش نفت در سال ۸۶ است. به بیان دیگر تولید و استخراج نفت و گاز در سال‌های قبل از تحریم حدودا دو برابر سال‌های تحریم بوده است. با توجه به اینکه رشد منفی نفت در سال‌های ۹۷ و ۹۸ بیش از رشد منفی سال‌های ابتدایی دهه ۹۰ بوده است، می‌توان اظهار داشت که تحریم‌ها پسا برجام تا حدودی از نظر اقتصادی فلج کننده‌تر بوده است.
برداشت آخر؛ رشد ۳۲ درصدی با بایدن
آمار‌ها نشان می‌دهد با آمدن جو بایدن و تکیه زدن وی بر صندلی ریاست جمهوری آمریکا، گلوگاه‌های تجاری ایران کمی بازتر شد، به گونه‌ای که رشد اقتصادی بخش نفت در زمستان سال ۹۹ بالغ بر ۳۲ درصد به ثبت رسید. این در حالیست که این شاخص در تابستان سال ۹۸ منفی ۴۴ درصد برآورد شده بود. این روند در سال ۱۴۰۰ هم ادامه یافت و در بهار ۱۴۰۰ نیز رشد بخش نفت ۲۷ درصد به ثبت رسید. به طور کلی تولید نفت و به تبع آن صادرات نفت در دو سال گذشته نسبت به سال‌های پس از برجام کمی بهبود یافته است، اما هنوز هم نسبت به سال‌های ۹۵ و ۹۶ بسیار پایین‌تر قرار دارد. به بیان دیگر ارزش افزوده بخش نفت وگاز در سال ۱۴۰۰ حدود ۶۰ هزار میلیارد تومان پایین‌تر از سال ۹۶ است.
منبع: اکو ایران
