جنبه‌های اخلاقی در اقتصاد مهندسی ژنتیک و استفاده از محصولات تراریخته

آفتاب‌‌نیوز : آفتاب- دکتر بهزاد قره‌یاضی*: بیوتکنولوژی به مفهوم استفاده از موجودات زنده، اندام‌ها، بافت‌ها، سلول‌ها و حتی اجزای زیر سلولی موجودات زنده برای تولید یک فراورده یا ارائه خدمات برای بهبود رفاه بشر «بیوتکنولوژی» یا زیست فناوری نامیده می‌شود.

اما تحول موعود ناشی از بیوتکنولوژی سنتی که در نقاشی غارهای مصریان باستان و ایرانیان دیده می‌شود نیست، بلکه به بیوتکنولوژی مدرن یا مهندسی ژنتیک مربوط می‌شود. به بیان ساده مهندسی ژنتیک به مفهوم بیرون کشیدن ژن از درون موجودات زنده، ایجاد تغییرات مطلوب در ژن و بازگرداندن آن به درون همان موجود زنده یا هر موجود زنده دیگر به منظور بهبود صفات آن موجود یا تولید فراورده‌ای جدید است.

در سال 1374 یک محقق ادعا کرد که پس از سه سال تحقیق، برنج تراریخته مقاوم به آفات تولید کرده است که قادر است آفت این گیاه را کنترل کند. جوایز متعددی از موسسه بین‌المللی تحقیقات برنج و جشنواره خوارزمی ‌و Gamma Sigma Delta Society و... به این محصول اختصاص یافت و در نهایت معاون اول رئیس جمهور در سال 1383 افتخار برداشت اولین برنج تراریخته جهان را از آن خود کرد و در سال 1384 کشاورزان با رضایتمندی کامل به کشت این محصول پرداختند.

به همین دلیل سرویس بین‌المللی دستیابی به بیوتکنولوژی کشاورزی، که تحولات بیوتکنولوژی را در جهان مرور می‌کند نقشه ایران را برای اولین بار ثبت می‌کند و ایران جزو کشورهای تولیدکننده محصولات تراریخته قرار می‌گیرد و این در حالی است که تنها 22 کشور در آن زمان می‌توانستند این کار را انجام دهند.

از فواید محصولات تراریخته این تکنولوژی می‌توان به کاهش مصرف سموم، کاهش هزینه تولید، کاهش قیمت مواد غذایی، افزایش عملکرد، جلوگیری از تهاجم به کنج‌های اکولوژیک، آسایش موجودات غیر هدف، کاهش بقایای سموم در دانه و قسمت‌های خوراکی، کاهش مسمومیت و مرگ و میر انسان، کاهش هزینه‌های عمومی‌ناشی از واردات سم، سمپاش و هزینه‌های عمومی‌درمان مسمومیت‌ها اشاره کرد.

لازم است بدانید که این محصولات فقط برای مقابله با آفات نیستند بلکه می‌توانیم انواع داروهایی را در گیاهان تولید کنیم که در اینجا منظور گیاه درمانی سابق نیست؛ بلکه گیاه را تبدیل به یک کارخانه‌ای کنیم که دارو را در داخل آن تولید نماییم. از جلمه داروهای تولید شده توسط گیاهان، انواعی از پروتئین‌های دارویی هستند که از طریق انتقال دی.ان.ای نوترکیب در سلول‌های گیاهی یا در درون اندامهای گیاهی (تمام گیاه، برگ، میوه و یا بذر) تولید می‌شوند.

مشخصات واکسن‌های خوراکی تهیه شده از محصولات تراریخته
 سالم تر (فاقد عامل بیماریزا)
 استفاده خوراکی (عدم نیاز به تزریق)
 عدم نیاز به خالص سازی
 به طور ویژه در مورد عوامل بیماریزای سطوح مخاطی موثرند
 مصرف آن بدون درد و مهمتر از آن بی‌خطر است
 نیازی به کادر فنی بهداشتی نیست
 چندین نوع واکسن را می‌توان در یک گیاه تولید کرد
 ارزانتر است
 می‌تواند در کشورهای در حال توسعه تولید و توزیع شود 

وضعیت جهانی کشت محصولات تراریخته
وضعیت جهانی کشت محصولات تراریخته در حال حاضر (گزارش فوریه 2009) که به 45 زبان زنده در دنیا ترجمه شده است، به شرح ذیل است:
 سطح زیر کشت 125 میلیون هکتار
 تعداد کشورهایی که کشت می‌کنند 25
 تعداد کشورهایی که رسما پذیرفته‌اند 55
 تعداد کشورهایی که غیر رسمی‌پذیرفته‌اند 200
 تعداد کشورهایی که رسما رد کرده اند 2
 تعداد کشاورزانی که می‌کارند 13.3 میلیون نفر
 سود خالص از زمان پیدایش 50 میلیارد دلار
 سود خالص سال گذشته 7.5 میلیارد دلار

مهندسی ژنتیک و فراورده‌های تراریخته موجب ابراز ملاحظات و حتی تظاهرات محدودی در گوشه و کنار دنیا شد (به جز برنج) و دلیل این مخالفتها، جنگ اقتصادی شرکت‌های فراملیتی برای تصاحب بازار،ملاحظات مربوط به سلامتی انسان، سمیت، حساسیت، ملاحظات مربوط به تنوع زیستی، ملاحظات مربوط به کشاورزی و ملاحظات اخلاقی عنوان شده است که ملاحظات اخلاقی محور اصلی این مقاله است.

ملاحظات اخلاقی که در مورد محصولات تراریخته وجود دارد به دو دسته ذاتی و عرضی تقسیم می‌شوند:
1- آنهایی که ذاتاً به این کار مخالفند که دو دسته‌ هستند؛ برخی معتقدند که انسان در کار خداوند دخالت می‌کند و با درنوردیدن مرزهای گونه، که مرزی است نانوشته که خداوند بر جای گذاشته انسان پای جای پای خداوند می‌گذارد؛ به همین دلیل این اشخاص ذاتاً با این کار مخالفند و برای آنها هیچگونه استدلالی نمی‌شود داشت.

برخی به دخالت در کار طبیعت معتقدند آنها این کار را دخالت در کار طبیعت تلقی می‌کنند و می‌گویند طبیعت روندی دارد که هر گونه مداخله در آن چون کار غیرطبیعی است، ایراد دارد.

اما دسته عرضی ذاتاً مخالف نیستند بلکه با پیامدهای آن که می‌تواند اثراتی بر سلامتی انسان، بر آسایش حیوانات و تنوع زیستی و همچنین تاثیرات سوء اقتصادی نظیر حاکم شدن شرکت‌های بزرگ بگذارد مخالف هستند.

با قبول اینکه در بیوتکنولوژی دستکاری در طبیعت حتمی ‌و جدی است؛ این اقدام به عنوان یک فعل اختیاری در دستگاه ارزیابی اخلاقی قرار می‌گیرد و باید پیامدهای هر دو طرف یعنی فعل یا ترک آن به دقت مورد ملاحظه قرار گرفته و ارتباط آن با هدف اخلاق بررسی شود. پس باید هم ترک بیوتکنولوژی و هم اقدام به بیوتکنولوژی مورد بررسی اخلاقی قرار گیرد.

آیات و روایات زیادی تعالیم صریح اسلامی‌ در مورد اهمیت طبیعت و حق مداخله انسان (تغییر، آبادانی) در آن وجود دارد که به برخی از آن در ذیل اشاره می‌کنم.
 ربنا الذی اعطی کل شیء خلقه ثم هدی
 پروردگار ما کسی است که همه موجودات را آفرید و آنها را به کمال هدایت فرمود
 هو انشاکم من الارض و استعمرکم فیها «هود 16»
 هموست خدایی که شما را از زمین پدید آورده و از شما خواسته که آبادانش دارید
 قال رسول الله (ص):من سقی طلحه او سدره فکانما سقی مومنا من ضماء
 هرکس درختچه طلحه یا سدری را آبیاری کند مانند کسی است که مومن تشنه ای را سیراب کرده است

اما ملاحظه اخلاقی ذاتی دخالت در طبیعت، قدری سست است زیرا ما هیچ دلیلی نداریم که هر چیز طبیعی خوب باشد. در این جا این سوالات مطرح می‌شود که چرا هر چیز طبیعی خوب و غیر طبیعی بد است؟ و یا طبیعی چیست و غیر طبیعی چیست؟

مفهوم طبیعت به طور مسلم و به طور قابل توجهی از طبیعت بکر و زیبا تا طبیعت تهدیدگر، بی نظم و بیرحم متفاوت است. برای مثال چالز داروین از کار طبیعت با عناوین «زشت، بیهوده، اشتباه آلود، سطح پایین و به طور وحشتناکی بیرحم» یاد کرد. طبیعت به همراه خودش ویژگی‌هایی را دارد که تمام آنها بدون قید و شرط خوب نیستند.

علاوه بر این، فیلسوف‌ها از زمان دیوید هیوم متوجه نوعی سفسطه شده‌اند که «سفسطه طبیعتگرایانه» شناخته می‌شود. این فیلسوفان معتقدند که نمی‌توان از آنچه «هست»، «باید» را نتیجه گرفت، یعنی نمی‌توان از فرض‌های صرفا توصیفی قواعد و روابط را نتیجه‌گیری نمود. 

اما جنبه‌های اخلاقی دیگری وجود دارد که عبارتند از:
 جنبه‌های مرتبط با حیوانات ما باید مراقبت کنیم حیوانات را بیش از حد نیازاریم
 جنبه‌های مرتبط با ریسک و عدم قطعیت
 سلامت انسان
 تنوع زیستی
 جنبه‌های منحصرا مذهبی (به طور مثال برای عده‌ای مهم است که این ژن از خوک به برنج منتقل شده است یا نه، و این موضوعی است که علما باید راجع به آن نظر دهند)
 بالانس بین ریسک و نفع
 هدف مهندسی ژنتیک برای پولدارها یا فقرا
 انحصار کمپانی‌های چند ملیتی
 حق انتخاب مصرف کننده 

همه آنچه گفته شد شد را می‌توان بر اصول چهارگانه اخلاق زیستی تقسیم کرد، اصل مفید بودن، اصل عدم زیان آور بودن (لا ضرار)، اصل عدالت و انصاف (علیک بترک التبذیر و الاسراف و التخلق بالعدل و الانصاف)، اصل اختیار 

در این مقاله یک روشی عملی برای ارزیابی اخلاقی بودن یک فعل ارائه می‌کنیم چرا که نباید چشم بسته حکم بر خوبی و یا بدی فعلی داشته باشیم بلکه باید یک مبنایی بر اخلاقی بودن یا نبودن یک فعل وجود داشته باشد.

(مثال استفاده از یک فناوری): تشکیل ماتریس اخلاقی، نتیجه و ارزیابی 
مثالی از ماتریس نتیجه (در مورد برنج تراریخته)
 

	عدالت	خودمختاری  (حق انتخاب)	سلامتی
گیاه برنج	عدم مشاهده بی عدالتی!	عدم تغییر شرایط (زندگی در شرایط طبیعی	گیاه سالمتر و مقاوم تر (تحمل به کرم ساقه خوار)
شالیکاران	مقررات و تجارت عادلانه و منصفانه؟!	اختیار کامل در استفاده یا عدم استفاده از فناوری (برنج تراریخته)	بهبود سلامت ناشی از عدم کاربرد سموم شیمیایی و افزایش درآمد
مصرف کنندگان	کمک به تامین امنیت غذایی و مساعدت به اقشار کم درامدتر	برچسب زنی اختیاری و برچسب زنی اثباتی	غذای (برنج) سالم تر (فاقد باقیمانده سموم) و ارزانتر
تنوع زیستی گیاهان	پایداری محیط زیست و افزایش جمعیت موجودات غیر هدف	افزایش تنوع زیستی	عدم مداخله در پوشش گیاهی

مثالی از یک ماتریس ارزیابی اخلاقی (برنج تراریخته)

	عدالت	خودمختاری (حق انتخاب)	سلامتی
گیاه برنج	+	+	+
شالیکاران	-	+	+
مصرف کنندگان	+	؟	+
تنوع زیستی گیاهان	+	+	+

برای تهیه این ماتریس ده نفر از اساتید حدود 9 ماه وقت صرف کردند تا توانسته‌اند به این مدل دست پیدا کنند و ما در نهایت به این ماتریس ارزیابی اخلاقی دست یافتیم.

علامت منفی که در این جدول وجود دارد در خصوص عدالت در مورد شالیکاران است. یعنی مقررات تجارت عادلانه و منصفانه در کشور برای آنها نداریم و مقررات به نوعی وضع شده است که حق انتخاب را از کشاورز گرفته و به او اجازه بهره‌برداری از این فناوری را نمی‌دهد.

در مورد علامت سوال نیز باید گفت که این علامت در خصوص برچسب‌زنی است که معتقدم برچسب زدن حق انتخاب نیست. 

برچسب گذاری: دانستن حق مردم است؟ 
در اینجا این سوال مطرح است که آیا دانستن حق مردم است
 برچسب چیست؟ محتوای آن کدام است؟ چه چیزی را باید برچسب زد؟
 برچسب گذاری اجباری در مقابل برچسب گذاری اختیاری
 برچسب گذاری مثبت در مقابل برچسب گذاری منفی
 برچسب گذاری حداقلی در مقابل برچسب گذاری تفصیلی
 مخاطبین برچسب گذاری
 هزینه‌های برچسب گذاری
 آستانه پذیرش
 جنبه‌های اخلاقی برچسب گذاری
 آیا دانستن حق مردم است
در این جا مثالی از برچسب گذاری حداقلی در مقابل برچسب گذاری تفصیلی ارائه می‌کنیم 
برچسب گذاری حداقلی 
این فراورده ممکن است حاوی محصولات تراریخته باشد 
برچسب گذاری تفصیلی 
این محصول دارای 25 درصد آرد ذرت تراریخته تغییر یافته ژنتیکی است که با استفاده از ژن cry1Ab نسبت به آفات راسته بالپولکداران مقاوم شده است. محصولات تراریخته ممکن است حساسیت‌زا یا مسمومیت‌زا باشند. این محصولات می‌توانند تاثیرات سوئی را بر روی محیط زیست برجای بگذارند. 

برچسب گذاری مثبت: Positive Labelling
تهیه شده از بهترین شالیزارهای شمال کشور
در تهیه این برنج از سموم شیمیایی استفاده نشده است
با پیشرفته ترین روش‌های مهندسی ژنتیک تولید شده است

برچسب گذاری منفی: Negative Labelling
برنج تغییر شکل یافته ژنتیکی!
مصرف این برنج می‌تواند برای سلامتی زیان آور باشد.
بنابراین ممکن است این گونه تلقی شود که برچسب‌گذاری محصولات تراریخته می‌تواند یکی از مصادیق اختیار و انتخاب در اصول چهارگانه اخلاق زیستی (the principle of choice and self-determination) تلقی شود و بنا براین اخلاقی است.  آما ایا این تلقی صحت دارد؟ آیا ما همین حق انتخاب را در مورد اطلاع آنها از تولید محصولات با مصرف انبوه سموم خطرناک شیمیایی هم قائل هستیم؟  آیا مشکلات اخلاقی دیگری در مورد برچسب زنی وجود ندارد؟
 
حق انتخاب برای مصرف کننده؟
 برچسب گذاری هزینه بالایی دارد. این هزینه گاهی به دلیل ضرورت جدا نگه داشتن محصول از مزرعه تا سفره هزینه بسیار بیشتری دارد.
 آیا این عمل اخلاقی است که برای تامین نظر تعداد کمی ‌از شهروندان هزینه برچسب گذاری به همه آحاد جامعه تحمیل شود؟
 آیا محروم کردن ملت از یک فناوری (مهندسی ژنتیک) و ادامه مصرف سموم اخلاقی است؟

اخلاق: اختلاف در تعریف، اجماع در برخی مصادیق
اگرچه تعریف اخلاق و اخلاق اسلامی‌ مورد اجماع نیست، اما در تشخیص برخی مصادیق افعال اخلاقی و غیر اخلاقی به ویژه در جامعه مسلمین و بین علمای علم اخلاق در موارد بسیاری اجماع وجود دارد. 

برای مثال در غیر اخلاقی بودن قدر شناسی نکردن از بندگان خدا (نظیر مسئولان سابق) که مساوی با عدم شکر ذات باری تعالی محسوب شده است (من لم یشکر المخلوق لم یشکر الخالق) و «دروغ گفتن» و مشتقات آن نظیر فریب، وعده دروغین، اغراق، بزرگ نمایی، کوچک انگاری، بی‌انصافی، تقلب، پنهان کردن بخش یا تمام یک حقیقت، اتهام ناروا و افترا احدی تردید ندارد. 

اگرچه دروغ گفتن (و مشتقات آن به نحوی که گفته شد) در هر صورت نکوهیده و مذموم است، اما چنانچه این دروغ از سوی مسئولین عالی دستگاهها و به یک ملت یا رهبری عظیم الشان آن ارائه شود به مراتب نکوهیده‌تر و زشت‌تر خواهد بود.  

این بلیه اکنون در وزارت جهاد کشاورزی دولت نهم و بین شخص وزیر و برخی مسئولین دیگر آن نظیر مسئولین پژوهشی حوزه بیوتکنولوژی به رفتاری متداول تبدیل شده و کثرت تکرار آن در حدی است که بیان آن در ظرف این مختصر نمی‌گنجد.

به هر حال روزگاری ایران تنها کشور منطقه بود که این فناوری را داشته است اما وزیر محترم جهاد کشاورزی مدعی شده‌اند که محصولات تراریخته اجازه ورود به بازارهای جهانی را ندارند؛ ما نیز هیچ گونه برنامه‌ای برای استفاده و تکثیر آن نداریم، کشورهایی که از آن استفاده می‌کنند تحریم می‌شوند! (روزنامه اطلاعات 4 خرداد 85) 

ولی هنوز هم مشخص نکرد‌ه‌اند که چه کشورهایی تاکنون تحریم‌ شده‌اند و این در حالی است که محصولی که دنیا به آن جایزه داده و خیلی از کشورها خواهان آن هستند، در زمان مهندس اسکندری در حدود سه سال است که در انبار متروکه‌ای در رشت مهر و موم شده است و نتیجه این می‌شود که در سال 2007 ایران دیگر جزو کشورهای تولید کننده محصولات تراریخته نیست و  با توجه به هشدارهایی که ما یکسال پیش دادیم در خصوص اینکه دنیا در تولید این محصولات در حال پیشروی است، مصر و برکینافاسو از ما جلو افتاده‌اند.

آیا اخلاقی است؟
 که ملتی را از دستیابی به یک فناوری محروم کنیم؟
 کشاورزان را از فناوری‌های پیشرفته محروم و موجب ضرر و زیان آنها شویم؟
 از خوف ضرری احتمالی از نفعی قطعی برای خود چشم بپوشیم؟
 از خوف ضرری احتمالی ملتی (سایرین) را از نفعی قطعی محروم کنیم؟ 

دکتر لنکرانی، وزیر بهداشت درمان و آموزش پزشکی
(خبرگزاری جمهوری اسلامی: 4/3/86)
 گیاهانی که در کشور به روش تراریخته و اصلاح ژنتیکی تولید می‌شوند، مورد تایید وزارت بهداشت است.
دکتر دیناروند، معاون غذا و داروی وزیر بهداشت
(نامه شماره 13714/د مورخ 27/9/85) 

 کارگروه مشترک سه انجمن اعلام نموده که شواهدی مبنی بر اثبات نگرانی از رهاسازی برنج تراریخته از نظر زراعی، زیست محیطی، بهداشتی و غذایی وجود ندارد. 

 تاکنون هیچ عوارضی از عوارض سوء مصرف Cry1Ab در جهان ثبت نشده است.

 نشانگر استفاده شده در برنج ایرانی بی‌خطر بوده و دارای مجوز از سازمان بهداشت جهانی و سازمان خواروبار جهانی است.

دکتر شیخ الاسلام مدیر کل سابق بهبود تغذیه جامعه وزارت بهداشت:
مردم را متوحش کردن و آنها را نسبت به نیروهای تخصصی بدبین کردن مشکلی را حل نمی‌کند... مدارک نشان می‌دهد برنج تراریخته هیچ مشکلی برای سلامتی انسان به وجود نمی‌آورد. 

خیلی ظالمانه است که خیرخواهی کارشناسان و مسئولان موسسه تحقیقات بیوتکنولوژی کشاورزی را زیر سوال ببریم و یک جو نامناسب ایجاد کنیم... 

وزیر محترم جهاد کشاورزی
 محصولات تراریخته مشکلات بهداشتی دارند! (اطلاعات 4 خرداد 85)
آیت الله استادی: ورود غیر اهل به مباحث فنی اخلاقی نیست!
 همانطور که در مسائل فقهی و صدور حکم، غیر مجتهدین و کسانی که در حد اجتهاد نیستند نباید وارد مسئله شوند، در مورد موضوع شناسی هم واقعا کسانی که تخصص دارند وارد مسائل شوند. کسانی که به آن اهلیت نرسیده‌اند، بی‌جهت اظهار نظر می‌کنند. این با تدین نمی‌خواند. کسانی که اهلیت ندارند وارد مسئله نشوند

نتیجه گیری
 بازدارندگی توسعه مهندسی در کشور اخلاقی نیست
 دروغ پردازی مسئولان بر علیه این فناوری اخلاقی نیست
 نباید بر روی محصولات تراریخته که در بازار مصرف قرار می‌گیرند برچسب گذاری صورت گیرد زیرا
 تبعیض آمیز است
 هزینه دارد
 کامل نخواهد بود
 اخلاقی نیست (سلب اختیار و تحمیل هزینه ناخواسته)
 برچسب گذاری بر روی محصولات صادراتی و وارداتی ضروری است
کار اخلاقی این است که بین سود و منفعت تعادل ایجاد کنیم.

تعادل بین ریسک و منفعت: آیا استفاده از پنیسیلین اخلاقی است؟
 آنافلاکسیس ناشی از تزریق پنیسیلین جان سالیانه تا 1000 نفر را درآمریکا می‌گیرد
 بیش از 100 هزار نفر تا کنون در اثر حساسیت به پنیسیلین جان خوذ را از دست داده‌اند.
 چنانچه امروز پنیسیلین را کشف می‌کردیم، هیچ یک از مقررات ثبت داروها حتی اجازه آزمایشات کلینیکی را هم صادر نمی‌کرد.
 اما....
 پنیسیلین تاکنون جان بیش از 100 میلیون نفر را در جهان نجات داده است.
 ممکن است بسیاری از ما که در این کنفرانس گردهم آمده‌ایم زندگی خود را مدیون این آنتی بیوتیک باشیم.
باید از فناوری استفاده کنیم.