نکاتی مهم درباره خواب سالمندان
شواهد علمی‌ای وجود دارد که نشان می‌دهد خواب مناسب و منطبق با ساعت زیستی بدن ما در هر سنی باعث می‌شود مواد زائد تجمع‌یافته در مغز که برای کارکرد آن مضر هستند، به شکلی مناسب پاکسازی شوند. به همین دلیل اگر خواب فردی در طول زندگی به‌خصوص در دوران سالمندی مناسب نباشد، مغز به مرور توان کارکرد منظم خود را از دست می‌دهد و کیفیت زندگی کاهش می‌یابد.
مطالعات نشان داده‌اند در پی خواب ناکارآمد مغز با سرعت بیشتری به‌سوی تحلیل پیش می‌رود و احتمال بروز فرآیند‌هایی مانند افت ظرفیت عصبی- شناختی و آلزایمر بیشتر می‌شود. افراد ممکن است در هر سنی دچار اختلال خواب شوند، ولی ما در ادامه به سالمندانی که خواب مناسبی ندارند و مشکلات آن‌ها می‌پردازیم.
اگر خواب فرد در یک بازه زمانی طولانی به‌طور متوسط در شبانه‌روز کمتر از ۵/۳ ساعت یا بیشتر از ۵/۸ ساعت باشد به این فرد به ترتیب کم‌خواب و پرخواب گفته می‌شود. براساس شواهد، الگوی مزمن پرخوابی یا کم‌خوابی مفرط می‌تواند باعث کاهش عمر مفید و افزایش مرگ‌ومیر زودرس شود.
انواع بدخوابی‌ها
هنگامی که از سالمندان درباره وضعیت خوابشان سوال پرسیده می‌شود، معمولا به شکل اغراق‌آمیز از کم‌خوابی یا پرخوابی زیادی شکایت می‌کنند، در حالی که پزشک با بررسی بیشتر متوجه می‌شود که سالمند خواب نسبتا مطلوبی دارد و فقط تصورش این است خوابش مناسب نیست؛ مثلا خوابش سبک است، ولی فکر می‌کند نخوابیده است. این افراد با اینکه از بی‌خوابی شکایت دارند، در طول روز اصلا کسل نیستند و با انرژی به کار‌های روزمره خود می‌پردازند.
چنین افرادی نیاز به مداخله خاص و پیگیری دائمی ندارند و مشکل فقط با توصیه‌های ساده و اطمینان دادن به سالمند، برطرف خواهد شد. گاهی نیز علائمی از سوی سالمند عنوان می‌شود که نشان از مشکلی جدی است و بیانگر این است که احتمالا اختلال خواب در سالمند وجود دارد. اختلالات خواب در سالمندان به ۲ گروه تقسیم می‌شود؛ اختلالات بدخوابی و اختلالات کژخوابی.
• اختلالات بدخوابی به ۴۰-۳۰ اختلال و کژخوابی‌ها به ۵۰-۴۰ نوع اختلال تقسیم می‌شوند.
• برای ارزیابی و تشخیص طیف بدخوابی و بی‌خوابی باید به ۳ نوع اختلال توجه کرد چراکه اختلالات بدخوابی عموما در یکی از این ۳ گروه جای می‌گیرند.
• اختلال در شروع خواب: بعضی از سالمندان وقتی وارد رختخواب می‌شوند زمانی طولانی تا به خواب رفتنشان بیدار می‌مانند.
• اختلال در تداوم خواب: در این نوع از اختلال فرد می‌خوابد، ولی بعد از چند ساعت یعنی ساعت ۴-۳ صبح از خواب بیدار می‌شود و دیگر نمی‌تواند بخوابد. ممکن است علت اختلال در تداوم خواب، اختلالات خلقی یا روانی مثل افسردگی باشد.
• اختلال در ریتم خواب و بیداری: در این حالت سالمند زودتر از بقیه می‌خوابد و زودتر از آن‌ها خواب بیدار می‌شود؛ یعنی در طول ساعاتی که عمده خانواده خوابند، او بیدار است و برعکس.ای که پنجاه رفت و بدخوابی...
خواب مناسب برای سالمندان
برای اینکه سالمند در طول روز احساس شادابی، نشاط و انرژی کافی برای کار‌های روزمره داشته باشد، باید از خواب سالم و کافی برخوردار باشد چراکه خواب ناکافی و نامناسب به‌تدریج باعث بروز اختلالات جسمی و روانی در او خواهد شد.
خواب سالمندان از لحاظ ساختار متفاوت‌تر از جوانان است. در این افراد عموما خواب سبک است و محرک‌های شنیداری بسیار خفیف ممکن است باعث بیدار شدن آن‌ها شود.
خواب غیر REM، سه مرحله دارد و شامل خواب سبک، خواب نیمه‌سنگین و سنگین (خواب سنگین در افراد سالمند کمتر تجربه می‌شود.) است. در مرحله خواب غیر REM فرد خواب نمی‌بیند و اگر هم ببیند، چیزی به یاد نمی‌آورد.
مرحله بعدی، خواب REM است. در این مرحله حرکات چشمی سریعی وجود دارد و خواب بسیار عمیق است و فرد به سختی ممکن است بیدار شود. این مرحله نیز در افراد مسن کاهش می‌یابد. به‌طور کلی، میزان خواب سبک در سالمندان افزایش و میزان خواب سنگین کاهش می‌یابد.
نیاز سالمندان به خواب کمتر از جوانان است
زمان نیاز به خواب در سالمندان، از جوانان و میانسالان کمتر است. اگر نیاز به خواب جوانان و میانسالان ۹- ۶ ساعت باشد، این میزان در سالمندان به ۷- ۵/۶ ساعت می‌رسد. بهترین زمان خواب برای سالمندان خواب شبانه است و مشاغل شیفتی اصلا مناسب آن‌ها نیست و لازم است فرد با برنامه‌ریزی منظم و در ساعتی خاص وارد رختخواب شود و در ساعت مشخصی برخیزد.
علت کم‌خوابی در سالمندان
۲ موضوع در این زمینه مطرح است؛ ممکن است کم‌خوابی اولیه یا ثانویه باشد.
• کم‌خوابی اولیه: در کم‌خوابی اولیه نمی‌توان دلیل شناخته شده‌ای برای کم‌خوابی یافت. البته در این موارد دلایل روان‌پزشکی بیشتر از سایر علل مطرح است. اختلالات روان‌پزشکی مانند افسردگی، شیدایی، اضطراب و... می‌تواند باعث اختلال در شروع خواب شود. اگر ثابت شود بیمار از نوعی اختلال روان‌پزشکی رنج می‌برد، با درمان اختلال در بسیاری از موارد مشکل کم‌خوابی نیز حل می‌شود.
• کم‌خوابی ثانویه: در کم‌خوابی ثانویه، می‌توان دلایلی مانند ابتلای سالمند به بیماری‌های مختلف، بیماری‌های عفونی، قلبی، کلیوی، سرطان، درد مزمن، مصرف بعضی از دارو‌ها مثل دارو‌های ضدافسردگی و... را برای کم‌خوابی مطرح کرد.
خواب روزانه برای سالمندان مفید است
خواب روزانه به کارکرد بهتر مغز کمک می‌کند. سالمندان می‌توانند در طول روز هم بخوابند. خواب میان‌روزی، بهتر است بین ساعات ۳- ۱ بعدازظهر باشد. سالمندان نباید بعد از ساعت ۶ عصر بخوابند، زیرا ممکن است با خواب شبانه تداخل داشته باشد. عادت‌های خواب در هر سنی مهم است، ولی در افراد مسن اهمیت بیشتری پیدا می‌کند.
پرخوابی
شکایت دیگری هم از سوی افراد مسن وجود دارد، مبنی بر اینکه پرخواب هستند. یکی از دلایل مهم پرخوابی و افت کارکرد فرد در طول روز ممکن است به کم‌خوابی بیمار در شب مرتبط باشد. البته مصرف بعضی دارو‌ها در سالمندان ممکن است باعث پرخوابی شود که با قطع دارو (با نظر پزشک معالج) این مشکل نیز برطرف می‌شود. یکی دیگر از دلایل خواب‌آلودگی هنگام روز اشکال تنفسی و خر و پف شدید در خواب شبانه است.
به وقفه‌های موقت تنفسی هنگام خواب که اغلب از نوع انسداد موقت راه هوایی هستند، آپنه هنگام خواب گفته می‌شود. غالبا در افراد مسن چاق با گردن کوتاه که سابقه خروپف و گاهی هم فشارخون کنترل‌نشده دارند و دچار بدخوابی هستند، با انجام تست خواب عارضه‌ای به نام مقاومت راه‌های هوایی یا آپنه (قطع تنفس هنگام خواب) مطرح می‌شود.
آپنه در این افراد معمولا به‌دلیل چاقی و کوتاهی گردن از نوع انسدادی است. قطع تنفس هنگام خواب باعث افت اکسیژن خون می‌شود. در این مواقع مغز بار‌ها و بار‌ها هوشیار و برانگیخته می‌شود و اجازه نمی‌دهد فرد به خواب عمیق برود، زیرا ممکن است دیگر از خواب بیدار نشود. در نتیجه مغز به‌طور مداوم در حالت خواب سبک باقی می‌ماند و فرد وارد خواب عمیق نمی‌شود. خواب عمیق همان بخشی از خواب است که باعث می‌شود فرد در طول روز انرژی کافی برای انجام کار‌های روزانه داشته باشد.
افرادی که خواب عمیق ندارند، عمدتا در طول روز مدام چرت می‌زنند و به شکل مفرط خواب‌آلوده به نظر می‌رسند. در خیلی از مواقع وقتی با شواهد و معاینه دلیلی برای پرخوابی بیمار پیدا نمی‌شود باید از بیمار تست خواب یا پلی‌سومنوگرافی گرفته شود.
این تست در آزمایشگاه خواب بیمارستان گرفته می‌شود و فرد باید یک شب در بیمارستان سپری کند. در این تست نوار مغز، نوار قلب، چشم و عضله ثبت و میزان اکسیژن خون و شاخص‌های دیگر ارزیابی می‌شود. تفسیر چنین اطلاعاتی به پزشک متخصص خواب این امکان را می‌دهد که نوع اختلال خواب بیمار را مشخص و درمان مناسب را پیشنهاد کند.ای که پنجاه رفت و بدخوابی...
کژخوابی
حرکات متناوب اندام‌ها به‌خصوص پا‌ها هنگام خواب، نشانگان پای بی‌قرار، اختلالات رفتاری در خواب مانند راه رفتن، حرف زدن هنگام خواب و... در گروه کژخوابی قرار می‌گیرد. افرادی که فلج هنگام خواب دارند، دندان‌قروچه هنگام خواب تجربه می‌کنند، رویا‌های شبانه را هنگام خواب اجرا می‌کنند و شب ادراری دارند باید مورد ارزیابی قرار گیرند.
بروز و سیر تند هر یک از این علائم ممکن است نشانه‌ای از حرکت سالمند به سوی بیماری‌هایی مانند اشکالات شناختی، آلزایمر و... باشد. شاخص‌هایکمی و کیفی خواب سالمند شاهراه مهمی برای پزشک متخصص است تا بتواند سرنخ‌هایی ناشی از اختلالات مغز و اعصاب و روان را در فرد زودتر تشخیص دهد و درمان کند. درمان در این گروه از افراد نیز دارویی و غیردارویی است.
کابوس‌های شبانه در سالمندان نیازمند بررسی است
لازم است به محتوا و جریان رویا دیدن سالمندان هنگام خواب نیز اشاره کنیم. به‌طور کلی، سالمندان کمتر از جوانان رویا می‌بینند. محتوای رویا‌هایی که سالمندان می‌بینند، مربوط به تجربه‌ها و اتفاق‌هایی است که در طول روز دارند. کنش‌هایی که در مغز فرد و هنگام خواب شکل می‌گیرد، ممکن است خوشایند یا ناخوشایند و گاهی وحشتناک باشد.
افراد مسنی که به‌دلیل کابوس‌های مکرر مراجعه می‌کنند، اگر مضمون رویای آن‌ها اتفاق‌های ترسناک باشد باید از این نظر که دچار اختلالات روان مانند افسردگی و اضطراب، اختلال اضطرابی بعد از سانحه هستند یا اخیرا دچار تجربه ناخوشایندی در زندگی شامل سوگ یا داغ‌دیدگی شده‌اند، بررسی شوند.
بهداشت خواب سالمندان
برای اینکه سالمندان بتوانند سلامت خواب خوبی داشته باشند باید به این توصیه‌ها توجه کنند:
• زمان مشخصی به اتاق خواب بروند.
• چراغ‌ها را کم نور و آرامش نسبی در محیط ایجاد کنند.
• از اتاق خواب برای تماشای تلویزیون، کار با اینترنت، غذا خوردن و... استفاده نکنند.
• مصرف مواد غذایی‌ای مانند چای، شکلات، نوشابه‌های کافئین‌دار، غذا‌های حاوی مواد رنگی و افزودنی‌ها را محدود کنند. این مواد خوراکی بعد از ساعت ۶ عصر نباید مصرف شوند.
• مصرف مواد خوراکی مانند ماست، دوغ و شیر که حاوی ماده‌ای به نام تریپتوفان هستند بعد از ساعت ۶ عصر توصیه می‌شود. تریپتوفان به کیفیت خواب شبانه کمک می‌کند. شواهدی وجود دارد که مصرف برخی دمنوش‌ها مانند گل گاوزبان، بابونه و سنبل‌الطیب در بهبود شاخص‌های کمی و کیفی خواب موثر است.
• مصرف مایعات بعد از غروب باید محدود شود. مصرف زیاد مایعات و پرشدن مثانه سالمند را مجبور می‌کند برای رفتن به دستشویی از خواب بیدار شود. این موضوع می‌تواند منجر به قطعه‌قطعه شدن خواب و افت شاخص‌های کیفی آن شود.
• مصرف غذای سنگین و چرب در ساعات عصر و شب توصیه نمی‌شود. این کار باعث برگشت اسید معده می‌شود که عاملی برای بیدار ماندن است. بین زمان آخرین وعده غذا تا خواب باید حداقل ۲ ساعت فاصله باشد.
• فعالیت بدنی و فکری در طول روز بیشتر شود، زیرا این کار به خواب بهتر شبانه کمک می‌کند.ای که پنجاه رفت و بدخوابی...
علائم ناشی از کم‌خوابی و بدخوابی در سالمندان
علائم شامل پرخاشگری، سردرد در طول روز، تحریک‌پذیری، استرس، تغییر در کارکرد و روابط اجتماعی، اختلال در حافظه و توجه، اختلال در کلام و ریتم گفتار، اختلال در کنترل هیجان، اشکال در تصمیم گیری، حل مساله، برنامه‌ریزی و کارکرد‌های اجرایی است. همچنین ثابت شده کم‌خوابی باعث تشدید مشکلات قلبی - عروقی، فشارخون، اشکالات تنفسی و... می‌شود.
درمان کم‌خوابی و بی‌خوابی در دروان سالمندی
برای درمان کم‌خوابی و بی‌خوابی مداوم در سالمندان، ابتدا باید با شرح حال درست و معاینه دقیق بیمار مشخص شود وی به چه نوع کم‌خوابی‌ای دچار شده و براساس اینکه اختلال روانی یا جسمانی مطرح است، تدابیر درمانی مناسب در نظر گرفته شود. درمان به شکل دارویی و غیردارویی است. به هر شکل دارو را حتما باید پزشک تجویز کند و سالمندان به هیچ‌وجه نباید قرص‌های خواب‌آور در دسترس را مصرف کنند. دارو‌های خواب‌آور وابستگی ایجاد می‌کنند.
این دارو‌ها در کوتاه‌مدت کمک‌کننده‌اند، ولی در درازمدت مشکلاتی برای فرد ایجاد می‌کنند. معمولا پزشکان نیز دارو‌های خواب‌آور را بیشتر از ۲ هفته تجویز نمی‌کنند. دارو هم باید با نظر پزشک قطع شود. داروی خواب‌آور را باید به‌تدریج قطع کرد و قطع ناگهانی آن ممکن است باعث ایجاد عوارضی مانند تشدید بی‌خوابی یا اضطراب شود.
