بیدار شدن آتشفشان خفته ۶۰۰ ساله بعد از زلزله بزرگ روسیه
آرش اسلامی، غلام جوان دلوئی و معصومه رخشنده از محققان پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، گزارشی از وقوع زلزله ۸.۸ کامچاتکای روسیه منتشر کردند. در این گزارش ذکر شد که در ساعت ۱۱ و ۲۴ دقیقه صبح به وقت محلی کامچاتکا روز ۳۰ جولای ۲۰۲۵ میلادی و ساعت ۲ و ۵۴ دقیقه بامداد به وقت تهران (۸ مرداد ۱۴۰۴) مطابق با ساعت ۲۳ و ۲۴ دقیقه (به وقت جهانی) زمینلرزهای با بزرگای ۸.۸ در مقیاس امواج گشتاوری (WM) در ۱۱۰ کیلومتری خاور-جنوب خاوری شهر پتروپاولوفسک- کامچاتسکی مرکز شبه جزیره کامچاتکا در خاور روسیه به وقوع پیوست. ژرفای این زمینلره ۲۰ کیلومتر گزارش شده است.
تا زمان تهیه این گزارش (۱۲مردادماه) حدود ۲۰۰ پس‌لرزه با بزرگای ۵ و بالاتر در پیرامون کانون زمینلرزه ثبت شده است که بزرگترین آنها با بزرگای ۶.۹ بوده است. به دنبال وقوع این زمینلرزه عظیم، هشدار سونامی برای تمام کشور‌های حاشیه اقیانوس آرام صادر شد. گزارش‌ها حاکی از آن است که در پی زمینلرزه، امواجی به ارتفاع ۳ تا ۵ متر سواحل کامچاتکا را درنوردیدند و شهر ساحلی سورو-کوریلسکنیز دچار آبگرفتگی شد.
حدود ۶ ساعت پس از زمینلرزه، اولین امواج سونامی به هاوایی رسید که حداکثر ارتفاع آنها ۱.۵ متر گزارش شد. در سواحل کالیفرنیا نیز شهر کرسنت سیتی شاهد امواجی در حدود یک متر بود. مراکز مختلف لرزه‌نگاری سازوکار کانونی این زمینلرزه را از نوع راندگی با شیب کم تعیین کرده‌اند:
سازوکار کانونی زمین‌لرزه‌های شبه جزیره کامچاتکا با بزرگای ۸.۸
شدت این زمینلرزه در شهر پتروپاولوفسک-کامچاتسکی VIII درجه مرکالی برآورده شده است. آکادمی علوم روسیه اعلام کرد آتشفشان کلوچفسکایا در روز ۳۰ جولادی ۲۰۲۵ میلادی پس از زمینلرزه همان روز کامچاتکا فوران کرده است، همچنین به گزارش ایسنا، طبق گزارش‌های مؤسسه آتشفشان‌شناسی و زلزله‌شناسی شعبه خاور دور آکادمی علوم روسیه، این آتشفشان ستونی از خاکستر را منتشر کرد که ارتفاع آن تا سه کیلومتر بالاتر از سطح دریا می‌رسید. ابر‌های خاکستر به سمت خاور گسترش یافته و تا مسافت ۵۸ کیلومتری را پوشانده است. به گزارش آناتولی، کلوچفسکایا یکی از فعال‌ترین آتشفشان‌های جهان است.
همچنین درساعت۱۷و۳۷ دقیقه ۳ آگوست ۲۰۲۵ میلادی زمینلرزهای با بزرگای ۶.۸ در مقیاس امواج گشتاوری (WM) بار دیگرخاوری ترین منطقه روسیه در۱۲۱کیلومتری خاور سورو-کوریلسک را لرزاند. شهر سورو-کوریلسک در اوبلاست ساخالین قرار دارد. همچنین مقامات روسیه از فوران آتشفشان باستانی کراشنینیکوف کامچاتکا (فعال‌ترین آتشفشان در شبه جزیره کامچاتکا) خبر داده‌اند که پس از ۶۰۰ سال بیدار شده و این رویداد ممکن است با زمینلرزه ۳۰جولای ۲۰۲۵میلادی کامچاتکا مرتبط باشد.
این آتشفشان ستون‌های خاکستر ۵تا۶ کیلومتری را بر فراز کامچاتکا فرستاد. این آتشفشان که آخرین بار در قرن پانزدهم فعال بود، اکنون خاکسترهایش تا ۷۵ کیلومتر به سمت خاور پخش شده و ترافیک هوایی را تهدیدمی‌کند.
لرزه زمین‌ساخت منطقه
زمینلرزه ۳۰ جولای ۲۰۲۵ میلادی با بزرگای ۸.۸ در مقیاس امواج گشتاوری (WM) در خاور شهر پتروپاولوفسک-کامچاتسکی روسیه، در نتیجه گسلش معکوس کم عمق رخ داده است. در محل کانون زمینلرزه، صفحه اقیانوس آرام با سرعت حدود ۸۰ میلیمتر در سال در جهت باختر-شمال باختری نسبت به صفحه آمریکای شمالی در حال حرکت است. صفحه آمریکای شمالی به سمت باختر فراتر از قاره آمریکای شمالی امتداد دارد. محل وقوع زمینلرزه و جهت حرکت آن با گسلش در مرز صفحات زون فرورانشی کمان کوریل-کامچاتکا مطابقت دارد.
اگرچه بیشتر اوقات زمین‌لرزه‌هایی با این اندازه به صورت نقطه‌ای روی نقشه‌ها رسم می‌شوند، ولی ابعاد گسیختگی یک گسلش معکوس با بزرگای ۸.۸ بیشتر اوقات حدود ۳۹۰ کیلومتر طول در ۱۴۰ کیلومتر عرض است. زمینلرزه اخیر بزرگترین رویدادی است که از زمان زمینلرزه توهوکوی ژاپن با بزرگای ۹ در مقیاس امواج گشتاوری (WM) در سال ۲۰۱۱ میلادی در سطح جهان رخ داده است و در میان ۱۰ زمینلرزه بزرگ جهان از سال ۱۹۰۰ میلادی قرار دارد.
زمینلرزه ۳۰ جولای ۲۰۲۵ میلادی با بزرگای ۸.۸ در مقیاس امواج گشتاوری (WM)، جدیدترین رویداد از سلسله زمین‌لرزه‌هایی است که در فراساحل شبه جزیره کامچاتکا رخ داده است و فعالیت‌های لرزه‌ای زون لرزه‌ای آن از ۱۰ روز قبل از وقوع رویداد اصلی یعنی ۲۰ جولای ۲۰۲۵ میلادی آغاز شده بود.
پیش از زمینلرزه اصلی، ۵۰ زمینلرزه با بزرگای ۵ و بالاتر از جمله یک زمینلرزه با بزرگای ۷.۴ در ۲۰ جولای ۲۰۲۵ میلادی و ۳ زمینلرزه با بزرگای ۶.۶ رخ داده بود. البته قضاوت علمی در خصوص پیش‌لرزه بودن ۱۰ روز فعالیت لرزه‌ای و متعاقب آن رخداد زمینلرزه اصلی امری است که نیازمند مطالعات دقیق‌تر بر روی طیف و سرشتی همه رویداد‌های لرزه‌ای به وقوع پیوسته است.
تا هنگام تهیه گزارش (۳ اگوست ۲۰۲۵ میلادی) حدود ۲۰۰ پس‌لرزه با بزرگای ۵ و بالاتر در مقیاس امواج گشتاوری (WM)، از جمله دو رویداد ۶.۹ و ۶.۳ در مقیاس امواج گشتاوری (WM) رخ داده است. این زمین‌لرزه‌ها در منطقه فرورانش کوریل-کامچاتکا که از نظر لرزه‌خیزی فعال است، رخ داده‌اند؛ جایی که صفحه اقیانوس آرام به سمت شمال باختری به زیرصفحه آمریکای شمالی فرو می‌رود. این منطقه فرورانش (گودال کوریل-کامچاتکا) در خاور جزایر کوریل و شبه جزیره کامچاتکا قرار دارد و یکی از سریع‌ترین حاشیه‌های همگرا در جهان است. این منطقه فراساحلی شبه جزیره کامچاتکا از سال ۱۹۹۰ میلادی تاکنون نزدیک به ۷۰۰ زمینلرزه با بزرگای مساوی و بیشتر از ۵ در مقیاس گشتاوری (WM) (بدون احتساب زمینلرزه اخیر و پس‌لرزه‌های آن) را تجربه کرده است.
بخش شمالی این زون فرورانش پیش از این نیز در طول حدود ۱۰۰ سال گذشته میزبان دو زمینلرزه بسیار بزرگ بوده است. در سال ۱۹۲۳ میلادی، یک زمینلرزه با بزرگای ۸.۴ در مقیاس گشتاوری (WM) که گمان می‌رود فصل مشترک زون فرورانش را شکافته باشد، در ۱۵۰ کیلومتری شمال کانون زمینلرزه اخیر رخ داد. بزرگترین زمینلرزه ثبت شده در بخش کامچاتکا از زون فرورانش زمینلرزهای با بزرگای ۹ در مقیاس گشتاوری (WM) در سال ۱۹۵۲ میلادی بود. مرکز زمینلرزه سال ۱۹۵۲ میلادی کمتر از ۳۰ کیلومتر از مرکز زمینلرزه اخیر فاصله دارد و زمینلرزه سال ۱۹۵۲ میلادی، ۶۰۰ کیلومتر از مرز زون فرورانش را به سمت جنوب باختری شکافت. این منطقه شاهد کم و بیش ۶ متر حرکت صفحه‌ای از سال ۱۹۵۲ میلای تاکنون بوده است.
نقشه لرزه‌خیزی و تکتونیکی شبه جزیره کامچاتکا
به نظر می‌رسد زمینلرزه اخیر به طور کلی هرگونه شکاف کوچک بین گسیختگی‌های سال‌های ۱۹۲۳ و ۱۹۵۲ میلادی را پر کرده است، اگرچه تجزیه و تحلیل‌های بعدی اطلاعات بیشتری در مورد فرآیند گسیختگی زمینلرزه اصلی و روابط مکانی بین این گسیختگی‌های بزرگ در منطقه ارائه خواهد داد.
با توجه به شواهد و عدم گزارش از وقوع سونامی‌های بزرگ طی سه روز پس از وقوع زمینلرزه اصلی کامچاتکا، بررسی علل آن جالب توجه خواهد بود. عوامل اصلی ایجاد سونامی (دریالرزه) در نوع مکانیسم و سازوکار کانونی زمین‌لرزه‌ها، عمق کانونی رویداد، میزان وسعت ناحیه گسیختگی برای رها شدن انرژی، میزان جابه‌جایی و تغییر شکاف افقی و قائم در کانون رویداد و کف دریا و چند شاخه‌ای بودن گسل‌ها است.
بیشتر اوقات زمین‌لرزه‌های امتداد لغز علی‌رغم برخورداری از بزرگای قابل توجه، قدرت جابه‌جایی قائم در کف دریا و ایجاد سونامی را ندارند. نمونه‌ای از این مورد زمینلرزه سال ۲۰۱۲ میلادی اقیانوس هند با بزرگای ۸.۶ است که به دلیل سازوکار امتدادلغز سونامی قابل ملاحظه‌ای ناشی از زمینلرزه مشاهده نشد، درحالی که سازوکار کانونی تخمین زده شده برای زمینلرزه کامچاتکا راندگی گزارش شده است. پارامتر عمق از دیگر عوامل مؤثر بر وقوع سونامی هست که البته عمق‌های کمتر از ۵۰ کیلومتر توانمندی ایجاد سونامی را دارند. میزان جابه جایی در کانون زمین‌لرزه‌های درون اقیانوسی اگر بیشتر از یک متر باشد، احتمال ایجاد سونامی وجود دارد، علی‌رغم اینکه طبق گزارشات میزان جابه جایی در کانون زمینلرزه کامچاتکا حدود ۱۰ متر گزارش شده است.
به نظر می‌رسد دو عامل دیگر که هنوز مطالعه دقیق بر روی آنها انجام نشده است، می‌تواند دلیل خوبی برای عدم ایجاد سونامی قابل ملاحظه‌ای پس از زمینلرزه ۳۰ جولای ۲۰۲۵ میلادی کامچاتکا با بزرگای ۸.۸ باشد. یکی از عوامل احتمال رها شدن انرژی در گستره وسیعی از سطح گسل هنگام وقوع زمینلرزه اصلی است که در اثر تداخل‌های مخرب موج و پراکندگی زیاد باعث تضعیف دامنه انرژی برای رسیدن به سطح می‌شود، زمینلرزه ۱۹۶۵ میلادی جزیره «رت» (آلوتیان) با بزرگای ۸.۷ به خاطر آزاد شدن انرژی در گستره‌ای وسیع از سطح گسیختگی منجر به سونامی قابل ملاحظه نشد.
یکی دیگر از عوامل مؤثر برای پیشگیری از ایجاد سونامی به طور احتمال، ناکافی بودن دانش زمین‌شناسان در منطقه فرورانشی کامچاتکا از وضعیت گسل‌ها است که موضوع گسیختگی چند گسل همزمان (Multi-faulting) اگر در منطقه فعال شده باشند، می‌تواند توجیهی مناسب برای کاهش دامنه جابه جایی آب در سطح و پیشگیری از وقوع سونامی قابل ملاحظه باشد.
مطالعات جامع‌تر زلزله‌شناختی و لرزه زمین‌ساختی منطقه کامچاتکا از طریق پردازش شکل موج زمینلرزه اصلی، پیش لرزه‌ها و پس‌لرزه‌های آن و مدل‌سازی رفتار گسل‌های مسبب رویداد می‌تواند عامل اصلی پیشگیری از ایجاد سونامی قابل ملاحظه‌ای پس از زمینلرزه ۳۰ جولای ۲۰۲۵ میلادی با بزرگای ۸.۸ را مشخص کند.
