تنش آبی چگونه نفس پایتخت را می‌گیرد؟ / قطع ۲۰ هزار اصله درخت در چیتگر و سرخه حصار

پایتخت دارای چندین پارک جنگلی بزرگ و با اهمیت همچون چیتگر، سرخه حصار و لویزان است که در کیفیت هوا و سازگاری با محیط زیست تاثیرگذارند که فضا‌های جنگلی نه تنها اکسیژن مورد نیاز بلکه در کاهش آلودگی هوا، کنترل دما و حفظ تنوع زیستی نقش حیاتی دارند بنابراین از دست دادن آنها خساراتی جبران‌ناپذیر برای پایتخت و نسل‌های آینده خواهد بود.

پایتخت که به دلیل رشد جمعیت، توسعه شهری و بحران‌های زیست محیطی هر روز بیش از پیش در معرض آسیب قرار می‌گیرد، این بار پارک‌های جنگلی مهم این کلانشهر همچون چیتگر، سرخه حصار، لویزان و مهرآباد در مناطق شمال، جنوب، شرق و غرب تهران قرار دارند، در معرض خطر خشکیدگی و نابودی قرار گرفته‌اند که بخش عمده فضای سبز طبیعی این شهر را تامین می‌کنند بنابراین حفظ این پارک‌ها برای تنفس این کلانشهر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، اما در سال‌های اخیر به دلایل استمرار خشکسالی ها، کاهش منابع آبی زیرزمینی، افزایش دما مورد تنش آبی قرار گرفته‌اند به طوری که خسارت‌های زیادی به این پارک‌های جنگلی وارد شده است.

با وجود اینکه پارک‌های جنگلی پایتخت از عرصه‌های منابع طبیعی است، اما طی سال‌های گذشته تامین آب و نگهداری و حفاظت این پارک‌ها به شهرداری تهران واگذار شده، اما با توجه به استمرار خشکسالی ها، کاهش منابع آبی، تنش‌های گرمایی و آبی، آبیاری این پارک‌های جنگلی با مشکل رو‌به‌رو شد تاجایی که کم آبیاری و آبیاری نامناسب این پارک‌ها باعث شد بخش عمده درختان این پارک‌ها دچار آفت سوسک پوست خوار و خشکیدگی شوند و برای اینکه آفت به درختان سایر مناطق شهری یا پارک‌های جنگی دیگر سرایت نکند منابع طبیعی ناچار به قطع و حذف بسیاری از درختان قدیمی طی ۱.۵ سال اخیر کرده و خسارت هنگفتی به منابع طبیعی پایتخت وارد شده است.

پارک جنگلی چیتگر از بوستان‌های جنگلی غرب تهران به وسعت ۹۵۰ هکتار است که دارای درختان کاج، زبان گنجشک، اقاقیا، نارون چتری، پلت، سرو‌های خمره‌ای و نقره‌ای، بلوط، سنجد، افرا سیاه و ارغوان است که حدود ۵۳ درصد از درختان را گونه‌های سوزنی برگ و ۴۷ درصد را گونه‌های پهن برگ تشکیل می‌دهند که برای افزایش کیفیت هوا و سازگاری با محیط زیست کاشت گونه‌های جدید دغداغان، شیرخشت، درختچه زرشک و ولیچ نیز در دستور کار است. همچنین این پارک دارای امکانات رفاهی و تفریحی از جمله پیست اسب سواری و دوچرخه سواری است. البته در مجاورت پارک جنگلی چیتگر پارک خرگوش دره نیز واقع است.

پارک جنگلی سرخه حصار یکی از پارک‌های ملی ایران به مساحت حدود ۹ هزارو ۱۶۸ هکتار در شرق تهران قرار گرفته که به جز بخش شمال شرقی آن تمام این ناحیه تحت کنترل و حفاظت سازمان محیط زیست قرار دارد. این بوستان دارای پوشش گیاهی متنوعی شامل درختان و درختچه‌های بنه، بادام کوهی، زالزالک، سرو کوهی، گز، تاغ، گون، خارشتر، اسپند، درمنه، کلاه حسن، چوبک و گیاهان دارویی مانند آویشن، قدومه، بومادران، کاکوتی، پونه کوهی، بابونه، خاکشیر، بارهنگ، سنبل الطیب، شیرین بیان، والک، سیر، آب تره، سماق و زرشک است.

پارک جنگلی لویزان یکی از بوستان‌های جنگلی شمیران در شمال شرق پایتخت به وسعت یک هزارو ۱۰۰ هکتار است که دارای پوشش گیاهی متنوعی از جمله درختان کاج، سرو، چنار، اقاقیا، افرا، بلوط، زبان گنجشک، داغداغان، توت، مو، عرعر، سرو خمره‌ای و نقره‌ای است.

البته فضای سبزی در اطراف فرودگاه مهرآباد قرار دارد که از پوشیده از درختان کاج و چنار است که تحت حفاظت و کنترل شرکت فرودگاه‌های کشور است.

تهدید حیات درختان در پارک‌های جنگلی تهران به گونه‌ای است که کارشناسان منابع طبیعی هشدار می‌دهند در صورت ادامه روند فعلی تمام جنگل‌های شهری تهران در معرض خطر نابودی قرار خواهند گرفت و از آنجایی که کاهش منابع آبی، مدیریت ناکافی و شیوع آفات سه عامل اصلی این وضعیت هستند از شهرداری تهران خواسته‌اند تا اقدامات فوری و تدابیر جدی برای نجات این فضا‌های سبز اتخاذ کند.

با توجه به کاهش منابع آب شیرین و تنش‌های آبی، استفاده از پساب تصفیه شده فاضلاب به عنوان منبعی پایدار برای آبیاری پارک‌های جنگلی مطرح شده است. شهرداری تهران موظف شده تا منابع آبی جایگزین و مطمئن فراهم کند.

حال از آنجایی که کشور با کمبود منابع آبی روبروست به نظر می‌رسد برای تامین آب پارک‌های جنگلی و فضای سبز شهری باید از پساب تصفیه شده فاضلاب‌ها استفاده شود، اما به گفته برخی کارشناسان امر، شهرداری این کار را امری پر هزینه دانسته و فضای سبز این پارک‌ها را با آب چاه‌ها و آب خام آبیاری کرده است و اکنون که با کاهش منابع آبی زیرزمینی رو‌به‌رو شده آبیاری این فضا‌ها نیز دچار چالش شده است درحالی که ارزش درختان ۴۰ تا ۵۰ ساله این عرصه‌های طبیعی بسیار گران بها‌تر از قیمت هر مترمکعب آب تصفیه شده پساب فاضلاب است.

گزارش‌ها حاکی از آن است که هر مترمکعب آب تصفیه شده فاضلاب بین ۲۴ تا ۴۰ هزارتومان است که به نسبت ارزش عرصه‌های طبیعی مبلغ چندان بالایی نیست.

وضعیت بحرانی در پارک‌های چیتگر، سرخه حصار و لویزان

خشکیدگی گسترده درختان در بوستان‌های جنگلی به خصوص در چیتگر و سرخه حصار نگرانی مسئولان و شهروندان را برانگیخته است و کارشناسان هشدار می‌دهند که اگر اقدامی فوری انجام نشود، به طور حتم ریه‌های سبز پایتخت به کلی از بین خواهند رفت؛ بنابراین بر اساس گزارش‌های اداره کل منابع طبیعی استان تهران از حدود ۱.۵ سال پیش عملیات حذف و قطع درختان خشک شده در پارک‌های جنگلی تهران آغاز شده است اگرچه خشک شدن و حذف درختان قدیمی و کهنسال این پارک‌های جنگلی تحت عنوان ریه‌های تهران برای شهروندان نگرانی‌هایی را ایجاد کرده است.

تهدید آفت سوسک پوست خوار برای پارک‌های جنگلی تهران

آفت سوسک پوست خوار (Bark beetle) نوعی حشره کوچک است که به درختان آسیب می‌رساند. این حشره با تغذیه از لایه زیر پوست درخت (لایه‌ی کامبیوم) و ایجاد تونل‌هایی در آن باعث اختلال در گردش شیره نباتی و در نهایت مرگ درخت می‌شود که تهدید جدی دیگری برای درختان پارک‌های جنگلی است. در این پیوند حسین دماوندی معاون برنامه‌ریزی اداره کل منابع طبیعی استان تهران درگفت و گو با ایرنا نسبت به خطر نابودی پارک‌های جنگلی اطراف تهران هشدار می‌دهد و می‌گوید بخشی از درختان پارک‌های جنگلی چیتگر و سرخه حصار پایتخت به علت تنش‌های آبی، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و سومدیریت شهرداری در نحوه آبیاری خشک شده‌اند و منابع طبیعی برای جلوگیری از گسترش آفت مجبور به قطع درختان بیش از ۵۰ سال سن شده که برای جایگزینی این درختان سالیان سال زمان لازم است. البته اگر درختان آفت زده نیز قطع نشوند، این آفت می‌تواند تمام عرصه‌های جنگلی تهران را آلوده کند.

دماوندی با بیان اینکه سوسک پوست خوار می‌تواند تهدید جدی برای پارک‌های جنگلی تهران باشد از شهرداری تهران خواست تا تدابیر جدی و فوری برای نجات این پارک‌های جنگلی و جلوگیری از یک فاجعه زیست محیطی بیندیشند.

قطع ۲۰ هزار اصله درخت در چیتگر و سرخه حصار

احمد اکرمی کارشناس مسئول اداره کل منابع طبیعی در حوزه حفاظت جنگل و جنگل کاری در گفت‌و‌گو با ایرنا گفت: مشکل فعلی به پارک‌های جنگلی چیتگر و سرخه حصار باز می‌گردد و بعد از آن پارک‌های لویزان، خرگوش دره که در دست شهرداری و مهرآباد که در دست سازمان هواپیمایی کشور است که مراقبتش با فرودگاه است.

وی افزود: تاکنون بیش از ۲۰ هزار اصله درخت در چیتگر و سرخه حصار خشک شده و عملیات قطع درختان آلوده صورت گرفته است و برای بقیه درختان خشک شده با به مزایده گذاشتن پیمانکارانی در حال اقدام هستیم. در مورد پارک‌های دیگر مانند خرگوش دره و مهرآباد که هنوز تحت مدیریت شهرداری نیست و توسط هواپیمایی نگهداری می‌شود اقدامات مشابه در حال انجام است و پارک لویزان نیز در مرحله اقدامات مربوط به خشکیدگی قرار دارد.

منابع آبی جایگزین راهکاری برای نجات پارک‌های جنگلی

اکرمی علت خشکیدگی گسترده در پارک‌های چیتگر و سرخه‌حصار و سایر پارک‌هایی که دستگاه‌های آبیاری دارند را کاهش سطح آب‌های زیرزمینی عنوان کرد و گفت: در نتیجه کمبود بارش در حدود ۱۵ تا ۲۰ سال گذشته که رخ داده است پارک‌هایی که خاک سبک‌تر داشتند آسیب بیشتری دیده‌اند، زیرا ظرفیت نگهداری آب در آن‌ها کمتر بوده است.

وی بر این باور است که کاهش سطح آب‌های زیرزمینی باعث افزایش دما شده، زیرا خاک خشک رطوبت خود را از دست می‌دهد و نمی‌تواند گرمای خورشید را جذب کند، بلکه آن را بازتاب می‌دهد و منجر به هوای گرم‌تر می‌شود. این وضعیت تبخیر را افزایش داده و نیاز آبی گیاهان را بیشتر می‌کند، اما چون آب کافی تامین نمی‌شود، درختان به تدریج ضعیف می‌شوند بنابراین ضعف فیزیولوژیکی درختان باعث می‌شود که شیره گیاهی نتواند به اندام‌های هوایی برسد و در نتیجه درختان آسیب پذیرتر شده و بیشتر در معرض حمله آفات قرار می‌گیرند که این روند در نهایت منجر به خشکیدگی گسترده در پارک‌های جنگلی شده است.

این کارشناس اداره کل منابع طبیعی استان تهران می‌گوید: در زمینه اقدامات اصلاحی شهرداری‌ها موظف شده‌اند منابع آبی غیر از چاه و آب خام را تهیه و تامین کنند به طور مثال برای پارک چیتگر حدود ۹۰ لیتر در ثانیه آب پساب شهرک شهید باقری برای آبیاری درختان اختصاص یافته که با اجرای لوله‌کشی مناسب به نقاط مختلف پارک منتقل می‌شود.

وی افزود: علاوه بر این چاه‌های آبی که سطح آب آنها کاهش یافته، کف‌کنی شده‌اند تا توان جذب آب افزایش یابد که البته هیچ یک از این اقدامات بدون سرمایه گذاری و برنامه ریزی جامع قابل اجرا نیست، اما برای بهبود وضعیت پارک‌های جنگلی تهران و جلوگیری از تداوم این بحران در مجموع اقداماتی، چون قطع درختان خشک، تامین منابع آبی جایگزین، کفکنی چاه‌ها و تعیین پیمانکاران برای حذف درختان آلوده الزامی است.

ضرورت اقدامات فوری و همکاری بین بخشی

کارشناسان منابع طبیعی براین باورند که حفظ پارک‌های جنگلی تهران نیازمند مدیریت یکپارچه و همکاری جدی بین سازمان‌های مربوطه، شهرداری و مشارکت فعال شهروندان است؛ بنابراین شهرداری باید هر چه سریعتر نسبت به تامین آب، بهبود وضعیت آبیاری و مدیریت پارک‌های جنگلی و جلوگیری از گسترش این بحران تدابیر فوری اتخاذ کند.

بحران خشکی پارک‌های جنگلی تهران زنگ خطری است که توجه ویژه مسئولان و مردم را می‌طلبد به طوری که تنش‌های آبی و تغییرات اقلیمی همراه با ضعف در مدیریت منابع آبی مهمترین عوامل این معضل هستند باید با اتخاذ تدابیر فوری استفاده بهینه از منابع آب، بکارگیری فناوری‌های نوین آبیاری و برنامه ریزی منسجم از ادامه این روند جلوگیری و ریه‌های سبز تهران را حفظ کرد.