چشم‌انداز انرژی ایران؛ فرصت طلایی یا خطر عقب‌ماندگی؟
دیاکو عزیزی- ایران بر فراز یکی از عظیم‌ترین سفره‌های انرژی جهان ایستاده است؛ کشوری با چهارمین ذخایر نفت و دومین ذخایر گاز طبیعی جهان پس از روسیه. این مزیت راهبردی به‌گونه‌ای است که می‌تواند ایران را به «قلب انرژی منطقه» و یکی از بازیگران کلیدی امنیت انرژی جهان تبدیل کند. با این حال، پرسش بنیادین این است: آیا ایران توانسته است از این فرصت طلایی، به شکلی راهبردی و آینده‌نگرانه بهره‌برداری کند؟
تحولات جهانی و موقعیت ایران
جهان در آستانه یک دگرگونی بزرگ انرژی قرار دارد. گذار از سوخت‌های فسیلی به سمت انرژی‌های پاک، افزایش اهمیت هیدروژن سبز، توسعه شبکه‌های هوشمند برق و رشد خودرو‌های الکتریکی، تصویری تازه از آینده انرژی ترسیم کرده است. در چنین شرایطی، صرفاً اتکا به صادرات خام نفت و گاز، نه‌تنها کافی نیست، بلکه می‌تواند ایران را در رقابت جهانی به حاشیه براند.
از سوی دیگر، بحران‌های انرژی در اروپا و آسیا طی سال‌های اخیر نشان داده که گاز طبیعی به‌عنوان «سوخت انتقالی» در مسیر گذار انرژی اهمیت ویژه‌ای دارد. ایران با رتبه دوم ذخایر گازی، می‌تواند در صورت مدیریت صحیح، به قطب صادرات گاز و برق در منطقه تبدیل شود.
فرصت‌های کلیدی ایران
۱. موقعیت ژئوپلیتیک ممتاز: ایران در چهارراه انرژی جهان قرار دارد؛ همسایه ۱۵ کشور و پل ارتباطی میان خلیج فارس، آسیای مرکزی و اروپا.
۲. تنوع منابع انرژی: از خورشید در کویر مرکزی تا باد‌های شمال و جنوب، ایران ظرفیت بی‌نظیری برای توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر دارد.
۳. نیروی انسانی متخصص: جامعه بزرگ دانشگاهی و پژوهشی در حوزه انرژی، فرصتی برای توسعه فناوری‌های بومی و دانش‌بنیان است.
۴. بازار داخلی عظیم: جمعیت جوان و مصرف بالای انرژی، اگرچه چالش‌برانگیز است، اما می‌تواند بستر مناسبی برای توسعه فناوری‌های نوین انرژی باشد.
چالش‌های پیش‌ِروی ایران
• الگوی مصرف نامتوازن: شدت انرژی در ایران حدود سه برابر متوسط جهانی است.
• فرسودگی زیرساخت‌ها: پالایشگاه‌ها، نیروگاه‌ها و خطوط انتقال نیازمند بازسازی جدی هستند.
• تحریم‌ها و محدودیت‌های سرمایه‌گذاری: مانع ورود فناوری‌های پیشرفته و سرمایه خارجی.
• خام‌فروشی انرژی: تمرکز بیش‌ازحد بر فروش نفت و گاز خام به جای توسعه صنایع پایین‌دستی و ارزش‌افزوده.
• نگاه کوتاه‌مدت به درآمد‌های انرژی: که مانع شکل‌گیری یک استراتژی پایدار ملی می‌شود.
راهبرد آینده‌نگرانه
برای آنکه ایران از «فرصت طلایی» به «خطر عقب‌ماندگی» نلغزد، سه راهبرد کلیدی باید دنبال شود:
۱. تنوع‌بخشی به سبد انرژی: توسعه انرژی خورشیدی، بادی، ژئوترمال و هیدروژن سبز در کنار نفت و گاز.
۲. دیجیتالی‌سازی و بهینه‌سازی مصرف: هوشمندسازی شبکه برق، بهبود راندمان نیروگاه‌ها و اصلاح الگوی مصرف داخلی.
۳. خلق ارزش از نفت و گاز: تمرکز بر صنایع پتروشیمی، LNG، تولید هیدروژن و صادرات فناوری به‌جای خام‌فروشی.
سخن پایانی
ایران در آستانه یک تصمیم تاریخی قرار دارد: یا همچنان به خام‌فروشی و مصرف بی‌رویه انرژی ادامه می‌دهد و فرصت‌ها را از دست می‌دهد؛ یا با عقلانیت، نوآوری و آینده‌نگری، به بازیگری پیشرو در عرصه انرژی منطقه و جهان تبدیل می‌شود. انرژی برای ایران صرفاً یک منبع درآمد نیست؛ ابزاری برای قدرت ملی، استقلال اقتصادی و توسعه پایدار است. این فرصت اگر به‌درستی مدیریت شود، می‌تواند ایران را از «صادرکننده خام» به «رهبر انرژی نوین» در منطقه بدل سازد.
