تلاش‌ها برای حفاظت از یوز ایرانی به کجا رسید؟
گروه جامعه: یوزپلنگ یکی از سریع‌ترین حیوانات روی زمین و متعلق به خانواده گربه‌سانان است، اما ویژگی‌هایی خاص دارد که آن را از دیگر گربه‌سانان متمایز می‌کند. بدن باریک و کشیده، پنجه‌های برهنه و دندان‌های کوچک‌تر از دیگر گربه‌سانان از جمله این ویژگی‌ها است که به یوز امکان می‌دهد با سرعتی بالا به دنبال طعمه‌هایش بدود. در این میان، یوزپلنگ ایرانی با سرعتی حدود ۱۱۰ کیلومتر بر ساعت می‌تواند در تعقیب شکار خود حرکت کند.
این جانور در مناطقی همچون استپ‌ها و علفزار‌ها زندگی می‌کند، جایی که می‌تواند با سرعت زیاد در پی طعمه‌هایش بدود. اما با وجود این ویژگی‌های استثنایی، یوزپلنگ ایرانی به دلیل تغییرات شدید در زیستگاه‌های طبیعی‌اش، در معرض تهدید شدید قرار گرفته است.
یوز‌ها در طبیعت به دو صورت گروه خانوادگی و نر‌های سرگردان دیده می‌شوند. گروه‌های خانوادگی معمولاً شامل یک مادر به همراه توله‌ها هستند. نر‌های سرگردان بیشتر به صورت ائتلاف‌های دو یا سه‌تایی زندگی می‌کنند و اغلب زندگی اجتماعی را در کنار یکدیگر ادامه می‌دهند. اما در سال‌های اخیر، کاهش شدید جمعیت و تخریب زیستگاه‌ها باعث شده است که این جانوران با چالش‌های جدی در حفظ بقای خود مواجه شوند.
آمار‌ها نشان می‌دهد که جمعیت یوزپلنگ ایرانی در حال حاضر بسیار محدود شده است، زیرا به علت تخریب زیستگاه‌ها، نابودی پوشش گیاهی، افزایش فعالیت‌های انسانی مانند کشاورزی و راهسازی، همچنین تصادف با خودروها و شکار غیرقانونی، نسل یوزه‌ای ایرانی تهدید جدی شده است.
ویژگی‌های جسمانی و رفتار شناسی یوز‌ها
یوز‌ها به طور معمول در طول روز فعالند و بیشتر شب‌ها را به استراحت می‌گذرانند. از آنجا که شکار آنها به طور عمده بر پایه سرعت و تعقیب طعمه استوار است، یوز‌ها معمولاً در مناطق باز و خشک زندگی می‌کنند. آنها قادرند تا مسافت‌های طولانی را به سرعت طی کنند و در زمان شکار، از استراتژی‌هایی همچون نزدیک شدن آهسته به طعمه استفاده کنند. یوز‌ها برای شکار به سرعت به سمت طعمه می‌دوند و به نحوی ماهرانه تلاش می‌کنند که شکار خود را زمین‌گیر کنند.
یوز‌ها در مقایسه با دیگر گربه‌سانان، از پنجه‌های برهنه خود برای گرفتن طعمه استفاده نمی‌کنند. در عوض، آنها با حمله به طعمه و وارد کردن فشار به گردن یا کمر، طعمه را از پای در می‌آورند.
افزایش تلاش‌ها برای حفاظت از یوز ایرانی
از سال ۱۳۸۶، انجمن یوزپلنگ ایرانی، به عنوان یک سازمان مردم‌نهاد، روز نهم شهریور را به عنوان روز ملی یوزپلنگ ایرانی نامگذاری کرده است تا توجه عمومی و مسئولان را به وضعیت بحرانی این گونه جلب کند. این انجمن، با همکاری دیگر نهاد‌های محیط‌زیستی، برنامه‌های آموزشی، پژوهشی و حفاظتی را برای حفاظت از یوزه‌ای ایرانی به اجرا گذاشته است.
یکی از اصلی‌ترین چالش‌ها برای حفاظت از یوز ایرانی، نابودی زیستگاه‌های طبیعی آنها است. بسیاری از مناطق زیستی، یوز‌ها در اثر فعالیت‌های انسانی، همچون کشاورزی و ساخت‌وساز‌های صنعتی، به شدت آسیب دیده است.
همچنین، مرگ و میر توله‌ها در یوزه‌ای ایرانی بسیار بالا است. کمتر از ۱۰ درصد توله‌های یوز به سن بالای یک سال و نیم می‌رسند. دلایل اصلی این تلفات شامل شکار توسط شکارچیان بزرگ‌تر مانند شیرها، بیماری‌ها، کمبود غذا و رها شدن توله‌ها به دلیل گرسنگی مادران است. از سوی دیگر، یوزه‌ای مادر برای تأمین غذا، اغلب به شکار‌هایی می‌پردازند که توان آنها را کاهش داده و در نتیجه توانایی آنها برای مراقبت از توله‌ها کاهش می‌یابد.
نگرانی‌های آینده و اقدامات حفاظتی
یوز‌ها آسیب‌پذیرترین گونه از میان دیگر گربه‌سانان بزرگ به شمار می‌آیند. تخریب زیستگاه‌ها، برخورد با خودروها، شکار غیرقانونی و کاهش منابع غذایی از جمله عواملی هستند که تهدید جدی برای بقای یوزه‌ای ایرانی به شمار می‌روند. اگر روند فعلی ادامه یابد، ممکن است این جانور منحصر‌به‌فرد به طور کامل منقرض شود.
در نهایت، آینده یوزپلنگ ایرانی بستگی به اقدامات حفاظتی بیشتر دارد. انجمن یوزپلنگ ایرانی و دیگر سازمان‌های زیست‌محیطی در تلاشند تا با آموزش مردم، همکاری با مسئولان دولتی و پیگیری برنامه‌های حفاظتی، این جانور نادر را از انقراض نجات دهند.
به طور کلی، «روز ملی یوزپلنگ ایرانی» فرصتی است تا مردم و مسئولان بیشتر به اهمیت حفاظت از این گونه در خطر انقراض توجه کنند و در راستای حفظ آن تلاش بیشتری داشته باشند.
داستان نامگذاری روز ملی یوزپلنگ ایرانی
نهم شهریورماه ۱۳۷۳، روزی داغ در تابستان، یک یوزپلنگ ماده به همراه سه توله‌اش برای نوشیدن آب به نخلستان‌های اطراف بافق در استان یزد آمده بود. اما متأسفانه این یوزپلنگ و توله‌هایش توسط برخی افراد مورد حمله قرار گرفتند. در این حادثه دلخراش، دو توله یوزپلنگ کشته شدند و تنها یکی از آنها، که یک توله ماده بود، زنده ماند. این توله یوز به پارک پردیسان تهران منتقل و نام ماریتا برای او انتخاب شد. ماریتا ۹ سال در این پارک زندگی کرد و در سال ۱۳۸۲ درگذشت.
این حادثه، همراه با مرگ ماریتا، موجب شد تا انجمن یوزپلنگ ایرانی پیشنهاد کند که نهم شهریورماه به عنوان روز ملی یوزپلنگ ایرانی گرامی داشته شود. از آن زمان تاکنون، این روز فرصتی برای آگاه‌سازی عموم مردم و فعالان محیط زیست درباره وضعیت این گربه‌سان نادر و خطر انقراض آن بوده است.
حضور کوشکی و دلبر در پروژه‌های حفاظتی
در سال ۱۳۸۳، دو یوزپلنگ ایرانی به نام‌های کوشکی (نر) و دلبر (ماده) از پارک ملی توران و پناهگاه حیات وحش میاندشت به تهران منتقل شدند تا در پروژه‌های تحقیقاتی و زادآوری در اسارت شرکت کنند. این پروژه‌ها نتایج مثبتی به همراه نداشت و پس از شش سال، یوزپلنگ‌ها به پارک ملی توران بازگردانده شدند.
باقر نظامی مدیر پروژه حفاظت از یوز آسیایی، با اعلام تازه‌ترین آمار و اطلاعات از وضعیت این گونه نادر، گفت: تاکنون در طبیعت ۷ یوز نر، ۵ یوز ماده و ۲ فرد با جنسیت نامشخص شناسایی شده‌اند.همچنین در مرکز تکثیر در اسارت ۶ یوزپلنگ شامل یک یوز نر و ۵ یوز ماده نگهداری می‌شوند که به دلیل شرایط خاص امکان رهاسازی در طبیعت را ندارند. به این ترتیب حداقل ۲۶ یوزپلنگ ایرانی شناسایی شده‌اند.
وی افزود: برنامه نجات یوزپلنگ ایرانی یک برنامه ۵ ساله است که با وجود تلاش برای داشتن بودجه مستقل، بر اساس تصمیم شورای عالی محیط زیست بودجه آن زیرمجموعه پروژه تنوع زیستی تعریف شده است و برای این دوره پنج ساله، مبلغ یک و نیم همت (۱۵۰ میلیارد تومان) تخصیص یافته است. در ۶ ماه نخست سال جاری نیز ۵۰ میلیارد تومان از این بودجه تخصیص یافته است.
نظامی همچنین تصریح کرد که در طول ۱۷ سال گذشته مجموعاً ۱.۸ میلیون دلار برای حفاظت از یوزپلنگ هزینه شده است، اما یکی از دلایل کاهش بودجه‌ها، خروج ایران از فهرست کشور‌های جهان سوم عنوان شده است.
تولد ۳۴ توله یوزپلنگ از سال ۱۳۹۸ تاکنون
وی از تولد ۳۴ توله یوزپلنگ از سال ۱۳۹۸ تاکنون خبر داد و گفت که ۱۰۰ درصد یوزپلنگ‌های ماده بارور شده‌اند، اما متأسفانه طی این مدت ۱۴ توله یوزپلنگ تلف شده‌اند.
وی همچنین درباره تخصیص بودجه به سایت تکثیر در اسارت عنوان کرد: بر اساس برنامه، قرار بود یک سوم بودجه به این سایت اختصاص یابد، اما در سال جاری تاکنون تنها ۷ درصد بودجه صرف این بخش شده است. با این حال در ۶ ماه نخست سال ۱۴۰۳ مبلغ ۵۰ میلیارد تومان برای تکثیر در اسارت اختصاص یافته است.
امروز در دوراهی انقراض یا بقای یوز آسیایی ایستاده‌ایم
همچنین شینا انصاری رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: امروز در دوراهی انقراض یا بقای یوز آسیایی ایستاده‌ایم. یک گام تا یک حسرت ملی و چند گام تا احیای جمعیت این گونه ارزشمند فاصله داریم و مصمم هستیم که این چند قدم سخت را برداریم.
حالا باید منتظر ماند و دید سرانجام یوز ایرانی با برنامه‌های سازمان حفاظت محیط زیست به کجا خواهد رسید.
