چرا ایران خاتمه قطعنامه ۲۲۳۱ را اعلام کرد؟
توافقی که ۶ قدرت جهان در سال ۲۰۱۵ امضا کردند تا به یکی از مهمترین چالش‌های سیاسی، حقوقی و فنی در نظام بین‌الملل پایان دهند؛ امروز با پایان قطعنامه ۲۲۳۱ به مرحله پایانی خود رسید. در این میان گرچه سه کشور اروپایی آلمان، فرانسه و انگلیس، به تحریک و حمایت آمریکا با فعال‌سازی اسنپ‌بک و بازگرداندن ۶ قطعنامه ملغی شده توسط قطعنامه ۲۲۳۱، آخرین ایستگاه این توافق را نابود کردند اما واقعیت آن است که قطار برجام از همان روزی که به راه افتاد با انواع چالش‌ها و موانع بر سر راه خود مواجه بود و تنها عاملی که این توافق را کجدار و مریز به این ایستگاه پایانی رساند؛ عزم ایران برای ماندن بر سر پیمان بود.
امروز ۲۶ مهرماه ۱۴۰۴ برابر با ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵، از دیدگاه جمهوری اسلامی ایران، روز پایانی حضور پرونده ایران در شورای امنیت و پایان بیش از سه دهه امنیتی‌سازی این پرونده حقوقی و فنی است. تهران معتقد است بر مبنای برجام، قطعنامه ۲۲۳۱ به عنوان سند پشتیبان برجام از امروز ملغی و تمام الزامات، محدودیت‌ها و تحریم‌های مرتبط با پرونده هسته‌ای ایران باید لغو شود.
درباره قطعنامه ۲۲۳۱ چه می‌دانیم؟
اعضای شورای امنیت سازمان ملل متحد ۲۹ تیرماه سال ۱۳۹۴ و به فاصله ۶ روز از امضای برجام توسط ایران، آمریکا، روسیه، چین، فرانسه، انگلیس و آلمان، قطعنامه شماره ۲۲۳۱ را در نشست خود به رأی گذاشته و با اکثریت قاطع اعضا تصویب کردند. قطعنامه‌ای طولانی در ۳۰ بند و ۲ ضمیمه متن برجام و بیانیه تفسیری ۵+۱. قطعنامه‌ای که از منظر حقوقی و برای نخسین بار در تاریخ شورای امنیت حقوق یک دولت فاقد سلاح اتمی عضو پیمان منع گسترش سلاح های هسته ای در چرخه سوخت اتمی را بدون مستثنی کردن غنی‌سازی، تایید و تصریح کرد: «اجرای موفقیت آمیز این برجام ایران را قادر خواهد ساخت تا به طور کامل حق خود برای انرژی هسته‌ای جهت مقاصد صلح‌آمیز را طبق مواد ذیربط معاهده عدم اشاعه هسته‌ای و همسو با تعهداتش در آن سند اعمال کند و در نتیجه با برنامه هسته‌ای ایران همچون برنامه هر دولت دیگر غیر دارنده سلاح های هسته‌ای عضو معاهده عدم اشاعه رفتار خواهد شد.
به محض تصویب این قطعنامه، ۶ قطعنامه پیشین شورا یعنی قطعنامه‌های ۱۶۹۶، ۱۷۳۷، ۱۷۴۷، ۱۸۰۳ و قطعنامه ۱۹۲۹ ملغی شد. این قطعنامه ایران را از ذیل ماده ۴۱ منشور ملل که به موضوع تهدید صلح و امنیت جهانی اشاره دارد، خارج کرد. در این قطعنامه ایران به مدت ۵ سال از خرید و فروش سلاح‌های متعارف و به مدت ۸ سال از فعالیت‌های مرتبط با برنامه موشکی منع شده بود. براساس این قطعنامه پرونده ایران تا ۱۰ سال دیگر یا هر زمان زودتری که آژانس تایید کند هیچ‌گونه فعالیت اتمی اعلام نشده‌ای در ایران وجود ندارد، در دستور کار شورای امنیت باقی می‌ماند.
قطعنامه‌ای که از منظر حقوقی و برای نخسین بار در تاریخ شورای امنیت حقوق یک دولت فاقد سلاح اتمی عضو پیمان منع گسترش سلاح های هسته ای در چرخه سوخت اتمی را بدون مستثنی کردن غنی‌سازی، تایید کرد.
گرچه برجام و به تبع آن، قطعنامه ۲۲۳۱ به عنوان سند پشتیبان آن در طول ۱۰ ساله گذشته با انواع فرازو نشیب روبرو و در عمل از کارایی مورد نظر افتاد اما با توجه به اینکه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تاکنون درباره حرکت ایران به سمت ساخت سلاح هسته‌ای گزارشی به شورای امنیت ارائه نداده است، بر همین مبنا هم تهران معتقد است این بازه زمانی ۱۰ ساله تمام شده و بنابراین پرونده هسته‌ای ایران و تمام آنچه مربوط به تحریم‌ها و قطعنامه‌های مربوط به آن است باید طبق اشاره قطعنامه از دستور کار شورا خارج و به روند عادی بازگردد.
با این همه یکی از مهمترین بخش‌های قطعنامه ۲۲۳۱، فرآیند موسوم به «اسنپ‌بک» یا فرایند بازگشت همه چیز به نقطه اول؛ است. روشی که ۶ کشور و ایران برای رسیدن به میزانی از اعتماد به یکدیگر، بر سر آن توافق کردند و طی یک ماه گذشته به چالشی بزرگ میان تهران و سه کشور اروپایی حاضر در برجام تبدیل شد. سازوکاری که تروییکای اروپا از میان تمام بندهای برجام آن را برگزیده و به نوعی از این راهکار حل اختلاف سواستفاده کردند و ۶ شهریورماه سال جاری با صدور بیانیه‌ای مشترک از آغاز روند فعال‌سازی مکانیسم موسوم به«اسنپ‌بک» علیه ایران خبر داده و مدعی شدند تهران به تعهدات برجامی خود پایبندی جدی نداشته است.
تلاش‌های دو عضو دیگر برجام یعنی چین و روسیه در فاصله یک ماه از این بیانیه نتیجه نداد و همزمان با رد قطعنامه تمدید قطعنامه ۲۲۳۱، از نخستین ساعات بامداد ۶ مهرماه تحریم‌های شورای امنیت و سازمان ملل علیه ایران بازگشت و «فرحان عزیز حق» معاون سخنگوی سازمان ملل اعلام کرد که مطابق فرآیند مقرر در بندهای ۱۱ و ۱۲ قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت(۲۰۱۵) از ساعت ۸ شب به وقت شرقی، تمامی مفاد قطعنامه‌های ۱۶۹۶(۲۰۰۶)، ۱۷۳۷(۲۰۰۶)، ۱۷۴۷(۲۰۰۷)، ۱۸۰۳(۲۰۰۸)، ۱۸۳۵(۲۰۰۸) و ۱۹۲۹(۲۰۱۰) به همان شیوه‌ای که قبل از تصویب قطعنامه ۲۲۳۱(۲۰۱۵) در ۲۰ ژوئیه ۲۰۱۵ اعمال می‌شد، مجددا به اجرا درآمده‌اند.
ایران: قطعنامه ۲۲۳۱ به پایان رسید
از همان روزهای نخست طرح فعال‌سازی اسنپ‌بک و پس‌گشت به شرایط پیشابرجام، ایران این اقدام را غیرقانونی اعلام و تصریح کرد که از نظر تهران این قطعنامه پایان‌یافته و شرایط پرونده هسته‌ای ایران باید به حالت عادی بازگردد. همزمان با ۲۶ مهرماه و موعد قانونی خاتمه قطعنامه ۲۲۳۱ وزارت امور خارجه، وزیر امور خارجه و شماری از کشورها و دولت‌های مستقل جهان ضمن تأکید بر پایان این قطعنامه، اقدام سه کشور اروپایی را در این زمینه غیرقانونی اعلام کردند. وزارت امور خارجه همزمان با پایان یافتن قطعنامه در بیانیه‌ای بر این مهم تأکید کرده است که در مهمترین بخش‌های این بیانیه به موارد زیر اشاره شده است:
الف) دوره زمانی ۱۰ ساله تعیین شده طبق این قطعنامه در روز شنبه مورخ ۲۶ مهر ۱۴۰۴ (۱۸ اکتبر ۲۰۲۵) به پایان می‌رسد و همه مفاد آن شامل محدودیت‌های پیش‌بینی‌شده در مورد برنامه هسته‌ای ایران و سازوکارهای مربوطه، از این تاریخ خاتمه‌یافته تلقی می‌شوند.
ب) همه هدف ادعایی طرح موضوع هسته‌ای ایران در دستور کار شورای امنیت، اطمینان از ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای ایران و عدم انحراف آن به سمت تسلیحاتی شدن بوده است. این هدف کاملا محقق است، کمااینکه هیچ گزارشی در مغایرت با این واقعیت از سوی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز منتشر نشده و از این رو با انقضای قطعنامه ۲۲۳۱، باید با برنامه هسته‌ای ایران مانند برنامه هسته‌ای هر کشور فاقد تسلیحات هسته‌ای عضو معاهده منع اشاعه رفتار شود.
پ) اقدام غیرقانونی سه کشور اروپایی عضو برجام در سواستفاده از سازوکار حل اختلاف و بازگرداندن قطعنامه‌های خاتمه‌یافته شورای امنیت هیچ خدشه‌ای به ترتیبات قانونی مندرج در قطعنامه ۲۲۳۱، از جمله زمان انقضای آن، وارد نکرده و این قطعنامه باید در موعد مقرر (۲۶ مهر ۱۴۰۴) خاتمه‌یافته تلقی شود.
ت) ۶ کشور عضو شورای امنیت شامل دو عضو دائم با حرکت غیرقانونی سه کشور اروپایی و آمریکا موافقت نکردند؛ شورای امنیت سازمان ملل هیچ تصمیمی مبنی بر اجازه دادن به دبیرخانه سازمان ملل برای نتیجه‌گیری مستقل در مورد بازگرداندن قطعنامه‌های لغو شده علیه ایران اتخاذ نکرده و این امر در صلاحیت انحصاری شورای امنیت سازمان ملل است.
ث) از دبیرکل سازمان ملل متحد موکدا درخواست می‌شود وفق ماده ۱۰۰ منشور سازمان ملل فوراً اطلاعات نادرست مندرج در صفحه اینترنتی سازمان ملل راجع به روند ادعایی بازگرداندن قطعنامه‌های خاتمه‌یافته علیه ایران را اصلاح کرده و مانع از آشفتگی بیشتر در روندهای حقوقی و رویه‌ای مرتبط با عملکرد شورای امنیت شود. ایران همچنین تشکیل مجدد سازوکارهای تحریمی شورای امنیت از جمله کمیته تحریم و گروه کارشناسان را غیر قانونی دانسته و دبیرخانه را موظف می‌داند در اسرع وقت صفحه اینترنتی شورای امنیت را با حذف ادعای تشکیل این ترتیبات اصلاح کند.
«سیدعباس عراقچی» وزیر امور خارجه هم در نامه‌ای به «آنتونیو گوترش» دبیر کل سازمان ملل متحد و «واسیلی نبنزیا» رئیس شورای امنیت تصریح کرده است که «تلاش طرف‌های اروپایی برای توسل به آنچه «ابلاغیه شروع فرآیند سازوکار موسوم به اسنپ‌بک» خوانده‌اند، از حیث شکلی معیوب و از حیث ماهوی فاقد اعتبار است. هیچ اقدامی که در تخطی از قطعنامه ۲۲۳۱ انجام گیرد، نمی‌تواند برای دولت‌های عضو تعهد حقوقی ایجاد کند. سوابق رأی‌گیری شورای امنیت و مواضع صریح اعضای آن مؤید آن است که «ابلاغیه» مزبور فاقد هرگونه اعتبار حقوقی است. بر همین اساس، هرگونه ادعای «احیا» یا «اعاده» قطعنامه‌های خاتمه‌یافته، از اساس باطل بوده، فاقد مبنای حقوقی است و قادر به ایجاد اثر الزام‌آور نمی‌باشد».
جنبش عدم تعهد در بیانیه‌ای با یادآوری اهمیت روح همکاری و چندجانبه‌گرایی که منجر به تصویب قطعنامه ۲۲۳۱ شد، تاکید کرد که تمامی مفاد قطعنامه ۲۲۳۱ بر اساس بند هشتم آن باید در موعد مقرر یعنی تاریخ ۲۶ مهر ۱۴۰۴ (۱۸ اکتبر ۲۰۲۵) خاتمه یابد.
عراقچی همچنین در پیامی در شبکه ایکس با اشاره به اینکه اقدامات غیرقانونی که توسط تعداد انگشت شماری از دولت‌های منزوی دنبال شده، توسط اکثریت قاطع کشورها رد شده است، گفت: کسانی که اصرار بر تحریف واقعیت دارند، تنها با ادامه مسیر فعلی خود بیش از پیش منزوی خواهند شد. حقوق حاکمیتی ایران قابل مذاکره نیست و تحت فشار سیاسی قرار نمی‌گیرد. حاکمیت قانون و نه اجبار، باید بر جهان حاکم باشد.
«اسماعیل بقائی» سخنگوی وزارت امور خارجه هم با تأکید بر اینکه قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت ۲۶ مهر رسما پایان یافته است؛ گفت: اقدام سه کشور اروپایی برای فعال کردن «اسنپ‌بک» غیرقانونی است. ایران در اجلاس وزرای خارجه جنبش عدم تعهد در اوگاندا از حمایت حدود ۱۲۰ کشور برخوردار شد و تأکید کردند حرکت اروپا وجاهت قانونی ندارد. رژیم صهیونیستی از سوی آمریکا و برخی از کشورهای غربی در برابر هرگونه پاسخگویی حفاظت می‌شود و کار را برای ایران سخت کرده است.
«کاظم غریب‌آبادی» معاون وزیر امور خارجه ضمن بیان این نکته که با پایان قطعنامه ۲۲۳۱، دیگر لازم نیست مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره برجام گزارش بدهد. اعلام کرد: شنبه، ایران، روسیه و چین به‌صورت مشترک نامه‌ای به دبیرکل سازمان ملل و رئیس شورای امنیت خواهند داد و پایان رسمی قطعنامه ۲۲۳۱ را به‌طور برجسته متذکر می‌شوند.
شماری از کشورها هم ضمن تأکید بر پایان یافتن قطعنامه ۲۲۳۱ سازمان ملل درباره ایران از تلاش غیرقانونی سه کشور اورپایی در فعال‌سازی اسنپ‌بک انتقاد کردند. جنبش عدم تعهد در بیانیه‌ای با یادآوری اهمیت روح همکاری و چندجانبه‌گرایی که منجر به تصویب قطعنامه ۲۲۳۱ شد، تاکید کرد که تمامی مفاد قطعنامه ۲۲۳۱ بر اساس بند هشتم آن باید در موعد مقرر یعنی تاریخ ۲۶ مهر ۱۴۰۴ (۱۸ اکتبر ۲۰۲۵) خاتمه یابد.
گروه دوستان دفاع از منشور ملل متحد با اشاره به خروج یکجانبه ایالات متحده آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ و بازگرداندن تحریم‌های غیرقانونی علیه ایران، و همچنین قصور سه کشور اروپایی در انجام تعهدات خود ذیل برجام و قطعنامه ۲۲۳۱، تاکید کرد که اقدام آنها در فعال‌سازی سازوکار موسوم به «اسنپ‌بک» فاقد هرگونه مبنای حقوقی و رویه‌ای است. اعضای گروه دوستان دفاع از منشور ملل متحد همچنین خاطرنشان کردند که بر اساس بند ۸ قطعنامه ۲۲۳۱، تمامی احکام آن در تاریخ ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ منقضی می‌شود و از همه طرف‌ها خواستند تا با پرهیز از اقدامات یکجانبه و تهدید به زور، زمینه را برای حل‌وفصل سیاسی و تداوم دیپلماسی فراهم کنند.
«میخائیل اولیانوف» سفیر و نماینده روسیه نزد سازمان‌های بین‌المللی در وین اعلام کرد با انقضای مهلت اجرای قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد در روز شنبه ۲۶ مهرماه ۱۴۰۴، توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ (برجام) عملاً پایان می‌یابد و از این پس، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی صرفاً در چارچوب توافق جامع پادمان‌ها به بررسی موضوعات مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران خواهد پرداخت. وزارت امور خارجه روسیه هم در بیانیه‌ای با اشاره به پایان دوره ۱۰ ساله تعیین شده در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل درباره برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) در روز شنبه ۲۶ مهر ۱۴۰۴ تأکید کرد: در این مرحله باید موضوع نظارت بر عدم اشاعه هسته‌ای درباره ایران از فهرست مسائل تحت بررسی این شورا خارج شود.
سفارتخانه‌ها و سفرای ایران در کشورهای اروپایی هم بر خاتمه قطعنامه تاکید کردند؛ سفارت جمهوری اسلامی ایران در دانمارک با صدور بیانیه‌ای در خصوص فعال‌سازی غیرقانونی سازوکار حل اختلاف از سوی سه کشور اروپایی انگلیس، فرانسه و آلمان تصریح کرد که با انقضای قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد در ۲۶ مهرماه ۱۴۰۴ هیچ مبنای قانونی برای ادامه تحریم‌ها یا محدودیت‌ها بر برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز ایران وجود ندارد.
«مجید نیلی» سفیر جمهوری اسلامی ایران در آلمان هم در یادداشتی نوشت: مایلم تأکید کنم، سازوکار فعال کردن مکانیسم ماشه توسط طرف های اروپایی برجام با حمایت آمریکا، در حالی انجام شد که دیگر اعضای دائم شورای امنیت با صدور بیانیه مشترک و ملی بر عدم همراهی با این اقدام تصریح کردند. همچنین این تصمیم با اجماع بسیاری از اعضای جامعه جهانی همراه نبوده و نیست.
سفارت جمهوری اسلامی ایران در تایلند هم با صدور بیانیه ای اعلام کرد: با انقضای قطعنامه ۲۲۳۱ در تاریخ ۱۶ اکتبر ۲۰۲۵(۲۶مهر ماه ۱۴۰۴)، هیچ مبنای قانونی و حقوقی برای ادامه تحریم ها ویا محدودیت های برنامه هسته ای صلح آمیز ایران وجود ندارد.
