فرونشست دشت مرودشت؛ آیا تخت جمشید به کام زمین فرو می‌رود؟
دشت مرودشت از مهمترین دشت‌های ایران زمین است که موقعیت مطلوب آن سبب شده تا هزاران سال به عنوان یکی مهمترین سکونتگاه‌های بشر و پایتخت بزرگترین امپراتوری جهان انتخاب شود؛ این جغرافیا، اکنون در مواجهه با فرونشست قرار گرفته است؛ پدیده‌ای غیرقابل جبران که حاصل اقدامات انسانی و سوء برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی است.
این دشت آبرفتی، با میزبانی از رود کر و سد درودزن، محل زیست و کشاورزی جمعیت بالایی از مردمان خطه فارس بوده و هست.
اما برداشت بی‌رویه آب برای کشت و زرع، بیلان آبی این منطقه را نامتوازن کرده و پدیده فرونشست زمین را ایجاد کرده است؛ پدیده‌ای که به گفته کارشناسان غیر قابل جبران و تنها قابل کنترل است.
نخست اینکه، فرونشست نه مانند زلزله و خشکسالی، پدیده‌ای طبیعی، بلکه کاملا حاصل اقدامات بشر و غیرطبیعی است.
زلزله پدیده‌ای طبیعی و خشکسالی حاصل چرخه هیدرولوژیکی طبیعت است که به گواه تاریخ در دوره‌های مختلف رخ داده است، اما فرونشست اینگونه نیست و برای نخستین بار است که در کشور رخ داده است.
فرونشت زمین به معنای افتادگی، شکست یا ترک خوردگی و ایجاد اختلاف سطحی در زمین است که در سازنده یا تشکیلات زمین شناسی عهد حاضر ( دوره کواترنر) رخ می‌دهد.
در این دوره تاریخی سطوح آبرفتی با رسوبات مخروط افکنه‌ها شکل گرفت و تمدن‌ها نیز در چنین نقاطی تشکیل شدند؛ تمدن‌های بزرگ بر روی دشت‌ها شکل گرفت و قوم هخامنشی نیز بر روی یکی از پرآب‌‍ترین و حاصلخیزترین دشت‌ها، یعنی دشت مرودشت ایجاد شد.
فرونشست زمین نیز نه در نقاط کوهستانی و صخره‌ای، بلکه تنها در دشت‌ها رخ می‌دهد و به گفته کارشناسان علم زمین‌شناسی، این پدیده که نخستین بار طی همین یکصد سال اخیر رخ داده، ناشی از عدم تناسب بیلان آب آبرفتها است.
به گفته مدیرکل زمین شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور، تنها دلیل فرونشست زمین، برداشت بی رویه آب از آبرفتها در حوزه های آبخیز یا آبخوان ها است و این تنها پاسخ علمی اثبات شده است.
علی نیک عهد به خبرنگار ایرنا توضیح داد: در گذشته برداشت یا بیلان آب با مقدار بارش تناسب داشت و بارش باران به همان میزان برداشت آب از چاه‌ها، آب به زمین تزریق می‌کرد؛ اما طی دهه‌های اخیر این توازن به هم ریخت و برداشت بیشتر از حجم تزریق یا تغذیه سفره های آبرفتی زمین است.
با عمیق‌تر شدن چاه‌های کشاورزی و برداشت بی‌رویه آب از این سفره‌های آبرفتی، قسمتی از دل زمین که مانند بالشتکی منعطف عمل می‌کرده از بین رفته و این سبب می‌شود تا زمین بر اثر یک تکان بسیار جزئی و زلزله‌ای حتی در حد نیم ریشتری دچار شکست شود و فروافتد.
بیشتر دشت‌های ایران در دهه‌ها اخیر با پدیده فرونشست زمین مواجه شده‌اند و اکنون سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی، متولی انجام مطالعات علمی و دقیق این پدیده شده و در این میان دشت مرودشت به عنوان پایلوت کشوری در اولویت مطالعه قرار گرفته و مطالعات زمین شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور، به مرکزیت فارس، در این خصوص به تازگی پایان یافته است.
اما چرا دشت مردشت به عنوان به پایلوت مطالعات فرونشست کشور انتخاب شده است؛ مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور در این خصوص به خبرنگار ایرنا گفت: این دشت میزبان بزرگ ترین و ارزشمندترین آثار باستانی ایران و جهان است، رودخانه کر به عنوان یکی از رودخانه‌ای باستانی در این پهنه جاری است و سد درودزن نیز به عنوان یکی از قدیمی ترین سدهای کشور در این منطقه قرار دارد.
علی نیک عهد افزود: با همه این اوصاف، دشت مرودشت، نماد کامل و شاخص یک دشت است.
به گفته او، شاید فرونشست در دیگر دشت‌های ایران حتی با وسعت بیشتری هم رخ داده باشد، اما چون دشت مرودشت همه مولفه‌های یک دشت تیپیک را دارد به عنوان پایلوت مطالعات کشوری انتخاب شده است.
به گفته مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور، اگر چه زمان دقیق آغاز فرونشست زمین در دشت مرودشت مشخص نیست اما در دوره ای حدود ۳۰ تا ۴۰ سال اخیر رخ داده است؛ هنگامی که الکتروپمپ ها با استفاده از انرژی الکتریسیته، آب را از عمق ۳۰۰ تا ۴۰۰متری زمین برداشت کردند.
او گفت: طی سه تا چهار دهه اخیر، آب از سفره‌های آبرفتی به سطح زمین پمپاژ و برای کشت صیفی‌جات و دیگر زراعتهای پرآب بر استفاده شد؛ این آب در حفره‌هایی آبدار که چون بالشتکی منعطف و ایجاد پایداری برای زمین عمل می‌کرد از بین رفت.
نیک عهد ادامه داد: در این صورت با کوچکترین شوک زمین می شکند و سبب فرونشست می‌شود؛ شاید فرونشست ۲ سانتی متری زمین برای عموم مردم قابل احساس و لمس نباشد، اما متخصصان این پدیده و آثار آن را می‌دانند.
زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور با استفاده از تحلیل تصاویر راداری و سنجش از راه دور و به کارگیری هوش مصنوعی فرونشست دشت مرودشت را مطالعه کرده است.
مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور در خصوص این مطالعات گفت: با استفاده از تصاویر راداری و نرم افزار گاما، فرونشست در دشت پایش و مطالعه شد و نتایج مرحله دوم و مطالعات تکمیلی، نتایج و راهکارها نیز دی ماه امسال مشخص و ارائه می گردد.
نیک عهد در خصوص نتایج این مطالعه نیز بیان کرد: اصلی‌ترین دلایل ایجاد فرونشست، برداشت بی رویه آب است و می‌دانیم که این اتفاقات در دشت‌های استانهای فارس، هرمزگان، بوشهر و بخش‌هایی از کهگیلویه و بویراحمد نیز رخ داده است.
به گفته او برخی دشت‌های مجاور از جمله در اصفهان دچار فرونشستی وسیع تر و با دامنه چند ۱۰ کیلومتری است که قرار است از تجربه های مرکز جنوب کشور در مطالعه دشت مرودشت استفاده کنند.
دشت مرودشت با میزبانی سخاوتمندانه خود در هزاره‌های گذشته سکونتگاه مردمان پارس بوده است، چنانکه نتیجه تحقیقات و کاوش‌ها نشان داده که سابقه زیست در این منطقه به بیش از هشت هزارسال پیش می‌رسد.
دشت مرودشت پایتخت بزرگترین امپراتوری‌های جهان یعنی هخامنشیان و ساسانیان نیز بوده و از همین روی، میزبان میراث باستانی پرشماری است که شناخته شده‌ترین آن تخت جمشید، نقش رجب، نقش رستم، و شهر استخر هستند.
در شرایطی که دشت مرودشت با فرونشست ۲ تا ۲۰ سانتی متری مواجه شده و مشخص نیست که این وضعیت تثبیت شده یا خیر، نگرانی‌هایی نیز بابت آسیب احتمالی به این میراث ارزشمند باستانی ایران و جهان وجود دارد.
پیش از پرداختن یه این موضوع باید به این نکته توجه داشت که ایجاد هر دهانه، خندق، شکاف یا حتی تغییر سطحی، ناشی از فرونشست زمین نیست بلکه ممکن است ناشی از فرسایش آبی ناپایدار، فرسایش خندقی؛ لغزش، ایجاد یک گالی یا دیگر پدیده‌های ژئومورفولوژیکی باشد؛ چرا که فرونشست تنها در پهنه آبرفتی رخ می‌دهد و در پی آن، زمین به صورت غیر متقارن یا غیر منظم می شکند یا شکافی ایجاد می کند که با هم اختلاف سطح دارند.
براساس توضیح استاد زمین شناسی و مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور، دشت از جایی شروع می‌شود که ضخامت آبرفتها، اجازه ذخیره آب را بدهد و این محل متناسب با شیب محل با محل اتصال کوهپایه فاصله‌ای دارد.
این توضیح از این جهت بیان شد که تخت جمشید و میراث باستانی نقش رجب و نقش رستم در دامنه کوه یا دل صخره ایجاد شده است و ممکن از این نظر نوعی ایمنی داشته باشد.
چنانکه رئیس گروه زمین‌شناسی دانشگاه شیراز نیز سال گذشته در نشست در علمی ساماندهی، شیب بندی و حفاظت از محوطه نقش رستم گفت: پس از اسکن زمین و مطالعات جی پی آر، ژئوفیزیک و ژئوالکتریک انجام شده در نقش رستم می‌توان گفت فرونشست دشت مرودشت، در بستر خاک دشت اتفاق افتاده و با توجه به اینکه آثار نقش رستم به ویژه آرامگاه پادشاهان هخامنشی و نقش برجسته‌های ساسانی در دل صخره کنده شده، این فرونشست، تاثیری بر آنها ندارد.
علی فقیه گفت که صخره کوهستان تا کیلومترها بهم پیوسته است و همه آثار صخره‌ای نقش رستم از خطر فرونشست مصون هستند و این را اضافه کرد که دل‌نگرانی برای بنای سنگی منسوب به کعبه زرتشت وجود دارد.
اکنون که به گفته مریم دهقانی، عضو هیات علمی دانشگاه شیراز، فرونشست در دشت مرودشت یکهزار و ۲۰۰ کیلومتری مشاهده می‌شود و شکاف‌های حاصل از آن تا ۱۰ متری نقش رستم و ۵۰۰ متری تختگاه تخت جمشید رسیده، این نگرانی‌ها بیشتر می‌شود.
مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور نیز با استناد به مطالعات انجام شده، تایید کرد که ترک ایجاد شده در دشت در فاصله دور از نقش رستم، ناشی از فرونشست زمین است و شکاف ایجاد شده در منطقه جنگلی چیرامون تخت جمشید نیز در حال بررسی است.
مسئولان پایگاه جهانی تخت جمشید اما در پی تماس‌های مکرر خبرنگار ایرنا، پاسخ روشنی در قبال تاثیر احتمالی فرونشست بر تخت جمشید ارائه نکرده و گفتند که مطالعات نیازمند جمع بندی و بررسی بیشتر است.
اگر چه ممکن است، بخشی از میراث سنگی هخامنشی در این منطقه با بهره‌مندی از ثبات بستر سنگی و صخره‌ای خود از فرونشست در امان باشند اما این نگرانی همچنان برای بخش‌هایی از میراث پارسه باقی است و دیگر میراث باستانی این منطقه نیز در معرض خطر جدی است.
راهکارهایی روشن برای پیشگیری از فرونشست در سراسر دشت مرودشت
فاز نخست مطالعات دشت مرودشت از سوی متخصصان اداره کل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور پایان یافته تا نتایج آن برای دیگر دشت‌های فرونشسته یا در معرض خطر کشور به کار گرفته خواهد شد.
علی نیک عهد در خصوص راهکارهای پیشگیری از تداوم فرونشست در دشت مرودشت، با همه ارزش میراثی و زیستی که دارد، گفت: باید به سوی ایجاد تعادل در بیلان آب در آبرفت ها حرکت کنیم تا آب به سفره‌های زیرزمینی تزریق شود.
او ادامه داد: اصلی ترین راهکار، استفاده از آبخیزداری و آبخوان داری و حتی تغذیه مصنوعی آبخوان ها است تا بتوانیم این حالت را کنترل کنیم؛ فرونشست زمین را نمی‌توان برگرداند، بلکه تنها می‌توان کنترل کرد.
نیک عهد این را هم گفت که تزریق آب به زمین و ایجاد تعادل زمان زیادی می‌برد.
نیک عهد ادامه داد: باید اشتغال جایگزین کشاورزی در این منطقه تعریف شود، چاه های غیر مجاز کنترل شود و با استفاده از کنتور حجمی، میزان برداشت از چاه‌ها کنترل گردد، الگوی کشت و آیش و تناوب رعایت گردد. و...
او گفت: اکنون بخش‌های مختلف دولت دست در دست یکدیگر داده‌اند و تلاش‌هایی انجام شده تا فرونشستی که ناشی از عدم دقت و مدیریت ناخودآگاه بوده، کنترل شود تا وضع از این بدتر نشود و میراث فرهنگی ایران که دنیا نیز به آن نگاه ویژه دارد، از بلایای طبیعی و غیر طبیعی مصون بماند.
