نخستین زنی که چوب رهبری ارکستر سمفونیک تهران را به دست گرفت
ارکستر سمفونیک تهران در دومین کنسرت پاییزه خود با عنوان «دیارِ سیمرغ» به رهبری میهمان پانیذ فریوسفی و تکنوازی ویولن پدرام فریوسفی طی دو شب چهارشنبه و پنجشنبه (۲۱ و ۲۲ آبان ماه) ساعت ۲۱:۳۰ در تالار وحدت به روی صحنه خواهد رفت.
در این کنسرت، آثار بانوان آهنگساز ایران؛ آفتاب درویشی و گلفام خیام با نگاهی نو و احساسی لطیف به دنیای موسیقی معاصر و آثاری از فرانتس شوبرت، ژان سیبلیوس و آرام خاچاطوریان اجرا خواهد شد تا ترکیبی از میراث جهانی و خلاقیت ایرانی برای مخاطبان ارایه شود.
پانیذ فریوسفی برای نخستین بار در طول سال‌های فعالیت ارکستر سمفونیک تهران، چوب رهبری این ارکستر را به دست گرفته است، هر چند که نزهت امیری سال ۱۳۹۷، به عنوان نخستین رهبر میهمان ارکستر ملی ایران انتخاب شده بود اما از آن پس، هنرمند زنی رهبر ارکسترهای بنیاد رودکی را برعهده نگرفته بود.
پانیذ فریوسفی موسیقی‌دان، نوازنده، مدرس ویولن و رهبر ارکستر متولد ۱۳۶۲ است، وی مقدمات موسیقی را نزد پدر شهریار فریوسفی و مادر فهیمه اسماعیلی فراگرفت و پس از آن به هنرستان موسیقی تهران راه یافت. سیاوش ظهیرالدینی و ابراهیم لطفی از استادان او در هنرستان بودند.
فریوسفی تحصیلات موسیقی خود را در «کنسرواتوار کمیتاس» کشور ارمنستان زیر نظر استادانی همچون سورن حق نظریان، روبن کاسمیان، روبن الکساندرویچ، سورن هایرا پتویچ، وچسلاوپترویچ و آرام تالالیان پی گرفت و با دیپلم قرمز (کارشناسی ارشد) فارغ‌التحصیل شد. از دیگر استادان او می‌توان به والودیا تارخانیان، محمدسعید شریفیان، آرام قارابیگیان و … اشاره کرد.
فریوسفی چندین مسترکلاس نوازندگی ویولن با استادان اروپایی گذرانده است و دوره‌ای درباره رهبری ارکستر و نوازندگی ویولن به مدت ۲ سال نزد آرام قارابگیان در کنسرواتوار ارمنستان سپری کرده است. همکاری با ارکستر فیلارمونیک تهران، مدیر اجرایی و کنسرت مایستر ارکستر فیلارمونیک تهران، سرپرست گروه کوارتت زهی نواک، سرپرستی و اجرا در کنسرت موسیقی «شب شومان» به همراه خاچیک باباییان، اجرای دوئت ویلن و ویولا در سی و یکمین جشنواره موسیقی فجر به همراه ستاره بهشتی، کسب رتبه دوم در بخش موسیقی کلاسیک بیست و چهارمین جشنواره بین‌المللی موسیقی فجر، همکاری با ارکستر مجلسی ارمنستان به رهبری لوریس چکناواریان از سوابق این هنرمند است.
نخستین اجرای رسمی ارکستر «دیالوگ» به رهبری پانیذ فریوسفی اسفندماه سال گذشته در ششمین تجربه از طرح «طرز تازه» با حضور ۵۲ نوازنده و ترکیبی از سازهای زهی- آرشه‌ای در تالار وحدت به روی صحنه رفت و رسیتال ویولن و پیانو با نوازندگی ویولن پانیذ فریوسفی و نوازندگی پیانو یاسمین حسین‌زاده، مهرماه امسال با رپرتواری از آثار ولفانگ آمادئوس موتسارت، لودویگ وان بتهوون و دیگر آهنگسازان در تالار رودکی برگزار شد.
به مناسب برگزاری کنسرت «دیارِ سیمرغ» به رهبری پانیذ فریوسفی، با این رهبر میهمان ارکستر سمفونیک تهران و نصیر حیدریان رهبر دائم ارکستر سمفونیک تهران درباره چگونگی برگزاری این کنسرت، جایگاه و اهمیت حضور زنان در حوزه موسیقی و ایجاد تبعیض‌هایی علیه نوازندگان زن گفت و گو کرده‌ایم که در ادامه می‌آید.
روایت موسیقایی «دیارِ سیمرغ» به رهبری یک زن
پانیذ فریوسفی رهبر میهمان ارکستر سمفونیک تهران درباره علاقه‌مندی خود به رهبری ارکستر و دیدگاه مردسالارانه در این حوزه گفت: همیشه گفته‌ام هنر ارتباطی با جنسیت انسان‌ها ندارد اما واقعیت این است که در ایران، برخلاف بعضی کشورها، رشته رهبری ارکستر برای زنان در سیستم آموزشی به طور جدی تعریف نشده است. همین مسئله شاید یکی از دلایل اصلی کمبود رهبران زن در کشور باشد.
وی افزود: با این وجود، از دوران تحصیلم در ارمنستان که ساز اصلی‌ام ویولن بود، به رهبری ارکستر علاقه‌مند شدم و در کنار دروس نوازندگی، دوره‌های رهبری را نزد آرام قارابگیان یکی از رهبران برجسته ارمنستان، گذراندم. به صورت پراکنده در این حوزه فعالیت می‌کردم تا اینکه دو سال پیش، با راه‌اندازی ارکستر «دیالوگ» این مسیر برایم جدی‌تر شد.
فریوسفی درباره چگونگی انتخابش برای رهبری کنسرت «دیار سیمرغ» بیان کرد: انتخاب من و همین طور انتخاب آهنگسازان زن ایرانی که آثارشان در این اجرا گنجانده شده، توسط شورای هنری ارکسترهای بنیاد رودکی انجام شده است. این موضوع برایم افتخار بزرگی است و از مدیران بنیاد و اعضای شورای هنری ارکسترها بسیار سپاسگزارم که به من اعتماد کردند.
رهبر میهمان ارکستر سمفونیک تهران درباره رپرتوار و قطعات این کنسرت اظهارداشت: محوریت اصلی این برنامه بر آثار آهنگسازان زن ایرانی است که در سبک موسیقی کلاسیک غربی فعالیت می‌کنند. در این کنسرت، قطعه «دیار» اثر آفتاب درویشی را اجرا خواهیم کرد که برای تکنوازی ویولن و ارکستر نوشته شده است و پدرام فریوسفی تکنوازی ویولن را برعهده دارد. دو موومان به نام‌های «سیمرغ» و «زمزمه» از مجموعه «هفت شهر عشق عطار» از گلفام خیام نیز در این کنسرت اجرا می‌شوند.
وی گفت: همچنین علاوه بر این آثار، قطعه‌های «سمفونی ناتمام» اثر فرانتس شوبرت، «رقص شمشیر» اثر آرام خاچاطوریان، «ایمپرومپتو شماره ۵» از ژان سیبلیوس نیز در برنامه گنجانده شده است.
فریوسفی درباره ویژگی آثار کنسرت «دیار سیمرغ» بیان کرد: هر کدام از آثار این کنسرت حال و هوای خاص خود را دارد اما پرچالش‌ترین قطعه، اثر گلفام خیام است. این اثر برای ارکستر زهی نوشته شده و از نظر بافت صوتی و تکنیکی دیدگاهی متفاوت نسبت به موسیقی کلاسیک رایج دارد. در این قطعه با صداهای جدید و تکنیک‌های خاصی مواجه هستیم که تجربه‌ای تازه برای ارکستر محسوب می‌شود. در مقابل، قطعه «دیار» اثر آفتاب درویشی برای ارکستر کامل نوشته شده و حس روایت‌گرانه و احساسی عمیقی دارد. چنین قطعاتی باعث رشد فکری و هنری ارکستر می‌شوند و امیدوارم اجرای آثار معاصر ایرانی در برنامه ارکستر سمفونیک تهران بیشتر شود.
معنای نام «دیار سیمرغ»
رهبر میهمان ارکستر سمفونیک تهران درباره ارتباط نام کنسرت «دیار سیمرغ» با مضمون آثار اظهارداشت: سیمرغ در افسانه‌ها در مکانی زندگی می‌کند که در حقیقت بازتاب درونی انسان‌هاست. همان‌طور که در داستان عطار می‌خوانیم، سی پرنده در جست و جوی سیمرغ بودند اما در نهایت فهمیدند که سیمرغ خود آنان هستند. فکر می‌کنم این مفهوم کنسرت است؛ اینکه «دیار» واقعی همان مکانی است که ما با تلاش و آگاهی خود می‌سازیم. ما در ایران زندگی می‌کنیم و این دیار را خودمان باید بسازیم.
وی درباره روند تمرین‌های ارکستر گفت: تمرین‌ها از شنبه هفته گذشته آغاز شد. سه جلسه اول بیشتر به شناخت متقابل گذشت تا با نوازنده‌ها ارتباط برقرار کنم و آنان هم با شیوه کارم آشنا شوند. بعد از آن فضا فوق‌العاده صمیمی و حرفه‌ای شد. اعضای ارکستر سرمایه واقعی موسیقی کشور هستند و باید از آنان حمایت شود. تجربه چند ۱۰ ساله ارکستر سمفونیک تهران با رهبران مختلف، باعث شده نوازندگان در اجرای رپرتوارهای گوناگون ورزیده و دقیق باشند و کار بسیار منسجم پیش برود.
ارتقای جایگاه زنان در موسیقی
فریوسفی درباره وضعیت زنان در حوزه موسیقی به خصوص در حوزه ارکسترال بیان کرد: امروز شرایط زنان هنرمند نسبت به گذشته بسیار تغییر کرده است؛ آنان موفق‌تر، قوی‌تر و پویاتر شده‌اند. تعداد نوازندگان و هنرمندان زن؛ در حوزه‌های نوازندگی، تکنوازی، آهنگسازی و آموزش رو به افزایش است، همچنان معتقدم هنر جنسیت نمی‌شناسد اما خوشحال هستم که سهم زنان در موسیقی ایران روزبه‌روز پررنگ‌تر می‌شود.
رهبر میهمان ارکستر سمفونیک تهران درباره حضور بین‌المللی آهنگسازان زن ایرانی گفت: خانم آفتاب درویشی و خانم گلفام خیام هر دو در خارج از ایران بسیار موفق بوده‌اند و آثارشان توسط ارکسترها و نوازندگان خارجی اجرا شده است. اکنون برای نخستین بار است که اثری از خانم درویشی در ایران اجرا می‌شود و این اتفاق مایه افتخار است. این دو هنرمند از چهره‌های ارزشمند موسیقی معاصر ایران هستند که نامشان در سطح جهانی می‌درخشد.
زمان آن رسیده که باید دنیا را به زنان سپرد
نصیر حیدریان رهبر دائم ارکستر سمفونیک تهران درباره انتخاب پانیذ فریوسفی به عنوان رهبر میهمان این ارکستر اظهارداشت: این برنامه از سه ماه قبل طراحی شده بود. تصمیم داشتیم تا با اجرای قطعات آهنگسازان زن ایرانی، چهره‌های کمتر شناخته‌شده این عرصه را به جامعه معرفی کنیم. این اتفاق در سطح جهانی هم نادر است؛ در اروپا و به ویژه در اتریش سال‌ها فعالیت کرده‌ام و کمتر پیش آمده که ارکسترهای بزرگ، آثار آهنگسازان زن را در رپرتوار خود بگنجانند.
وی گفت: از ۲۰۰، ۳۰۰ سال گذشته یک باور اشتباه وجود داشته که آهنگساز باید مرد باشد. تحقیقات نشان داده‌اند که در قرن نوزدهم زنان آهنگساز برجسته‌ای وجود داشتند اما به دلیل جنسیتشان نه قطعاتشان اجرا می‌شد و نه حتی نامشان جایی ثبت می‌شد حتی به نظر می‌رسد بعضی از آثار معروفی که امروز به نام آهنگسازان مرد شناخته می‌شود، در واقع نوشته زنان آهنگساز بوده است.
حیدریان با اشاره به وضعیت زنان در موسیقی ایران افزود: یکی از خوشبختی‌هایم در ایران همین است که زنان همیشه نقش فعالی در عرصه‌های مختلف داشته‌اند. در ارکستر سمفونیک تهران بیش از نیمی از نوازندگان را زنان تشکیل می‌دهند و همین‌طور در ارکستر ملی نیز چنین است. با وجود همه محدودیت‌ها و مشکلات در چهار و نیم دهه اخیر، حضور پررنگ زنان در بخش‌های مختلف ارکستر حتی در سازهای بادی که معمولاً مردانه تلقی می‌شوند نشان‌دهنده ظرفیت واقعی آنان است.
رهبر دائم ارکستر سمفونیک تهران بیان کرد: به عنوان نمونه، اکنون در ارکستر سمفونیک تهران، نوازندگان اصلی ساز هورن، دو دختر جوان ایرانی هستند. در تاریخ موسیقی ایران نیز زنان شاخصی همچون گلنوش خالقی حضور داشتند. خانم خالقی آهنگساز و رهبر برجسته‌ای بود اما برخی از زنان نیز رهبران مقتدری در عرصه موسیقی کُر بودند، هر چند مجال ایستادن در برابر ارکستر سمفونیک یا اُپرا برای آنان فراهم نشد.
وی اظهارداشت: این دغدغه همیشه با من بوده؛ چه زمانی در ایران و چه دوران فعالیتم در اتریش. سال‌هاست باور دارم دوران جدیدی آغاز شده؛ دورانی که جهان باید آرام‌آرام بیشتر به زنان سپرده شود. زنان به دلیل داشتن احساس مادرانه، نگاهی لطیف‌تر و انسانی‌تر به زندگی دارند. موسیقی نیز به دلیل ماهیت احساسی‌اش به چنین زاویه دیدی نیاز دارد. وقتی با احساس و لطافت زنانه تلفیق می‌شود، جان تازه‌ای می‌گیرد. در اروپا هم چند دهه است که زنان جایگاه خود را در ارکسترها پیدا کرده‌اند و ما در ایران ۴۵ سال است که شاهد نوازندگی مستمر زنان در ارکسترهای رسمی هستیم.
بسیاری از زنان آهنگساز از مردان تواناتر هستند
حیدریان با بیان خاطره‌ای از یکی از بزرگ‌ترین ارکسترهای جهان افزود: در ارکستر فیلارمونیک برلین که شاید معتبرترین ارکستر دنیا باشد، حدود ۳۵ سال پیش آزمونی برای پست نوازنده کلارینت برگزار کرد. یک خانم پذیرفته شد اما اعضای ارکستر با ورودش مخالفت کردند. تنها کسی که از او حمایت کرد کارایان رهبر ارکستر فیلارمونیک برلین بود. این موضوع آن قدر جنجالی شد که به رسانه‌ها کشید اما در نهایت ارکستر موفق شد مانع حضور آن نوازنده شود. با این وجود، امروز همان خانم از برجسته‌ترین سولیست‌های کلارینت جهان است. این داستان نشان می‌دهد که مقاومت در برابر زنان حتی در بالاترین سطوح موسیقی جهان وجود داشته اما استعداد و پشتکار در نهایت پیروز می‌شود.
رهبر دائم ارکستر سمفونیک تهران بیان کرد: اکنون در ایران این فرصت را داریم، تصمیم گرفتیم قطعات آهنگسازان زن ایرانی را اجرا کنیم و هدایت ارکستر نیز برعهده یک رهبر زن ایرانی باشد. شورای هنری ارکسترهای بنیاد رودکی پس از بررسی، با اجماع تصمیم گرفت که خانم فریوسفی رهبری این کنسرت را به‌عهده بگیرند. به آینده این اجرا بسیار خوش‌بین هستم و از مخاطبان می‌خواهم آن را ببینند تا خودشان متوجه شوند زنان آهنگساز ایرانی چه توانایی عظیمی دارند. بسیاری از آنان حتی از بسیاری از آهنگسازان مرد تواناتر هستند اما تاکنون مجال دیده‌شدن نیافته‌اند.
وی درباره چالش‌های نوازنده‌های ارکستر سمفونیک تهران به رهبری یک زن اظهارداشت: در همه جای دنیا چالش وجود دارد، در هر حرفه‌ای؛ هنر، پزشکی، سیاست یا علم. مهم، نوع مواجهه است. در ایران متأسفانه ما هنوز فرهنگ گفت‌وگوی مستقیم را به‌اندازه کافی تمرین نکرده‌ایم. در وزارت فرهنگ هم شاهد بودم که خانم نادره رضایی معاون هنری سابق، چگونه روزی دوازده تا سیزده ساعت کار می‌کرد و با وجود دلسوزی و تخصص بالا باز هم با مقاومت‌هایی روبه‌رو بود. با گفت‌وگو و شفافیت می‌توان همه اختلاف‌ها را برطرف کرد. بزرگ‌ترین ابزار بشر برای جلوگیری از خشونت، زبان است. اگر بشر به گفت‌وگو پایبند باشد، هیچ جنگی رخ نمی‌دهد.
حیدریان افزود: هیچ‌کدام از پیامبران با شمشیر نیامدند. خدا برایشان کتاب فرستاد؛ انجیل، تورات، زبور، قرآن… یعنی پیام همه‌شان علم و آگاهی بود، نه زور و اجبار. این اصل برای من در کار رهبری ارکستر هم معنا دارد. گفت‌وگو و درک متقابل، راه‌حل واقعی اختلاف‌هاست.
وی بیان کرد: در ارکستر هم چند چالش کوچک پیش آمد اما با گفت‌وگو حل شد و اکنون همه چیز در آرامش پیش می‌رود. ارکستر سمفونیک تهران اکنون حرفه‌ای عمل می‌کند؛ نوازندگان می‌دانند که وقتی رهبر روی سکوی رهبری می‌ایستد، باید با بالاترین نظم و احترام کار کنند. در کار حرفه‌ای، علاقه شخصی جایی ندارد بلکه نتیجه نهایی و هماهنگی جمع مهم است.
رهبر دائم ارکستر سمفونیک تهران درباره نام کنسرت «دیار سیمرغ» اظهارداشت: نام کنسرت را شورای هنری ارکسترهای بنیاد رودکی انتخاب کرده است. در آن زمان به دلیل برگزاری کلاس‌هایم در شیراز، در جریان این انتخاب نبودم اما به نظرم، نام «سیمرغ» انتخابی شاعرانه و برازنده است. همه ما ایرانی‌ها با نماد اسطوره‌ای سیمرغ آشنا هستیم و همان گونه که شنیده‌ام، یکی از قطعات این اجرا هم بر اساس مضمون سیمرغ ساخته شده است.
ارکستر سمفونیک تهران تحت پوشش بنیاد فرهنگی هنری رودکی و اکنون با رهبری دائم نصیر حیدریان فعالیت می‌کند. نخستین کنسرت این ارکستر در سال جاری با عنوان «رنگواره‌ها» ۲۷ فروردین ماه با اجرای قطعاتی از گابریل فوره، یوهان اشتراوس، بلا بارتوک، میخائیل گلینکا و آهنگسازان شهیر قرن نوزدهم و بیستم میلادی در تالار وحدت برگزار شد.
دومین کنسرت ارکستر سمفونیک تهران براساس امضای تفاهم‌نامه میان بنیاد فرهنگی هنری رودکی، اداره کل فرهنگ و ارشاد استان لرستان و شهرداری خرم‌آباد به اجرای سمفونی «فلک‌الافلاک» اختصاص داشت، این کنسرت برای نخستین بار یکم خردادماه همزمان با روز ملی لرستان در محوطه قلعه تاریخی فلک‌الافلاک در خرم‌آباد و چهارم خردادماه در تالار وحدت تهران به روی صحنه رفت.
سومین کنسرت ارکستر سمفونیک تهران پنجم تیرماه به خوانندگی محمدرضا صفی و همراهی ۵۷ نوازنده با هدف تجلیل از ایستادگی، همبستگی و به پاس رشادت ملی، شهدا و افتخار به سربازان وطن در جنگ تحمیلی ۱۲ روزه رژیم صهیونیستی علیه کشورمان در محوطه برج آزادی برگزار شد.
چهارمین کنسرت این ارکستر به مناسبت ماه صفر ۲۸ و ۲۹ مردادماه با اجرای اوراتوریوی «نامیرا» به آهنگسازی بهزاد عبدی و پنجمین کنسرت ارکستر سمفونیک تهران ۲۰ و۲۱ شهریور ماه با عنوان «اکتبر ۱۹۰۴» با اجرای آثاری از گوستاو مالر، ولفگانگ آمادئوس موتزارت و رابرت شومان به روی صحنه رفت.
همچنین نخستین کنسرت ارکستر سمفونیک تهران در فصل پاییز با عنوان «شهرزاد» به رهبری نصیر حیدریان ۲۶ و ۲۷ مهرماه با اجرای قطعه‌های «گنبد افلاک» اثر عرفان وکیلی و «سوئیت سمفونیک شهرزاد اپوس ۳۵» شامل چهار موومان؛ «دریا و کشتی سندباد»، «داستان شاهزاده کلندر»، «شاهزاده و شاهدخت جوان» و «جشنواره بغداد. دریا» اثر نیکولای ریمسکی کورساکف آهنگساز روس در تالار وحدت برگزار شد.
