راز فوران آتشفشان اتیوپی بعد از ۱۲ هزار سال
در دل کویر‌های خشک شمال‌شرقی اتیوپی، مردمی که سال‌هاست با صدا‌های آرام این سرزمین زندگی کرده‌اند ناگهان با غرش مهیبی روبه‌رو شدند؛ غرش آتشفشانی که هیچ‌کس در تاریخ مکتوب بشری نشانه‌ای از بیداری‌اش ثبت نکرده بود. آتشفشان «هایلی‌گوبی» که در منطقه «عفر» قرار دارد، در هفته گذشته برای نخستین‌بار در دوران ثبت‌شده تاریخ فوران کرد؛ رخدادی که به گفته مراکز پایش، پس از دست‌کم ۱۲ هزار سال خاموشی اتفاق افتاده و همین موضوع آن را به یکی از غافلگیرکننده‌ترین رویداد‌های زمین‌شناسی سال‌های اخیر تبدیل کرده است. ستون عظیم خاکستر و دود تا ارتفاع ۱۳ تا ۱۵ کیلومتر بالا رفت، مثل دودکشی غول‌پیکر که خبر یک بیداری دیرهنگام را اعلام می‌کرد.
«ماگما» یک انفجار مهیب رقم می‌زند
فوران از همان ابتدا با شدت زیادی همراه بود؛ به اندازه‌ای که مردم محلی صدای آن را «مثل یک انفجار» توصیف کردند. این توصیف تنها یک برداشت احساسی نیست؛ فوران‌های انفجاری معمولاً نتیجه افزایش ناگهانی فشار در زیر پوسته زمین هستند.
وقتی «ماگما» —که همان سنگ مذاب در اعماق زمین است—راه خروج پیدا نمی‌کند، مانند قابلمه‌ای در حال جوش که درِ آن محکم است، فشار بالا می‌رود. در یک لحظه، این فشار شکسته می‌شود و انفجاری پدید می‌آورد که ستون‌های عظیم خاکستر را به آسمان می‌فرستد. در گزارش‌های ماهواره‌ای مرکز هشدار خاکستر آتشفشانی تولوز (VAAC Toulouse) نیز این ستون به‌وضوح دیده می‌شود؛ ابر خاکستری فشرده‌ای که همچون موجی تیره در جو به حرکت درآمده است.
خاکستر فوران، برخی پرواز‌های هند را لغو کرد
خاکستر برخاسته از این فوران فقط محدود به منطقه اطراف نبود. باد‌های ارتفاع‌بالا آن را مانند پرده‌ای نازک از غبار معدنی به سمت دریای سرخ بردند و سپس از مرز‌های اتیوپی گذشتند و به آسمان یمن، عمان و حتی بخش‌هایی از شبه‌قاره هند رسیدند.
همین حرکت وسیع باعث شد که شرکت‌های هواپیمایی هند—از جمله ایرایندیا و آکاسا—به دلیل خطر ورود خاکستر به موتور هواپیما‌ها بعضی پرواز‌های خود را لغو کنند. خاکستر آتشفشانی اگر وارد موتور جت شود، در دمای بالا ذوب می‌شود و روی قطعات داخلی می‌نشیند؛ پدیده‌ای به‌شدت خطرناک که در ده‌ها حادثه مشابه در جهان ثبت شده است.
اما در خود منطقه فوران، پیامد‌ها بیشتر «زمینی» و ملموس است. روستا‌های نزدیک، از جمله آف‌دِرا، با لایه‌ای از خاکستر پوشانده شده‌اند. چراگاه‌ها خاکستری شده و دامداران می‌گویند که تغذیه دام‌ها سخت‌تر شده است. خاکستر آتشفشانی، برخلاف گردوخاک معمولی، ترکیبی از ذرات شیشه‌ای ریز، بلور‌های معدنی و قطعات سنگ است؛ موادی که هم برای ریه انسان و حیوان مضرند و هم زمین را موقتاً غیرقابل چرای مستقیم می‌کنند. با این حال، تاکنون گزارشی رسمی از تلفات انسانی یا خسارت گسترده دام منتشر نشده است.
دلایل دانشمندان برای فوران این آتشفشان خفته.
اما پرسش بزرگ‌تر برای زمین‌شناسان این است: چرا آتشفشانی که در تمام دوره هولوسن (حدود ۱۲ هزار سال اخیر) هیچ فورانی از آن ثبت نشده، ناگهان فعال شده است؟ پاسخ قطعی هنوز در دست نیست؛ چرا که منطقه بسیار دورافتاده است و داده‌های ژئوفیزیکی و ژئوشیمیایی دقیق هنوز منتشر نشده‌اند؛ اما چند عامل علمی می‌تواند توضیح دهنده این بیداری باشد.
نخست اینکه هایلی‌گوبی در منطقه «شکاف بزرگ آفریقایی» قرار دارد، جایی که دو صفحه پوسته زمین به‌آرامی از هم فاصله می‌گیرند. این فرآیند مثل باز شدن تدریجی یک زیپ عظیم است؛ هرچند آرام، اما مستمر و مؤثر. وقتی پوسته نازک‌تر می‌شود، ماگمای داغ از اعماق بیشتر فرصت بالا آمدن پیدا می‌کند.
دوم اینکه ممکن است ماگما هزاران سال در زیر این آتشفشان حضور داشته، اما شرایط برای فوران مهیا نبوده است. در بسیاری از آتشفشان‌های دنیا، مواد مذاب ممکن است در «مخزن ماگما» باقی بمانند، اما نه آن‌قدر گرم باشند و نه آن‌قدر تحت فشار که فوران ایجاد کنند. تغییرات کوچک در تکتونیک منطقه، ورود ماگمای جدید، یا افزایش دما و فشار در اعماق، می‌تواند این تعادل را به هم بزند. این فرایند با چشم دیده نمی‌شود، اما در عمق زمین یک زنجیره طولانی از تغییرات می‌تواند در نهایت منجر به انفجاری شود که ما از سطح زمین شاهد آن هستیم.
عامل مهم دیگر این است که منطقه عفر و رشته‌کوه آتشفشانی Erta Ale، که آتشفشان‌های فعال مشهوری را در خود دارد، یکی از پویا‌ترین نقاط آتشفشانی جهان است. بنابراین، خاموش بودن یک آتشفشان در چنین منطقه‌ای الزاماً به معنی مرگ آن نیست. کارشناسان اشاره کرده‌اند که برخی فوران‌های گذشته این آتشفشان ممکن است اصلاً ثبت نشده باشند؛ زیرا منطقه در طول تاریخ کم‌جمعیت و کم‌مطالعه بوده است. همین موضوع نشان می‌دهد که «اولین فوران ثبت‌شده» به معنای «اولین فوران واقعی» نیست؛ بلکه اولین فورانی است که ابزار‌های مدرن و نگاه رسانه‌ای جهانی آن را ثبت کرده‌اند.
سوالاتی که بدون پاسخ مانده
با این وجود، هنوز سؤالات مهمی بدون پاسخ باقی مانده‌اند: آیا این فوران قرار است ادامه‌دار باشد؟ آیا سلسله‌ای از فعالیت‌های تکتونیکی تازه آغاز شده است؟ آیا منطقه نیازمند پایش اضطراری بیشتری است؟ کارشناسان می‌گویند تا زمانی که نمونه‌برداری از خاکستر، سنگ‌ها و گدازه‌های جدید انجام نشود، نمی‌توان تحلیل دقیقی ارائه داد. داده‌های لرزه‌نگاری نیز در این ناحیه ضعیف است و ابزار‌های پایش دائمی—که در آتشفشان‌های معروف دنیا نصب شده‌اند—در هایلی‌گوبی وجود ندارد.
در نهایت، آنچه اکنون روشن است این است که بیداری هایلی‌گوبی یک هشدار علمی جدی است: زمین، حتی در آرام‌ترین و به‌ظاهر خاموش‌ترین نقاطش همیشه در حال تغییر است. برخی از آتشفشان‌های «خفته» ممکن است تنها منتظر لحظه‌ای باشند که فشار‌ها و شرایط زیرسطحی تغییر کند. فوران اخیر اتیوپی یادآوری می‌کند که روی زمینِ زنده‌ای زندگی می‌کنیم؛ زمینی که هرچند آرام، اما همواره در حال تنفس، حرکت و دگرگونی است.
