از بارورسازی ابرها تا ابردزدی/ واقعاً می‌توان از دل آسمانی این‌قدر خشک باران بیرون کشید؟
در روز‌هایی با آسمان خشک که باران‌های پاییزی را از یاد برده، خبر احتمال «تخلیه تهران» نیز مثل برق در شبکه‌های اجتماعی پیچیده است؛ شهری حدوداً ۱۴ میلیونی که حالا آینده‌اش بیش از هر زمان دیگری به چند ابر سرگردان وابسته است.
دولت در واکنشی کم‌سابقه سراغ بارورسازی ابرها رفت؛ روشی قدیمی، اما همیشه بحث‌برانگیز که قرار است با پاشیدن ذرات شیمیایی در دل ابرها، چند قطره باران بیشتر از آسمان بگیرد. اما پشت این تلاش آشکار پرسشی جدی پنهان است: آیا واقعاً می‌توان از دل آسمانی این‌قدر خشک باران بیرون کشید، یا بارورسازی هم فقط امیدی کوچک در برابر بحرانی بزرگ است؟
اکنون، ایران با خشکسالی گسترده‌ای مواجه شده که شدت آن دست‌کم در تاریخ معاصر کم‌سابقه است. کاهش بارش، افزایش دما و افت بی‌سابقه ذخایر آب سطحی و زیرزمینی، بخش‌های وسیعی از کشور را در وضعیت بحرانی قرار داده است.
مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور، نیز هشدار داده است که اگر شرایط به همین شکل ادامه پیدا کند، تهران ممکن است به مرحله تخلیه جمعیت برسد؛ هشدار تلخی که نشان‌دهنده عمق بحران است. به گفته پزشکیان، کشور اکنون در نقطه‌ای بی‌بازگشت قرار دارد: «دیگر انتخابی برای ما باقی نمانده است.»
از ۲۴ آبان، عملیات گسترده بارورسازی ابرها در کشور آغاز شده و طبق برنامه قرار است تا پایان فصل بارندگی‌های سنتی (اردیبهشت و خرداد) ادامه یابد. این عملیات با استفاده از هواپیماهای باری، پهپاد و دستگاه‌های زمینی انجام می‌شود، اما کارشناسان می‌گویند این روش توان محدودی دارد و به‌تنهایی نمی‌تواند بحران را رفع کند.
ایران در چنگال شدیدترین خشکسالی دهه‌های اخیر
بارش‌ها در ایران حدود ۸۵ درصد کمتر از میانگین بلندمدت گزارش شده و تهران از ابتدای سال میلادی جاری تنها یک میلی‌متر بارندگی داشته است؛ رقمی که برای شهری کوهپایه‌ای با بارش‌های معمول پاییزی، عملاً بی‌سابقه است.
ذخایر ۳۲ سد اصلی پایتخت و استان‌های اطراف به کمتر از ۵ درصد رسیده‌اند. برخی مخازن طبق تصاویر ماهواره‌ای کاملاً خشک شده‌اند. تهران که آب شرب خود را از سد‌هایی مثل لار، لتیان و طالقان تأمین می‌کند، حالا با مخازنی روبه‌روست که دیگر جای چندانی برای مدیریت بحران باقی نگذاشته‌اند.
کاهش ۱۰ درصدی مصرف آب توسط شهروندان مفید بوده، اما کافی نیست. دولت در شب‌ها فشار آب را کاهش می‌دهد و قصد دارد برای پرمصرف‌ها جریمه‌های بازدارنده وضع کند. مقام‌ها می‌گویند در سناریوی بدبینانه، اگر بارش‌ها تا اوایل دی افزایش پیدا نکند، تهران ممکن است با مهاجرت اجباری بخشی از جمعیت مواجه شود؛ اتفاقی که حتی در دوره‌های خشکسالی گذشته نیز سابقه نداشته است.
ریشه خشکسالی کجا است؟
خشکسالی کنونی دست‌کم پنج سال ادامه داشته و در این مدت، الگوی بارش و دما به‌شدت تغییر کرده است. ایران اکنون خشک‌ترین پاییز ۵۰ سال گذشته را پشت سر می‌گذارد. تهران که معمولاً در آبان و آذر بارش برف تجربه می‌کند، امسال دمای ۱۵ درجه و بالاتر را به ثبت رسانده است.
اما داستان فقط تغییرات اقلیمی نیست. کارشناسان معتقدند ترکیب اقلیم گرم‌تر به‌همراه مدیریت نادرست شرایط را بحرانی کرده است. کاوه مدنی، پژوهشگر و مقام پیشین محیط زیست ایران، این وضعیت را «ورشکستگی آبی ایران» می‌نامد و می‌افزاید:
گسترش بی‌رویه کشاورزی در مناطق خشک، کشت محصولات آب‌بر، برداشت بیش‌ازحد از منابع زیرزمینی و وجود حدود نیم میلیون چاه غیرقانونی که بسیاری از آنها توسط کشاورزان ناامید حفر شده‌اند، ساختار آبی کشور را فرسوده و ناتوان کرده است.
سفره‌های زیرزمینی که در دهه‌های گذشته منابع پنهان ذخیره آب ایران بودند، اکنون به مرحله‌ای رسیده‌اند که حتی در سال‌های نرمال هم دیگر نمی‌توانند خود را احیا کنند. برداشت بی‌رویه از آبخوان‌ها موجب شده که ایران در سال‌های اخیر یکی از بالاترین نرخ‌های فرونشست زمین در دنیا را تجربه کند.
بارورسازی ابرها چیست و چگونه کار می‌کند؟
بارورسازی ابرها نخستین بار در دهه ۱۹۴۰ توسط پژوهشگرانی از جمله برنارد ونگات مطرح شد. در این روش ذراتی مانند یدید نقره یا نمک در داخل ابرها پخش می‌شوند تا نقش «هسته یخ‌زدایی» را بازی کنند. این ذرات باعث می‌شوند قطرات فوق‌سرد آب در ابرها سریع‌تر یخ بزنند، بلور‌های یخ تشکیل دهند و در نهایت به‌شکل برف یا باران سقوط کنند.
به بیان ساده‌تر، این روش تلاش می‌کند فرآیند طبیعی بارش را کمی تسریع یا تشدید کند، نه اینکه از هیچ، باران بسازد. با وجود سازوکار آشکار، تشخیص اثر واقعی بارورسازی بسیار دشوار است. رفتار ابرها شدیداً متغیر است و مقایسه وضعیت «با بارورسازی» و «بدون بارورسازی» در شرایط واقعی تقریباً ناممکن است. اثرات این روش به‌سختی مشخص می‌شود، چون ابرها ذاتاً رفتار متفاوتی دارند. یعنی بعضی بارش دارند، بعضی ندارند.
در یک آزمایش حیاتی در سال ۲۰۱۴ در وایومینگ آمریکا، بارورسازی توانست بارش را ۵ تا ۱۵ درصد افزایش دهد که عددی چشمگیر است، اما برای نجات جان یک کشور خشک کافی نیست.
آیا بارورسازی می‌تواند مشکل خشکسالی ایران را حل کند؟
ایران اعلام کرده که در ۲۴ آبان در حوضه دریاچه ارومیه که حالا بخش بزرگی از آن به کویر نمکی تبدیل شده، عملیات بارورسازی انجام داده است. داده‌های دانشگاه کالیفرنیا ارواین نشان می‌دهد مناطق غربی دریاچه صبح روز بعد تا ۲٫۷ سانتی‌متر بارش دریافت کردند.
اما مسئله مهم این است: برای اینکه بارورسازی اثر داشته باشد، باید ابر مناسب، یعنی ابر پررطوبت نیز وجود داشته باشد. ایران به‌طور طبیعی از کمبود همین نوع ابر رنج می‌برد. خشک‌شدن دریاچه‌ها، تالاب‌ها و کاهش سطح آب‌ها، باعث شده است که رطوبت محلی کمتر از گذشته باشد و شکل‌گیری ابر‌های مناسب دشوارتر شود.
بااین‌حال، سامانه‌های بارشی گاه‌به‌گاه می‌توانند فرصت طلایی ایجاد کنند. برای مثال، سامانه‌ای از دریای سیاه پس از ورود به ایران، در ۲۵ آبان باعث سیلاب در بخش‌هایی از ایلام و کردستان شد.
مصاحبه با آرمین سروشیان
برای بررسی بیشتر ابعاد بحران آب ایران، به سراغ دکتر آرمین سروشیان، متخصص پژوهشگر، استاد برجسته و عضو هیئت علمی دانشگاه آریزونا در حوزه مهندسی شیمی و محیط‌زیست، تغییرات اقلیمی، هیدرولوژی و علوم جو رفتیم تا پاسخ طیف مختلفی از پرسش‌ها، از اثربخشی بارورسازی ابرها تا شایعات مربوط به ابردزدی و آینده بحران را دریابیم.
رویداد‌های آب‌وهوایی نامتعارف مانند سیل بی‌سابقه دبی در سال ۲۰۲۴ اغلب به‌اشتباه به بارورسازی ابرها نسبت داده می‌شوند. اما بارورسازی ابرها دقیقاً چیست و این فناوری تا چه حد می‌تواند در کاهش کم‌آبی ایران مؤثر باشد؟
دکتر سروشیان: بارورسازی ابرها روشی برای تزریق برخی ذرات آئروسل به داخل ابرها است تا روند تشکیل بارش را سرعت دهد. معمولاً برای این کار از یدید نقره (یا موادی مشابه، مانند یدید پتاسیم) در ابر‌های سرد استفاده می‌شود؛ جایی که امکان تشکیل بلور‌های یخ وجود دارد. بر اساس دانش فعلی، بارورسازی ابرها، درصورت موفقیت، می‌تواند میزان بارش را حدود ۵ تا ۱۵ درصد افزایش دهد. واضح است که برای موفقیت این روش، وجود ابر ضروری است و باید زیرساخت لازم (مانند هواپیما) برای تزریق عوامل بارورسازی در دسترس باشد.
بارورسازی ابرها عامل وقوع سیل‌های بزرگ نیست و نمی‌تواند به‌تنهایی بارش ایجاد کند تا بحران آب یک کشور را حل کند. بااین‌حال، در برخی شرایط می‌تواند مقدار اندکی بارش اضافی تولید کند؛ البته به شرطی که زیرساخت انجام این عملیات از قبل فراهم باشد.
یکی از شایعات رایج این است که «ابرها دزدیده شده‌اند» و همین باعث کاهش بارش شده است. آیا دستکاری اقلیم در چنین مقیاسی از نظر علمی امکان‌پذیر است؟
دکتر سروشیان: تا جایی که من اطلاع دارم، «دزدیدن ابرها» فقط یک شایعه است. امکان ندارد با دستکاری برخی اجزای جو در یک منطقه، بارش را در یک منطقه پائین‌دست به‌طور کامل متوقف کرد. تشکیل ابر و بارش حاصل مجموعه‌ای از عوامل در جوی بسیار پویا است؛ از جمله تغییرات دما، نوسانات فشار، فاصله از منابع رطوبت، و الگو‌های چرخش هوا به‌ویژه در نزدیکی ویژگی‌های جغرافیایی مانند کوهستان.
نباید فراموش کرد حتی ثابت‌کردن اینکه بارورسازی ابرها در یک منطقه واقعاً مؤثر بوده، بسیار دشوار است؛ زیرا مشخص نیست بارش رخ‌داده ناشی از مداخله انسان بوده یا همان بارشی که در هر صورت به‌طور طبیعی رخ می‌داد.
از ابتدای امسال، مقام‌های ایرانی بار‌ها هشدار داده‌اند که مخازن تأمین‌کننده آب تهران در آستانه شرایط بحرانی قرار دارند و ممکن است «روز صفر» فرا برسد. آیا هنوز می‌توان از روز صفر جلوگیری کرد؟ شهر‌هایی مانند کیپ‌تاون چه تجربه‌ای برای ایران دارند؟
دکتر سروشیان: پیش از هر چیز، امیدواریم طبیعت در این فصل بارندگی که معمولاً از اکتبر آغاز می‌شود و تا مه ادامه دارد، مهربان‌تر باشد. پرونده کیپ‌تاون درس‌های مهمی برای آینده دارد. در مواجهه با بدترین سناریو، آنها مجموعه‌ای از اقدام‌ها را اجرا کردند: صرفه‌جویی گسترده در مصرف آب، اطلاع‌رسانی عمومی و افزایش آگاهی از روش‌های کاهش مصرف.
برخی معتقدند ایران می‌تواند با استفاده گسترده از آب‌شیرین‌کن‌های آب دریا، مشابه کشور‌های حاشیه خلیج فارس، بحران کم‌آبی را حل کند. اما با توجه به شرایط اقلیمی، جغرافیایی و اقتصادی ایران، آیا این راهکار واقع‌بینانه است؟
دکتر سروشیان: این پرسش مهمی است. آب‌شیرین‌کن‌های آب دریا قطعاً یک گزینه هستند و در بسیاری مناطق استفاده می‌شوند، از جمله در جنوب کالیفرنیا که بخشی از آب شهر سن‌دیگو را تأمین می‌کنند. بااین‌حال، اجرای چنین پروژه‌هایی به زیرساخت عظیم و سال‌ها زمان نیاز دارد.
بحران آب در ایران به معضلی پیچیده و چندبُعدی تبدیل شده که پیامد‌های گسترده‌ای دارد؛ از فرونشست بی‌سابقه زمین در بسیاری استان‌ها تا خطر بروز ناآرامی‌های اجتماعی. مسیر آینده این بحران را چطور ارزیابی می‌کنید؟
دکتر سروشیان: آنچه می‌توانم با اطمینان بگویم، این است که چنین بحرانی یک چالش میان‌رشته‌ای است و باید گروه‌های مختلفی از متخصصان واجدصلاحیت با یکدیگر همکاری کنند تا ضمن ترسیم مسیر آینده، به بهترین شکل برای فشار‌های احتمالی بر منابع آب آماده شوند.
برهم‌کنش ذرات و ابرها هنوز یکی از بزرگ‌ترین ابهام‌ها در درک واکنش اقلیم به فعالیت‌های انسانی است و اکنون پژوهش‌های گسترده‌ای برای شبیه‌سازی دقیق الگو‌های زمانی و مکانی پوشش ابری و بارش در حال انجام است.
بحران آب در ایران، حالا مرحله از هشدار فراتر رفته و تبدیل به واقعیتی انکارناپذیر شده است؛ از سد‌های خشک و فرونشست زمین گرفته تا تهدید تخلیه تهران، نشانه‌های کمبود منابع آبی روزبه‌روز شدیدتر می‌شوند. بارورسازی ابرها شاید بتواند چند قطره امید به سامانه‌های بارشی اضافه کند، اما حل بحران نیازمند مدیریت اصولی، زیرساخت‌های قدرتمند و آگاهی عمومی است. تجربه شهر‌هایی مانند کیپ‌تاون نشان می‌دهد مقابله با کم‌آبی نه معجزه علمی، بلکه نتیجه برنامه‌ریزی هوشمند، صرفه‌جویی و سیاست‌گذاری واقعی است؛ در غیر این صورت، حتی باران‌های نادر هم نمی‌توانند از بحران پیشگیری کنند.
