دقیقا چه چیزی در آلودگی هواست که باعث مرگ میشود؟
با افزایش آلودگی هوا ما با عبارتهای متعدد و گاه نگران کنندهای مواجه میشویم که به ما هشدار میدهد این آلودگی حتی میتواند مرگبار هم باشد. «ناسالم برای گروههای حساس»، «ناسالم برای همه» یا «تا حد امکان از خانه خارج نشوید»؛ اینها بخش کوچکی از عبارتهای نگران کننده در خصوص آلودگی هواست که ما هر روز با آن مواجه میشویم.
این هشدارها، اما یک معنا و مفهوم مشخص دارند؛ آلودگی هوا خطرناک و میتواند مرگبار باشد. حال این سوال در ذهن ایجاد میشود که دقیقا چه چیزی در آلودگی هوا وجود دارد که این همه خطرناک و حتی باعث مرگ میشود؟ در این مطلب قصد داریم تا شما را با کشندهترین عامل موجود در آلودگی هوا آشنا سازیم.
آلودگی هوای تهران هر سال جان هزاران نفر را میگیرد، اما اگر فقط یک آلاینده را بهعنوان قاتل اصلی معرفی کنیم، آن آلاینده ذرات معلق با قطر هواگرا کمتر از ۲٫۵ میکرومتر یا PM۲.۵ است. سازمان بهداشت جهانی و مطالعات ایرانی نشان میدهند که بیش از ۸۰ تا ۸۵ درصد مرگهای زودرس ناشی از آلودگی هوا مستقیماً به این ذره ریز مربوط میشود.
این ذرات از دو راه اصلی تولید میشوند؛ احتراق ناقص سوختهای فسیلی و واکنشهای شیمیایی در جو. در تهران، حدود ۶۰–۷۰ درصد PM۲.۵ از منابع احتراقی است؛ یعنی دود سیاه خودروهای دیزلی قدیمی، اتوبوسهای فرسوده، کامیونها، موتورسیکلتهای کاربراتوری و سوزاندن مازوت در نیروگاهها و صنایع حاشیه شهر در زمستان. بخش دیگر از سایش مکانیکی لنت ترمز، لاستیک و آسفالت، گردوخاک ساختمانی و ریزگردهای ورودی از کویرهای عراق و استانهای غربی تولید میشود. در روزهای وارونگی دما، این ذرات در لایه پایین جو گیر میافتند و غلظتشان گاهی به بیش از ۱۵۰–۲۰۰ میکروگرم بر مترمکعب میرسد.
چرا PM۲.۵ اینقدر کُشنده است؟ مکانیسم علمی دقیق
اندازه PM۲.۵ (یک سیام قطر موی انسان) باعث میشود بهراحتی از سد دفاعی ریه عبور کند و مستقیماً وارد آلوئولها شود. از آنجا دو مسیر مرگبار را طی میکند: اول، از دیواره آلوئول به جریان خون نفوذ میکند و التهاب سیستمیک ایجاد میکند. این التهاب باعث فعال شدن پلاکتها، تشکیل لخته و در نتیجه سکته قلبی و مغزی میشود. دوم، از راه عصب بویایی مستقیماً وارد مغز میشود و پروتئینهای آسیبرسان (مثل آمیلوئید بتا) را افزایش میدهد که با آلزایمر و پارکینسون مرتبط است. همچنین این ذرات حامل ترکیبات سرطانزای چندحلقهای (PAHs) هستند که با آسیب DNA باعث سرطان ریه میشوند.
مطالعه کوهورت تهران (منتشرشده در Lancet Regional Health – Western Pacific، ۲۰۲۴) با پیگیری ۵۰ هزار نفر در تهران نشان داد هر افزایش ۱۰ میکروگرمی طولانیمدت PM۲.۵ خطر مرگ قلبی-عروقی را ۱۶ درصد و مرگ ناشی از سرطان ریه را ۲۲ درصد افزایش میدهد.
