سده جشن آتش

آفتاب‌‌نیوز : آفتاب-گل گندم آق اولی: جشن سـده امیرا، رسم گبـار باشد
این آیین کیومرث و اسفنـدیار باشد
زان برفروز‌امشب، کاندر‌حصار‌باشد
او‌را حصار‌میرا، چرخ و عقار باشد
آن آتشی‌که‌گویــی نخلی به ‌بار‌باشد
اصلش ز‌نور‌باشد، فرعش‌ ز ‌نار باشد
چون‌بنگری‌به‌عرضش از ‌کوهسار‌باشد
چون‌بنگری‌ به ‌طولش سرو ‌و ‌چنار‌باشد
(منوچهری)

ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه آورده است که شمردن جشن‌های ایرانیان همانند شمار کردن آبگذرهای یک سیلاب، غیر ممکن است. بنابراین جشن و سرور همواره جایگاه والایی در فرهنگ این سرزمین داشته و جشن‌های متعددی هم در طول سال برگزار می‌شده است.

از آنجایی‌که در گاه‌شماری باستانی ایرانیان هر روز نامی خاص داشت و در هر ماه روزی را که همنام همان ماه می‌‌شد جشن می‌گرفتند؛ مثل: تیرگان، امردادگان، مهرگان، آبانگان و...علاوه بر این‌ها برخی جشن‌های دیگر که جنبه ملی داشت عبارت بودند از: یلدا، سده و... جای افسوس دارد که این جشن‌های بزرگ در سالنامه ایرانی جایی ندارد و حتی رسانه‌های ایرانی نیز بدان اهمیت نمی دهند.

جشن سده: جشنی که در صدمین روز زمستان برگزار می‌شود واژه‌ی((سده)) واژه‌ای است که از بخش ((سد)) و ((ه)) ساخته شده است. بخش نخست این واژه در اوستا به گونه‌ی((ست))sate) و در زبان سانسکریت ((ستا)) است که بازگو کننده‌ی شماره‌ی دو پنجاه است. بخش دوم واژه سده ((ه)) پسوند است که در پارسی باستان به گونه ی (اک) یا آگ دیده می‌شود. بهره‌گیری از این پسوند تخصیص تنها ویژه واژه‌ی سده نیست و برای متمایز کردن واژگان نوعی جنس است واژه دندانه و دندان چشمه و چشم و... واژه سده و بهره‌گیری از پسوند(0)نیز برای ویژه نشان دادن یک شماره است مانند هفته و چله که مراد از آن روزی از سال است. در نتیجه واژه سده منصوب به شماره 100 اما به گونه‌ای ویژه است و آن صدمین روز از زمستان در ایران باستان می‌باشد. در ایران باستان سال به دو بخش تابستان بزرگ هفت ماهه و زمستان بزرگ پنج ماهه تقسیم می شود، زمستان از آبان آغاز و صد روز پس از آن (آبان، آذر، دی و ده روز از اول بهمن )در روز مهر ایزد از بهمن ماه جشن سره را برگزار می‌کردند. این واژه اشاره به صدمین روز زمستان باستانی دارد. البته لازم به ذکر است که مهرداد بهار در کتاب «پژوهشی در فرهنگ ایران» و رضا مرادی غیاث آبادی در کتاب «نوروز نامه» نوشته اند که سَدَه در زبان اوستایی به معنای برآمدن و طلوع کردن است و ارتباطی با عدد ۱۰۰ ندارد. عدد «سد» به شکل «صد» معرب شده است در حالیکه واژه «سده» به شکل «سذق» معرب شده است.

روایت‌هایی که جشن سده را به صد روز گذشتن از زمستان و یا پنجاه شب و پنجاه روز مانده به نوروز تعبیر می‌کنند، همگی از ساخته‌های جدیدتر است و در متون قدیمی نیامده‌اند آنچه که در این تعاریف مشترک است این است که جشن سده به یاد آورنده اهمیت نور، آ تش و انرژی است.

مراسم جشن سده: نخست چند روز پیش از سده در جایگاه برگزاری جشن توده‌ی بزرگی از هیزم را بر روی هم انباشته می‌کنند که هر کس بنا به توان مالی خود این کار را انجام می‌دهد و بانوان زردشتی نیز روز قبل از جشن خوراکی‌های سنتی می‌پزند این غذا‌ها فاقد گوشت و مرغ می‌باشند. سپس در روز برگزاری جشن هنگام غروب خورشید در روز دهم بهمن ماه آیین با سرایش گات‌های سپند اشوزرتشت و سپس اجرای سرود ملی آغاز می‌شود. پس از آن پیرامون جشن سده و فلسفه بر پایی آن یکی از موبدان سخنرانی می‌کند در پایان هم با حضور شرکت کنندگان حاضر در جشن موبدان با سرایش اوستای ((آتش نیایش)) سه دور به گرداگرد توده ی هیزم می‌گردند و سپس آن را روشن می‌کنند و جشن تا پاسی از شب ادامه دارد. البته با توجه به تغییر سیستم زندگی و شهرنشینی این مراسم بصورت خصوصی نیز در خانه‌ها برگزار می‌شود مانند مراسم چهار شنبه سوری هر خانواده تنها با روشن کردن آتش بر پشت بام خانه این مراسم را جشن می‌گیرد.

سده‌ سوزی:

((به نوشته مورخانی همچون بیرونی،بیهقی،گردیزی جشن سده یکی از سه جشن بزرگ ایرانیان است که در دوران اسلامی، تا اواخر دوران خوارزمشاهیان و حمله مغول دوام آورد و هم سلاطین و امیران و هم مردم عادی این جشن را به‌پا می‌داشتند. به هر روی، ماندگاری سده در فرهنگ ایرانی بسیار مرهون اقوام گوناگون ایرانی است. کرمان، در هشتاد سال گذشته مهد برگزاری سده بوده است و همه ساله باشکوه‌ترین جشن سده نیز در آن جا توسط همه مردم برگزار می‌شود.

هنوزهم در کرمان رسم است که کشاورزان از خاکستر آتش بر زمین‌هایشان می‌پاشند، زیرا عقیده دارند که خاکستر آتش سده به زمین برکت می‌دهد. این جشن جمعی و همگانی است هیچ گاه این مراسم پنهانی و در خفا انجام نمیشده هنوز هم در کرمان در روز جشن سده، مدارس را تعطیل می‌کنند.

دکتر روح‌الامینی که تغییرات آیین‌ها را در طول زمان پیگیری می‌کند، معتقد است این آیین آن قدر قوت داشته که موفق به حفظ خود شده و با اشاره به خاطره‌ای می‌گوید: «حتی در زمان جنگ با آنکه از شکوه جشن سده کم شده بود، ولی باز هم مردم در روز دهم بهمن دور هم در بداق آباد کرمان (باغی که تا چند سال پیش معمولا سده را در آن جشن می‌گرفتند) جمع می‌شدند. از آن جا که سده را آتش می‌زنند، به این جشن سده‌سوزی هم می‌گویند؛ کشاورزان می‌کوشیدند مقداری از خاکستر سده را بردارند و به نشانه پایان یافتنسرمای زمستان، گرما را به کشتزار خود ببرند. شرکت‌کنندگان کم کم به خانه برمی‌گشتند.

برگزاری جشن سده:

دوره ساسانی: در شاهنامه فردوسی آنرا به هوشنگ نسبت می دهد و ابوریحانبیرونی و نوروزنامه آنرا از فریدون می دانند و همچنین رسمی شدن جشن سدهبه زمان اردشیر بابکان منسوب گردیده است.

بعد از ساسانیان: مورخان و نویسندگانی چون بیرونی، بیهقی، گردیزی، مسکویه و … از شیوه برگزاری جشن سده در دوران غزنویان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان، آل زیار و … تا دوره مغول بسیار نوشته‌اند.

در عصر حاضر: جشن سده در مناطق مختلف ایران همچنان برگزار می شود که کهن ترین آن کرمان است، رضا مرادی غیاث آبادی در کتاب «نوروز نامه» نوشته، امروزه این مراسم در میان روستا‌نشینان شمال شرقی کشور (همچون آزادوَر وروستاهای دشت جوین)، در بخش‌هایی از افغانستان و آسیای میانه (با نام«خِـرپَـچار»)، در کردستان (پیرامون سلیمانیه و اورامانات)، نواحی مرکزی ایران (با نام‌های «هله‌هله»، «کـرده»، «جشن چوپانان») و در میان برخی روستانشینان و عشایر لرستان، کردستان، آذربایجان و کرمان رواج دارد. در شیراز پنج سال این جشن به همت همسرم پریچهر (همسر دکتر فرهنگ مهر)و با یاری زرتشتیان، آرتشیان و مردم شیراز، برابر کعبه زرتشت ،نزدیک تخت جمشیدبرگزار میشود. در اهواز نیز بصورت خصوصی در انجمن زردشتیان اهواز برگزار می‌گردد.

پیشینه جشن سده در تهران به سال 1317 خورشیدی باز می‌گردد که در دبیرستان فیروز بهرام انوشیروان، جی تاتا و تالار حیاط دبستان گیو برگزار می‌شد. اما با سامان یافتن انجمن فروهر (انجمن جوانان زردشتی) این جشن هر ساله به صورت پیوسته بیگیری شد و امسال نیز جشن سده در کوشک ورجاوند کرج برگزار می‌گردد.

منابع: خالقی مطلق، جلال. گل رنجهای کهن، تهران: نشر قطره، 1380
مرادی غیاث آبادی، رضا. جشن‌های مهرگان و سده، تهران: پژوهش‌های ایرانی،1384.
وبلاگ الهه شرقی، مراسم جشن سده ایران، 1388
وبلاگ signs(نشانه ها) ، نوروز نماد هویت ملی ایرانیان1387