امساک و اخلاق کار
دکتر رضا معصومی‌راد
آفتاب‌‌نیوز : 
آفتاب- دکتر رضا معصومی‌راد*: براساس تعاریف مفهومی و تجربی موجود، یکی از نشانه‌های کسی که دارای اخلاق کار (Work Ethic) بسیار بالایی است، زهد و پرهیزکاری (Asceticism) است و برای آن دو بعد دنیوی و اخروی در نظر گرفته‌اند.
منشاء چنین تعریفی نیز به تعابیر کالوینیستی از اخلاق کار مربوط می‌گردد که انسان رستگار نزد خداوند را کسی معرفی می‌کرد که بسیار سخت‌کوش و در همان حال بسیار پرهیزکار است.
از نظر ماکس وبر جامعه‌شناس آلمانی، آئین کالوینیسم بیشتر بر زهد دنیوی تأکید دارد به این معنا که از مؤمن می‌خواهد در دنیا سخت کوش باشد و از عیاشی و خوشگذرانی و بطالت هم اجتناب ورزد.
در اسلام اگرچه رهبانیت و ترک دنیا مذموم دانسته شده، اما دنیا مزرعه آخرت قلمداد شده است و لذا زهد، بیشتر بعد اخروی یافته است. با وجود این، بر امساک و پرهیز از عیاشی، خوشگذرانی، بطالت، تنبلی و تن‌پروری نیز توصیه فراوان شده است.
پرواضح است که گوهر تکالیف ماه مبارک رمضان را امساک و پرهیزکاری تشکیل می‌دهد و لب فروبستن از طعام نمادی از رژیمی اخلاقی است. در این ماه مؤمن موظف است با روزه جسمی و روحی، ریاضت بکشد و طعم سختی را بچشد.
براساس تعالیم قرآن و سیره پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) در اسلام خوشگذرانی و بطالت نکوهش شده و مؤمن ایده‌آل کسی است که در عین زهد و پرهیزکاری و توجه به تکالیف اخروی در راه تأمین معاش خود و خانواده‌اش نیز مجاهده می‌کند.
زهد و پرهیزکاری به معنای امساک و اجتناب از اعمال و رفتارهایی است که به طور مستقیم و یا غیرمستقیم، خسران فرد و جامعه را درپی دارد. لذا پایبندی به روح و محتوای مناسک ماه مبارک رمضان به طور طبیعی در دو جهت منشاء ثمرات و برکات فراوان است. از یکسو پایبندی به رژیم اخلاقی (روزه گرفتن زبانی، روزه چشم و گوش، روزه دست و پا، روزه فکر و خیال، روزه دهان و ...) منجر خواهد شد تا کج‌رفتاری‌ها و کج‌خلقی‌ها در جامعه کم شود و از سوی دیگر ریاضت‌کشی تقویت گردد و اسراف و اتراف رو به‌کاستی نهد.
با این مبانی در جامعه اسلامی انتظار این است که پایبندی به اخلاق و تعهدات اجتماعی به ویژه تعهدات شغلی، اخلاق کار و رعایت حقوق دیگران بالا باشد. این درحالیست که مروری بر برخی آمارها و شواهد مربوط به مفاسد و ناهنجاریهای اجتماعی و اقتصادی حاکی از وضعیت نامطلوب اخلاق به‌طور کلی و اخلاق کار به‌طور خاص در کشور است و این مسائل با جامعه آرمانی و مطلوب نظام اسلامی مغایرت دارد.
شواهد شخصی و مشاهدات کیفی حاکی از گسترش خشونت و بداخلاقی در جامعه است و به نظر می‌رسد در سطح عمومی نگرانی‌های گسترده‌ای نسبت به افزایش آمار مفاسد و بداخلاقی‌هایی چون خشونت، پرخاشگری، بی‌تفاوتی نسبت به همنوع، ریاکاری، تقلب، غیبت، دروغ، فریب، خیانت در امانت، وظیفه‌نشناسی، عدم وفای به تعهد و عهد، ناهنجاری‌ها و مفاسد شغلی چون: بی‌نظمی، ترک کار، کم‌کاری، تأخیر در کار، تعجیل در خروج از محل کار، عدم تکریم مردم و ارباب رجوع، سوء‌استفاده از منصب و مقام، ارتشاء، اختلاس و نظایر آن پدید آمده باشد.
با توجه به اینکه آمار دقیقی از این مسائل قابل دسترس نیست، لذا منشأ شکل‌گیری این نگرانی‌ها بیشتر اخبار رسانه‌ها است. به منظور بررسی دقیق‌تر باید به برخی از شاخص‌ها مراجعه کرد.
یکی از مهم‌ترین شاخص‌های عینی در ارتباط با کار و انجام تعهدات و وظایف شغلی، ساعات کار مفید روزانه است که تقریباً اغلب برآوردها وضعیت کشور را در این خصوص بسیار نامطلوب ارزیابی می‌کنند. مثلاً خوشبینانه‌ترین برآوردها، میزان سرانه ساعات مفید کار روزانه را، ٢ ساعت در روز، تخمین زده‌اند.
برخی معتقدند ایرانیان، اعراب و ملت‌های آفریقا از کار بیزارند و بیشتر بدنبال بطالت، تن‌پروری و خوشگذرانی هستند.
بر مبنای شیوع برخی از این ویژگی‌های مشترک فرهنگی در جوامع مسلمان، این تصور پدید آمده که گویا اسلام دین کار و تلاش نیست و نمی‌توان در چارچوب آموزه‌های آن تولید و نوآوری و آباد کردن دنیا و پیشرفت را تشویق کرد. کاهش ساعت کار در ماه مبارک رمضان نیز بر این تصور دامن می‌زند که اسلام و عبادات دینی با کار و تلاش دنیوی مغایرت دارد. در حالیکه گوهر مناسک دینی به ویژه روزه، پرهیزکاری و امساک از یکسو و مجاهده و سعی و کوشش از سوی دیگر است.
پژوهش‌هایی که در خصوص وجدان کاری صورت پذیرفته، نشان می‌دهند که شاخص وجدان کار در ایران ضعیف است. به طور نمونه در یکی از این پژوهش‌ها اعلام شده که بالغ بر ٣٢ درصد از کارکنان از وجدان کار کمی برخوردارند. (مطالعه وجدان کاری در شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران – باقر ساروخانی – سید امیر طالبیان 1381).
مطالعات ملی نیز نشان داده‌اند که در مجموع پایبندی ایرانیان به شاخص‌هایی چون صداقت، امانت‌داری و درستکاری ضعیف است و در عوض میزان تقلب، دورویی، عدم صداقت و عدم پایبندی به قول و تعهدات بالاست. جدول زیر برخی از نتایج این مطالعات را ارائه کرده است.
وزرات ار وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی – ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان: 1380
هم‌چنین بررسی آمار پرونده‌های اختلاس و ارتشاء که توسط مرکز آمار ایران گزارش شده نشان می‌دهد که حجم این پرونده‌ها طی سالیان اخیر روند رو به رشدی داشته و به طور مثال در سال 1387 نسبت به سال قبل از آن 144 درصد رشد داشته است.
تعداد پرونده‌های مختومه در موضوع اختلاس و ارتشاء
سایت مرکز آمار ایران http://amar.sci.org.ir/Detail.aspx?Ln=F&no=245621&S=TP
مأخذ - دادگستری جمهوری اسلامی ايران. دفتر آمار و انفورماتيک.
وجود معضلات فوق به هیچ وجه برای جامعه‌ی ما که یک جامعه دین محور و اسلامی است، زیبنده نیست و باید توجه داشت هم گسترش آماری و احتمالی این پدیده‌ها و هم گسترش نگرانی‌های عمومی مربوط به آنها، هر دو پیامدهای ناگواری از جمله کاهش اعتماد و مشارکت عمومی و افزایش بیگانگی اجتماعی و سیاسی خواهند داشت و ضرورت دارد که از شیوع و گسترش آنها جلوگیری شود.
در این راستا ابتدا باید در خصوص میزان، ابعاد و عوامل مؤثر بر مسائل اجتماعی و اقتصادی فوق تحقیقات علمی انجام داد تا امکان مقابله مؤثر با آنها را فراهم کرد. به اعتقاد نگارنده مهم‌ترین راه مقابله با پیامدهای ناگوار فوق، ارتقاء اخلاق کار اسلامی است. زیرا بخش عمده‌ای از کج‌رفتاری‌ها و ناهنجاریهای فوق جنبه اقتصادی دارد و در رفتارهای شغلی و اقتصادی مانند انجام وظایف شغلی، معاملات و مبادلات، قرادادها، استخدام‌ها و ... متجلی می‌شود.
در اسلام بر رعایت حقوق دیگران، پایبندی به اصول و ارزش‌های دینی، انجام واجبات، ترک محرمات، رعایت مستحبات و مکروهات تأکید فراوان شده و التزام به این اصول و هنجارها قطعاً مانع از بروز ناهنجاری‌ها و مفاسد پیش گفته خواهد شد. یکی از تأکیدات اسلام پرهیزکاری و تقوا است. براساس آموزه‌های دین مبین اسلام، برگزیده‌ترین انسان نزد خداوند باتقواترین آنهاست. تقوای الهی داشتن، به معنای درک حضور و نظارت دقیق خداوند بر همه‌ی اعمال انسان است. به همین جهت یک فرد مؤمن و متقی، به دلیل همین مراقبه و محاسبه، حتی بدون اینکه نیازی به ناظر بیرونی باشد، با ناظر درونی، خود و اعمالش را تنظیم می‌کند. در این حالت مفاسد و ناهنجاریهای اخلاقی نباید بروز یابد.
ماه مبارک رمضان فرصتی را فراهم می‌کند تا ناظر درونی (وجدان) و بعد خودتنظیم کننده وجود انسان تقویت شود به شرطی که در انجام مناسک این ماه به گوهر و محتوای آن نیز توجه شود.
*دکتری جامعه‌‌شناسی و پژوهشگر مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام
آفتاب- دکتر رضا معصومی‌راد*: براساس تعاریف مفهومی و تجربی موجود، یکی از نشانه‌های کسی که دارای اخلاق کار (Work Ethic) بسیار بالایی است، زهد و پرهیزکاری (Asceticism) است و برای آن دو بعد دنیوی و اخروی در نظر گرفته‌اند. منشاء چنین تعریفی نیز به تعابیر کالوینیستی از اخلاق کار مربوط می‌گردد که انسان رستگار نزد خداوند را کسی معرفی می‌کرد که بسیار سخت‌کوش و در همان حال بسیار پرهیزکار است.
از نظر ماکس وبر جامعه‌شناس آلمانی، آئین کالوینیسم بیشتر بر زهد دنیوی تأکید دارد به این معنا که از مؤمن می‌خواهد در دنیا سخت کوش باشد و از عیاشی و خوشگذرانی و بطالت هم اجتناب ورزد.
در اسلام اگرچه رهبانیت و ترک دنیا مذموم دانسته شده، اما دنیا مزرعه آخرت قلمداد شده است و لذا زهد، بیشتر بعد اخروی یافته است. با وجود این، بر امساک و پرهیز از عیاشی، خوشگذرانی، بطالت، تنبلی و تن‌پروری نیز توصیه فراوان شده است.
پرواضح است که گوهر تکالیف ماه مبارک رمضان را امساک و پرهیزکاری تشکیل می‌دهد و لب فروبستن از طعام نمادی از رژیمی اخلاقی است. در این ماه مؤمن موظف است با روزه جسمی و روحی، ریاضت بکشد و طعم سختی را بچشد.
براساس تعالیم قرآن و سیره پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) در اسلام خوشگذرانی و بطالت نکوهش شده و مؤمن ایده‌آل کسی است که در عین زهد و پرهیزکاری و توجه به تکالیف اخروی در راه تأمین معاش خود و خانواده‌اش نیز مجاهده می‌کند.
زهد و پرهیزکاری به معنای امساک و اجتناب از اعمال و رفتارهایی است که به طور مستقیم و یا غیرمستقیم، خسران فرد و جامعه را درپی دارد. لذا پایبندی به روح و محتوای مناسک ماه مبارک رمضان به طور طبیعی در دو جهت منشاء ثمرات و برکات فراوان است. از یکسو پایبندی به رژیم اخلاقی (روزه گرفتن زبانی، روزه چشم و گوش، روزه دست و پا، روزه فکر و خیال، روزه دهان و ...) منجر خواهد شد تا کج‌رفتاری‌ها و کج‌خلقی‌ها در جامعه کم شود و از سوی دیگر ریاضت‌کشی تقویت گردد و اسراف و اتراف رو به‌کاستی نهد.
با این مبانی در جامعه اسلامی انتظار این است که پایبندی به اخلاق و تعهدات اجتماعی به ویژه تعهدات شغلی، اخلاق کار و رعایت حقوق دیگران بالا باشد. این درحالیست که مروری بر برخی آمارها و شواهد مربوط به مفاسد و ناهنجاریهای اجتماعی و اقتصادی حاکی از وضعیت نامطلوب اخلاق به‌طور کلی و اخلاق کار به‌طور خاص در کشور است و این مسائل با جامعه آرمانی و مطلوب نظام اسلامی مغایرت دارد.
شواهد شخصی و مشاهدات کیفی حاکی از گسترش خشونت و بداخلاقی در جامعه است و به نظر می‌رسد در سطح عمومی نگرانی‌های گسترده‌ای نسبت به افزایش آمار مفاسد و بداخلاقی‌هایی چون خشونت، پرخاشگری، بی‌تفاوتی نسبت به همنوع، ریاکاری، تقلب، غیبت، دروغ، فریب، خیانت در امانت، وظیفه‌نشناسی، عدم وفای به تعهد و عهد، ناهنجاری‌ها و مفاسد شغلی چون: بی‌نظمی، ترک کار، کم‌کاری، تأخیر در کار، تعجیل در خروج از محل کار، عدم تکریم مردم و ارباب رجوع، سوء‌استفاده از منصب و مقام، ارتشاء، اختلاس و نظایر آن پدید آمده باشد.
با توجه به اینکه آمار دقیقی از این مسائل قابل دسترس نیست، لذا منشأ شکل‌گیری این نگرانی‌ها بیشتر اخبار رسانه‌ها است. به منظور بررسی دقیق‌تر باید به برخی از شاخص‌ها مراجعه کرد.
یکی از مهم‌ترین شاخص‌های عینی در ارتباط با کار و انجام تعهدات و وظایف شغلی، ساعات کار مفید روزانه است که تقریباً اغلب برآوردها وضعیت کشور را در این خصوص بسیار نامطلوب ارزیابی می‌کنند. مثلاً خوشبینانه‌ترین برآوردها، میزان سرانه ساعات مفید کار روزانه را، ٢ ساعت در روز، تخمین زده‌اند.
برخی معتقدند ایرانیان، اعراب و ملت‌های آفریقا از کار بیزارند و بیشتر بدنبال بطالت، تن‌پروری و خوشگذرانی هستند.
بر مبنای شیوع برخی از این ویژگی‌های مشترک فرهنگی در جوامع مسلمان، این تصور پدید آمده که گویا اسلام دین کار و تلاش نیست و نمی‌توان در چارچوب آموزه‌های آن تولید و نوآوری و آباد کردن دنیا و پیشرفت را تشویق کرد. کاهش ساعت کار در ماه مبارک رمضان نیز بر این تصور دامن می‌زند که اسلام و عبادات دینی با کار و تلاش دنیوی مغایرت دارد. در حالیکه گوهر مناسک دینی به ویژه روزه، پرهیزکاری و امساک از یکسو و مجاهده و سعی و کوشش از سوی دیگر است.
پژوهش‌هایی که در خصوص وجدان کاری صورت پذیرفته، نشان می‌دهند که شاخص وجدان کار در ایران ضعیف است. به طور نمونه در یکی از این پژوهش‌ها اعلام شده که بالغ بر ٣٢ درصد از کارکنان از وجدان کار کمی برخوردارند. (مطالعه وجدان کاری در شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران – باقر ساروخانی – سید امیر طالبیان 1381).
مطالعات ملی نیز نشان داده‌اند که در مجموع پایبندی ایرانیان به شاخص‌هایی چون صداقت، امانت‌داری و درستکاری ضعیف است و در عوض میزان تقلب، دورویی، عدم صداقت و عدم پایبندی به قول و تعهدات بالاست. جدول زیر برخی از نتایج این مطالعات را ارائه کرده است.
| میزان | امانت‌داری | صداقت | پایبندی به قول | دورویی و تظاهر | تقلب و کلاهبرداری |
| کم | 5 / 47 | 7 / 50 | 42 | 8 / 20 | 18 |
| متوسط | 5 / 29 | 3 / 31 | 2 / 37 | 3 / 14 | 13 |
| زیاد | 9 / 22 | 3/ 18 | 7 / 20 | 8/ 64 | 69 |
وزرات ار وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی – ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان: 1380
هم‌چنین بررسی آمار پرونده‌های اختلاس و ارتشاء که توسط مرکز آمار ایران گزارش شده نشان می‌دهد که حجم این پرونده‌ها طی سالیان اخیر روند رو به رشدی داشته و به طور مثال در سال 1387 نسبت به سال قبل از آن 144 درصد رشد داشته است.
تعداد پرونده‌های مختومه در موضوع اختلاس و ارتشاء
| سال | تعداد | درصد نسبت به سال 1384 |
| 1384 | 37069 | 100 |
| 1385 | 38584 | 104 |
| 1386 | 77708 | 209 |
| 1387 | 112639 | 304 |
سایت مرکز آمار ایران http://amar.sci.org.ir/Detail.aspx?Ln=F&no=245621&S=TP
مأخذ - دادگستری جمهوری اسلامی ايران. دفتر آمار و انفورماتيک.
وجود معضلات فوق به هیچ وجه برای جامعه‌ی ما که یک جامعه دین محور و اسلامی است، زیبنده نیست و باید توجه داشت هم گسترش آماری و احتمالی این پدیده‌ها و هم گسترش نگرانی‌های عمومی مربوط به آنها، هر دو پیامدهای ناگواری از جمله کاهش اعتماد و مشارکت عمومی و افزایش بیگانگی اجتماعی و سیاسی خواهند داشت و ضرورت دارد که از شیوع و گسترش آنها جلوگیری شود.
در این راستا ابتدا باید در خصوص میزان، ابعاد و عوامل مؤثر بر مسائل اجتماعی و اقتصادی فوق تحقیقات علمی انجام داد تا امکان مقابله مؤثر با آنها را فراهم کرد. به اعتقاد نگارنده مهم‌ترین راه مقابله با پیامدهای ناگوار فوق، ارتقاء اخلاق کار اسلامی است. زیرا بخش عمده‌ای از کج‌رفتاری‌ها و ناهنجاریهای فوق جنبه اقتصادی دارد و در رفتارهای شغلی و اقتصادی مانند انجام وظایف شغلی، معاملات و مبادلات، قرادادها، استخدام‌ها و ... متجلی می‌شود.
در اسلام بر رعایت حقوق دیگران، پایبندی به اصول و ارزش‌های دینی، انجام واجبات، ترک محرمات، رعایت مستحبات و مکروهات تأکید فراوان شده و التزام به این اصول و هنجارها قطعاً مانع از بروز ناهنجاری‌ها و مفاسد پیش گفته خواهد شد. یکی از تأکیدات اسلام پرهیزکاری و تقوا است. براساس آموزه‌های دین مبین اسلام، برگزیده‌ترین انسان نزد خداوند باتقواترین آنهاست. تقوای الهی داشتن، به معنای درک حضور و نظارت دقیق خداوند بر همه‌ی اعمال انسان است. به همین جهت یک فرد مؤمن و متقی، به دلیل همین مراقبه و محاسبه، حتی بدون اینکه نیازی به ناظر بیرونی باشد، با ناظر درونی، خود و اعمالش را تنظیم می‌کند. در این حالت مفاسد و ناهنجاریهای اخلاقی نباید بروز یابد.
ماه مبارک رمضان فرصتی را فراهم می‌کند تا ناظر درونی (وجدان) و بعد خودتنظیم کننده وجود انسان تقویت شود به شرطی که در انجام مناسک این ماه به گوهر و محتوای آن نیز توجه شود.
*دکتری جامعه‌‌شناسی و پژوهشگر مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام
گزارش خطا
ارسال به دوستان
نسخه چاپی
ذخیره عضویت در خبرنامه 
پربحث ترین عناوین
پرطرفدار ترین عناوین
لینک های مفید