سرگذشت پرچم ایران/ شیر و خورشید از کجا آمد؟

آفتاب‌‌نیوز : آفتاب: پرچم یکی از مهم‌ترین نمادهای ملی هر کشوری محسوب می‌شود و در این میان، بی‌گمان پرچم ایران ردپایی از کهن الگوهای ناخودآگاه جمعی این سرزمین است. این نماد ملی که از هزاره‌های گذشته، دگرگونی‌های بسیاری را به خود دیده، نشان از خاطره‌های دور و جهان‌بینی‌های گوناگون مردم این سرزمین دارد.

خبرگزاری ایسنا، به مناسبت روز جمهوری اسلامی ایران دربارهٔ جایگاه و اهمیت پرچم با یک پژوهشگر تاریخ دربارهٔ پیشینهٔ پرچم ایران گفت‌وگو کرده است. فرشید ابراهیمی ابتدا بیان کرد: رنگ‌بندی پرچم ایران و معانی این رنگ‌آمیزی (سبز، سفید و سرخ) از نشانه‌های ویژه‌ی‌ آن به‌شمار می‌رود که اگرچه از دورهٔ ناصرالدین‌شاه قاجار تعیین شده، اما گسترهٔ معنایی سزاواری را گردآورده است.

این پژوهشگر تاریخ گفت: انتخاب رنگ‌های سبز و سفید بی‌ارتباط با سنت‌های شیعی و اسلامی نیست و سرخ نشان‌دهندهٔ قدرت نظامی بوده است. بعد‌ها نشان پرچم تعبیری منطقی به این صورت یافت که رنگ سبز به‌عنوان نشان اسلام، رنگ سفید نشان صلح و سرخ نشان رشادت و دلاوری تفسیر شد.

او با اشاره به اینکه این ترسیم پرچم تا زمان انقلاب مشروطیت ادامه پیدا کرد، ادامه داد: هرچند در ابتدای مشروطیت عده‌ای قصد داشتند پرچمی سرخ رنگ با نشان شیر و خورشید را جایگزین پرچم سه رنگ کنند، ولی سرانجام الحاقیهٔ پنجم قانون اساسی مشروطه، پرچم سه رنگ سبز و سفید و سرخ را به‌صورتی که اکنون می‌شناسیم، نشان رسمی ایران اعلام کرد.

ابراهیمی با بیان اینکه پس از پیروزی جنبش مشروطه‌خواهی ایرانیان، دربارهٔ پرچم ایران در اصل پنجم متمم قانون اساسی آمده بود «الوان رسمی بیرق ایران، سبز و سفید و سرخ و علامت شیر و خورشید است»، توضیح داد: کاملا مشخص است که نمایندگان در تصویب این اصل شتاب‌زده بودند، زیرا اشاره‌ای به ترتیب قرار گرفتن رنگ‌ها، افقی یا عمودی بودن آن‌ها و اینکه شیر و خورشید بر کدام یک از رنگ‌ها قرار گیرد به میان نیامده بود. همچنین دربارهٔ وجود یا عدم وجود شمشیر ذکری نشده بود. نمایندگان نواندیش می‌گفتند که رنگ سبز، رنگ دلخواه پیامبر اسلام (ص) و رنگ این دین است، بنابراین پیشنهاد می‌شود رنگ سبز در بالای پرچم ملی ایران قرار گیرد. دربارهٔ رنگ سفید نیز به این حقیقت تاریخی استناد شد که رنگ سفید رنگ مورد علاقهٔ زرتشتیان است، اقلیت دینی که هزاران سال در ایران به صلح و صفا زندگی کرده‌اند و اینکه سفید نماد صلح، آشتی و پاکدامنی است و لازم است زیر رنگ سبز قرار گیرد. دربارهٔ رنگ سرخ نیز با اشاره به ارزش خون شهید در اسلام، بویژه امام حسین (ع) و جان‌باختگان انقلاب مشروطیت به ضرورت پاسداشت خون شهیدان اشاره شد.

وی بیان کرد: وقتی نمایندگان روحانی با این استدلال‌ها مجاب شدند و زمینه مساعد شده بود، نواندیشان حاضر در مجلس سخن را به موضوع نشان شیر و خورشید کشاندند و این موضوع را اینگونه توجیه کردند که انقلاب مشروطیت در امرداد ماه سال ۱۲۸۵ هجری شمسی (۱۹۰۶ میلادی) به پیروزی رسید، یعنی در برج اسد (شیر). از سوی دیگر چون بیشتر ایرانیان مسلمان شیعه و پیرو حضرت علی(ع) هستند و اسدالله از القاب حضرت علی(ع) است، بنابراین شیر هم نشانهٔ امرداد است و هم نشانهٔ امام اول شیعیان. دربارهٔ خورشید نیز چون انقلاب مشروطه در میانهٔ ماه امرداد به پیروزی رسید و خورشید در این ایام در اوج نیرومندی و گرمای خود است، پیشنهاد کردند خورشید را بر پشت شیر سوار کنیم که این شیر و خورشید هم نشانهٔ حضرت علی (ع) باشد هم نشانهٔ ماه امرداد و هم نشانهٔ چهاردهم امرداد، یعنی روز پیروزی مشروطه‌خواهان و البته وقتی شیر را نشانهٔ امام اول بدانیم لازم است شمشیر ذوالفقار را نیز به دستش بدهیم. به این ترتیب برای نخستین بار پرچم ملی ایران به‌طور رسمی در قانون اساسی به‌عنوان نماد استقلال و حاکمیت ملی مطرح شد.

این پژوهشگر اظهار کرد: در سال ۱۳۳۶ منوچهر اقبال، نخست‌وزیر وقت به پیشنهاد هیأتی از نمایندگان وزارتخانه‌های خارجه، آموزش و پرورش و جنگ طی بخشنامه‌ای، دیگر ابعاد و جزییات پرچم را مشخص کرد. بخش‌نامهٔ دیگری در سال ۱۳۳۷ دربارهٔ تناسب طول و عرض پرچم صادر شد و طی آن مقرر شد طول پرچم اندکی بیش از یک‌ونیم برابر عرضش باشد.

این آغاز سرگذشت پرچم ایران نبود

ابراهیمی در ادامهٔ گفت‌وگوی خود با اشاره به اینکه پرچم و نماد هر سرزمین، نشان از خاطرات ملی دیرینه و تجربه‌های جمعی گردآمده در ناخودآگاه آن جامعه دارد، تأکید کرد: نشانه‌شناسی آن نماد‌ها به سرگذشت و تاریخ و جهان‌بینی هر سرزمین بازمی‌گردد و برای بررسی هرچه بیشتر پرچم ایرانی باید دانش‌های بیشتری از علوم انسانی را برای موشکافی به کار گرفت که باستان‌شناسی یکی از این دانش‌هاست.

درفش شهداد

وی اظهار کرد: بی‌گمان درفش شش هزار سالهٔ یافت شده در تپهٔ باستانی شهداد (کرمان) باستانی‌ترین نمونهٔ موجود از پرچم‌های ایرانی است. درفش شهداد در کاوش‌های سال ۱۳۵۰ در شهداد به سرپرستی مرحوم علی حاکمی و به سرکارگری مرحوم اکبر ایرانمنش به‌دست آمد. این درفش مرمت شده است و اکنون در موزهٔ ملی نگهداری می‌شود.

به گفتهٔ او، این قدیمی‌ترین پرچم جهان است که از یک صفحه با میله و لولا و دستهٔ برنزی ساخته شده است، البته به‌دلیل زنگ‌زدگی در این چند هزار سال، رنگ آن سبز شده است (زنگ مس، سبز رنگ است) ولی در اصل، نوعی درخشش فلزی داشته که آفتاب را باز می‌تابانده، چنانکه واژهٔ درفش نیز خود به معنی درخشان است. همچنین روی این پرچم، نقشی از یک نخل – که هنوز هم در آن منطقه زیاد است – دیده می‌شود و دو درخت دیگر و پنج آدم کوچک و بزرگ که همه از بزرگان هستند و دو شیر و یک گاو کوهان‌دار و چند مار شبیه مارهای جیرفت نیز روی آن به چشم می‌خورند.

درفش در شاهنامهٔ فردوسی

ابراهیمی با اشاره به نقش اساطیری و حماسی پرچم و درفش در شاهنامهٔ فردوسی که بیانگر ارزشمندی این نماد در متن‌های ایرانی است، بیان کرد: نخستین اشاره به درفش ملی را می‌توان در داستان خیزش کاوهٔ آهنگر بر بیداد و ستم ضحاک آهنگر دید. آنجا که کاوهٔ آهنگر شورش خود بر ضحاکیان را نمادین می‌سازد و از چرم آهنگری خود تکه‌ای را روی نیزه‌ای می‌زند.

چو کاوه برون شد ز درگاه شاه / برو انجمن گشت بازارگاه
همی بر خروشید و فریاد خواند/ جهان را سراسر سوی داد خواند
از آن چرم کاهنگران پشت پای/ ببندند هنگام زخم درای
همی کاوه آن بر سر نیزه کرد / همان گه ز بازار برخاست گرد
خروشان همی رفت نیزه به دست / که ‌ای نامداران یزدان پرست
کسی کو هوای فریدون کند / سر از بند ضحاک بیرون کند
بپویید کاین مهتر اهرمنست / جهان آفرین را به دل دشمن است
به پیش فریدون فرخ شویم / به جان و تن و چیز یک رخ شویم
همی رفت پیش اندرون مرد گرد/ سپاهی برو انجمن شد نه خرد
ندانست خود کافریدون کجاست / سر اندر کشید و همی رفت راست
بیامد به درگاه سالار نو / بدیدندش از دور برخاست غو
چو آن پوست بر نیزه بر دید کی / به نیکی یکی اختر افکند پی
بیاراست آن را به دیبای روم / ز گوهر برو پیکر و زر بوم
بزد بر سر خویش چون کرد ماه / یکی فال فرخ پی افکنده شاه
فروهشت ازو سرخ و زرد و بنفش / همی خواندش کاویانی درفش
از آن پس هر آنکس که بگرفت گاه / به شاهی به سر بر نهادی کلاه
بر آن بی‌بها چرم آهنگران / برآویختی نو بنو گوهران
ز دیبای پرمایه و گوهران / بر آنگونه گشت اخیر کاویان
که اندر سر نیزه خورشید بود / جهان را ازو دل پر امید بود

علاوه بر این، فریدون نیز پس از اینکه به مقام شاهی رسید فرمان داد تا چرم پیش‌بند کاوه را با دیباهای زرد و سرخ و بنفش بیارایند و زر و گوهر به آن بیافزایند و آن را درفش شاهی خواند و به این ترتیب کلمهٔ درفش کاویانی پدید آمد. فرو هشت ازو سرخ و زرد و بنفش / همی خواندش کاویانی درفش
او دربارهٔ درون‌مایهٔ رنگ‌های درفش سرفراز کاویانی نیز گفت: برخی معتقدند که در اینجا رنگ سرخ، رنگ تیر (تیشتر - ایزد باران)، رنگ زرد رنگ ایزد مهر (روشنایی و فروغ آفتاب)، و رنگ بنفش رنگ اورمزد (اهورامزدا - خداوند) است. همچنین محمد بن جریر طبری در کتاب خود به نام «تاریخ الامم و الملوک» می‌نویسد، درفش کاویان از پوست پلنگ درست شده، به درازای دوازده ارش که اگر هر ارش را که فاصله بین نوک انگشتان دست تا بندگاه آرنج است، ۶۰ سانتی‌متر به حساب آوریم، تقریباً پنج متر عرض و هفت متر طول می‌شود. ابن خلدون نیز گزارش می‌کند که درفش کاویانی دارای ستاره‌ای بود و این اعتقاد وجود داشت که یک فرد تا زمانی که این درفش را حمل می‌کند شکست‌ناپذیر است.

این پژوهشگر ادامه داد: همچنین گفته می‌شود که علامت «+» که روی پرچم کاویانی بود‌‌ همان چلیپا یا صلیب پارسی است که نماد و خورشید در فرهنگ ایرانی و آیین مهری بوده است. کاوه فرخ بیان می‌کند بالا‌ترین نشان دورهٔ ساسانی درفش کاویانی بوده است. هنگام حملهٔ اعراب به ایران، در جنگ قادسیه درفش کاویان به‌دست آن‌ها افتاد و چون آن را نزد عمر بن خطاب، خلیفه مسلمانان بردند او از بسیاری گوهر‌ها، در‌ها و جواهراتی که به درفش آویخته شده بود، دچار شگفتی شد. به نوشتهٔ تاریخ بلعمی، عمر، خلیفهٔ مسلمانان، دستور داد تا گوهر‌ها را بردارند و آن را بسوزانند.

درفش و پرچم ملی در روند تاریخ ایران

ابراهیمی با بیان اینکه طبق آخرین یافته‌های هنر هخامنشی و نگاره‌های تخت جمشید، شاهینی با بال‌های گشوده با قرص خورشیدی در پشت سر شاهین، نشان ملی هخامنشیان بوده و به روایت متن‌های تاریخی، در زمان اشکانیان پرچمی استفاده می‌شد که به خورشید مزین بوده است، ادامه داد: با نگاهی گذرا به تاریخ پس از اسلام، در میان شاهان صفوی، شاه اسماعیل اول و شاه تهماسب اول روی پرچم خود نقش شیر و خورشید نداشتند. پرچم شاه اسماعیل یکسره سبز رنگ بود و بر بالای آن تصویر ماه قرار داشت. شاه طهماسب نیز چون زادهٔ ماه فروردین (برج حمل) بود دستور داد به جای شیر و خورشید تصویر گوسفند (نماد برج حمل) را روی پرچم‌ها و بر سکه‌ها ترسیم کنند.

او بیان کرد: پرچم ایران در بقیهٔ دوران حاکمیت صفویان سبز رنگ بود و شیر و خورشید را روی آن زردوزی می‌کردند. البته موقعیت و شیوهٔ قرار گرفتن شیر در همهٔ این پرچم‌ها یکسان نبود، شیر ‌گاه نشسته بود، ‌گاه نیم‌رخ و گاه رو به سوی بیننده. در بعضی موارد هم خورشید از شیر جدا بود و گاه چسبیده به آن. به استناد سیاحت‌نامهٔ ژان شاردن، جهانگرد فرانسوی، بیرق‌های نوک‌تیز و باریکی که روی آن‌ها آیه‌ای از قرآن و تصویر شمشیر دو سر حضرت علی (ع) یا شیر خورشید بود، در دوران صفویان رسم بوده است. به نظر می‌آید که پرچم ایران تا زمان قاجار‌ها، مانند پرچم اعراب، سه گوشه بوده است و نه چهارگوش.

وی با اشاره به اینکه نادرشاه افشار دگرگونی‌های ارزشمندی را در پرچم ملی و نظامی ایران به‌وجود آورد، افزود: پرچم سه رنگ دورهٔ نادرشاه، مادر پرچم سه رنگ فعلی ایران است، زیرا در این زمان بود که برای نخستین بار این سه رنگ روی پرچم‌های نظامی و ملی آمد، هر چند هنوز پرچم‌ها سه گوشه بودند.

به گفتهٔ او، در دوران آغامحمدخان قاجار، سرسلسلهٔ قاجاریان، چند تغییر اساسی در شکل و رنگ پرچم داده شد. نخست اینکه شکل آن برای نخستین بار از سه گوشه به چهار گوشه تغییر یافت و دوم اینکه آغامحمدخان به‌دلیل دشمنی با نادر، سه رنگ سبز و سفید و سرخ پرچم نادری را برداشت و تنها رنگ سرخ را روی پرچم گذاشت. دایرهٔ سفید رنگ بزرگی در میان این پرچم بود که در آن، تصویر شیر و خورشید به رسم معمول وجود داشت، با این تفاوت بارز که برای نخستین بار شمشیری در دست شیر قرار داده شده بود، تا اینکه در دورهٔ فتحعلی‌شاه قاجار، ایران دارای پرچمی دوگانه شد و سال‌ها بعد، امیرکبیر از ویژگی پرچم‌های دورهٔ فتحعلی‌شاه استفاده کرد و طرح پرچم امروزی را ریخت.

این پژوهشگر تاریخ در پایان گفت‌وگوی خود اظهار کرد: از آنجا که پرچم از خاطره‌های قدیمی نشان دارد، یک میراث مشترک میان مردم و دولت محسوب می‌شود، زیرا میراثی از دولت‌ها و نیاکان گذشته است که نشانه‌های به کار رفته در آن، برگرفته از احوال و اندیشه‌های یک کشور و مردم آن است.

او دربارهٔ کاربردهای مردمی پرچم نیز گفت: علاوه بر استفاده از پرچم در جشن‌های ملی، گاهی در مسابقه‌های ورزشی نیز بازیکنان و تماشاچیان پرچم ملی را در دست می‌گیرند و در موارد معدودی نیز عده‌ای در زمان ازدواج یا در سفرهٔ هفت‌سین آن را به کار می‌برند؛ ولی لازم است مردم بیش از این با نماد ملی کشور خود آشتی باشند. در این راستا، خوب است از دیدگاه مردم‌شناسی جایگاه پرچم بررسی و قدر و ارزش آن بیشتر مشخص شود.