ناصرالدین‌شاه چگونه تهران راتهران کرد؟

آفتاب‌‌نیوز : آفتاب: شهر تهران که به پایتخت چهارصد ساله نیز معروف است در طی چند قرن اخیر تغییرات فراوانی را به خود دیده است.

اما شاید اولین تغییرات مهم در بافت کالبدی آن در دوران ناصرالدین شاه اتفاق افتاد گرچه در دوره فتحعلی شاه و محمد شاه نیز اقداماتی انجام شده بود.

آغاز پادشاهی ناصرالدین شاه (1213ه ق/1848م)، کار نوسازی پایتخت، که افزایش جمعیت و گسترش روز افزون سطح شهر و تمرکز روزافزون امور دولتی در تهران آن را ضروری تر از پیش کرده بود، از سر گرفته شد. صدارت میرزا تقی خان امیر نظام نیز عامل مهمی در انجام اصلاحات اساسی بود. 

ایجاد «مرکز تعلیم و تربیت» را که پیامدهای گسترده ای در فرهنگ ایران داشت و سرانجام با نام دارالفنون شروع به کار کرد باید از جمله نوآوری های این بزرگ مرد دانست. توجه به علوم و صنایع جدید که از دوران عباس میرزا و محمد شاه شروع شده بود با این اقدام امیرکبیر امکانات بیشتر یافت. بنای دارالفنون درسال 1226ه ق درمحل سابق سربازخانه قدیمی ارگ آغاز شد. نقشه آن را میرزارضای مهندس، که در زمان عباس میرزا برای تحصیل علم مهندسی به انگلیس اعزام شده بود، طراّحی کرد و ساختمان زیر نظر بهرام میرزا و توسط محمدتقی خان معمارباشی بنا شد. 

در زمان صدارت امیر کبیر تیمچه و بازاری نیز در محو طه بازار امیر تهران ساخته شد (1267 ه ق ) که اولی تیمچه اتابکیه و دومی بازار امیر نام گرفت. بازار امیر از مهمترین بازارهای تهران شد و سرای آن شامل دو طبقه و در مجموع سیصد و سی و شش حجره بود.12 میدان توپخانه و عمارات توپخانه و سبزه میدان نیز در این زمان بنا شد و نوسازی دهنه بازار و چند حمام مرمر و هم چنین تعدادی خانه در خارج از حصار تهران از آثار صدارت امیرکبیر است. 

مقایسه نقشه بِرِزین و نقشه اگوست کرشیش (Auguste Krziz) افسر مهندس اطریشی و استاد دارالفنون که ده سال پس از حکومت ناصرالدین شاه تهیه شدبه خوبی نشان می دهد که تا چه حد بافت شهر قدیمی در داخل حصار فشرده شده و در نتیجه باغ ها و فضاهای سبز داخل حصار از میان رفته و جای خود را به سطح شهر داده است. 

با از میان رفتن این فضاها بود که محله های عودلاجان، چاله میدان و سنگلج توسعه یافت. در این زمان جمعیت تهران به حدود صدوبیست هزار نفر می رسید. کاخ نیاوران، دوشان تپه و قصر فیروزه نیز در همین دوران بنا شد. از طرف دیگر، با ورود نمایندگان سیاسی، تجّار و جهانگردان غربی به ایران محله اروپائی نشینی در شمال باروی تهران به تدریج شکل می گرفت. از ابداعات معماری دهه 1280ه ق ساختمان تکیه دولت و عمارت شمس العماره است که هر دو به سرپرستی و زیر نظر دوستعلی خان نظام الدوله معیرالممالک خزانه دار در داخل محوطه ارگ بنا شد. 

این بنای زیبا و تاریخی متأسفانه درسال 1325 شمسی تخریب شد.23 ساختمان شمس العماره، که یکی از بناهای تاریخی و با ارزش تهران به شمار می آید، اثر استاد علی محمد کاشی است. این بنا دو برج متقارن چند طبقه دارد که در بالای هرکدام مهتابی سرپوشیده ای قرار گرفته که درآن زمان نه تنها بر تمام پایتخت بلکه بر نقاط دور دست اطراف نیز اِشراف داشت. 

در بیست و یکمین سال سلطنت ناصرالدین شاه (1285ه ق) طرح عمرانی وسیعی برای پایتخت درنظرگرفته شد و اجرای آن به مستوفی الممالک وزیرمالیه و میرزا عیسی خان وزیر شهر تهران محوّل گردید. 

باروی قدیمی شهربه طول شش و نیم کیلومتر که مساحتی حدود دوازده کیلومترمربع را در برمی گرفت تخریب شد و حصار و خندق جدید به شکل هشت ضلعی نامنظم به طول هیجده کیلومتر و نیم ساخته شد تا مساحتی حدود سی و یک کیلومترمربع را در برگیرد. 

دراین طرح، میدان مرکزی شهر، توپخانه، در شمال شرقی ارگ قرار گرفت و خیابان تازه ساز"الماسیه" با دکّه های صنایع نو محله ارگ را به آن متّصل می کرد. در اطراف این میدان که تحت نظر محمد ابراهیم خان معمارباشی ساخته شد حجره هائی برای استقرار توپ ها بنا کردند و طبقه فوقانی آن را به سکونت توپچیان اختصاص دادند، بنا به گفته اورسُل (E. Orsolle) در 1300هق/1882م این میدان به سرعت به شلوغ ترین نقطه شهر تبدیل شد. 

نقشه دقیقی که تحت سرپرستی عبدالغفّار (نجم الملک) استاد دارالفنون در اواسط سال 1308ه .ق/1890م به اتمام رسید محدوده شهر را در میان باروی جدید با جزئیاتش به خوبی نشان می دهد. فضای شهر به نسبت دوره فتحعلی شاه به چهار برابر رسید و با توسعه شهر به سمت شمال ارگ سلطنتی در مرکز شهر قرار گرفت. عبدالغفّار در حاشیه نقشه خود که در سال 1309هق به چاپ رسید جمعیت تهران را دویست و پنجاه هزار نفر و تعداد خانه ها را هیجده هزار برآورد می کند. در همین سال ها چهار خط "واگن اسبی" دو خط شمال جنوبی و دو خط شرقی غربی از سوی میدان توپخانه مسیرهای اصلی شهر را طی می کرد.

درخلال سفرهای ناصرالدین شاه به فرنگ چند ساختمان جدید به مجموعه ارگ اضافه شد، از جمله عمارت گالری به عنوان موزه نقاشی ایرانی و فرنگی و کاخ ابیض- که در محل کلاه فرنگی فتحعلی شاهی بوسیله معماران مهدی و صادق کاشی بنا شد- برای جا دادن هدیه های ارزنده سلطان عبدالمجید پادشاه عثمانی. 

با این ترتیب، محوطه ارگ بیشتر ساختمان های دوره ناصری را در برگرفت. در خارج از حصار، کاخ سلطنت آباد نیز درباغ بزرگی با ساختمان هائی جدا از هم بنا شد. 

از اقدامات مهم دیگری که در این دوران صورت گرفت عقد قرارداد احداث راه آهن تهران به شاه عبدالعظیم، به طول هشت کیلومتر، با یک شرکت بلژیکی بود. این راه درسال 1305هق/1887م آماده بهره برداری شد. 

به گزارش خبرآنلاین، در حقیقت در پایان عصر ناصری تهران از یک قصبه که نام پایتخت را یدک می‌کشید به شهری مدرن تر و با جمعیتی در حد پایتختی ایران ارتقا یافت.