سال
1947 اولین فعالیتهای سیاسی نلسون ماندلا علیه آپارتایدها شکل گرفت و
ماندلا که مسئول لیگ جوانان کنگره ملی آفریقا شده بود این فعالیت ها را
رهبری می کرد. در آن زمان ماندلا یک وکیل 30 ساله بود که با همسرش «اولین
نتوکو میس» و دو فرزندش زندگی می کرد. همسر ماندلا اهل ناحیهای بود که
بعدها منطقه ترانسکی آفریقای جنوبی نام گرفت. این زوج پس از 13 سال در سال
1957 از یکدیگر جدا شدند، دلیل جدایی آنان شور انقلابی ماندلا بود و اینکه
مذهب همسر ماندلا مذهبی بود که به تبلیغ سیاست بیطرفی سیاسی میپرداخت.
تا پیش از سال 1952 قوانینی که وضع شده بود همه به نفع سفید پوستان بود و
سیاه پوستان برای جرایم مشابه با سفید پوستان بیشتر مجازات می شدند و در
حالی که سفیدها از حقوق شهروندی مناسبی بهره مند بودند سیاه پوستان برای
کوچکترین جرمی مجبور به پرداخت جریمه های سنگین مالی و یا مجازات های بدنی
می شدند.
ماندلا یک سال پس از جدایی از «اولین نتوکو میس» با «وینی مادیکیزلا»
ازدواج کرد. همسر دوم ماندلا نیز مانند همسر اولش اهل منطقه ترانسکی بود،
آن دو در ژوهانسبورگ، یعنی شهری که وینی نخستین مددکار اجتماعی سیاهپوست
آن بود با هم آشنا شدند. بعدها وینی قربانی اختلاف خانوداگی ناشی از نزاع
سیاسی کشور شد؛ در حالیکه شوهرش به اتهام تروریسم و خیانت در زندان جزیره
رابن مشغول گذراندن حبس ابد بود، پدرش به سمت وزارت کشاورزی ترانسکی
برگزیده شد. اختلافات سیاسی، منجر به جدایی در (آوریل 1992) و طلاق در
(مارس 1996) شد.
در سال 1964 ماندلا در دفاع از عملکرد خود و همراهانش سخنرانی معروف و
تاریخی خود را علیه آپارتایدها و نژاد پرستی انجام داد. وی در این سخرانی
گفت: «در طول زندگیام خود را وقف مردم آفریقا کردهام. با استیلای
سفدپوسان مبارزه کردهام، و با استیلای سیاهان نیز مبارزه کردهام. به
دنبال آرمان جامعهای آزاد و دموکراتیک که همه بتوانند در آن در توازن و با
فرصتهایی برابر زندگی کنند بودهام. این آرمان من است که امیدوارم با آن
زندگی کرده و بدان دست یابم. اما اگر نیاز باشد آمادهام برای این آرمان
بمیرم.»
ماندلا که به خاطر مبارزات خود سالها در زندان به سر می برد در سال 1978
مورد حمایت بین المللی قرار گرفت و کمپینی برای آزادی وی تشکیل شد. در آن
زمان ماندلا 60 ساله بود و 18 سال از دوران محکومیت خود را سپری کرده بود
با این وجود طرفداران او هم نتوانستن کاری از پیش ببرند و علی رغم تقاضای
بین المللی برای آزادی ماندلا این مبارز سیاه پوست 12 سال دیگر به حیات خود
در سلولهای زندان ادامه داد.
در 11 فوریه 1990 سرانجام ماندلا پس از یک دوره محکومیت 30 ساله از زندان ویکتور ورستر آزاد شد
در سال 1993 پس از 45 سال سرانجام نظام آپارتاید حاکم بر آفریقای جنوبی
سرنگون شد و همزمان با سقوط آپارتاید ماندلا در 10 دسامبر 1993 موفق به
دریافت جایزه صلح نوبل شد
در سال 1994 اولین انتخابات دموکراتیک که سیاه پوستان و سفیدپوستان از حقوق
برابر رای دادن برخوردار بودند در آفریقای جنوبی برگزار شد و ماندلا با
اکثریت آرا اولین رئیس جمهور سیاه پوست این کشور شد. در همان سال
اتوبیوگرافی ماندلا نیز که در دوران زندان نوشته بود به نام «راه طولانی
آزادی» منتشر شد.
ماندلا در هشتادمین سالگرد تولد خود، سومین ازدواج خود را با گراکا ماچل،
بیوه سامورا ماچل، رئیسجمهور سابق موزامبیک و متحد کنگره ملی آفریقا که
دوازده سال پیش در سانحه هوایی کشته شده بود رسمی کرد.