وجود جرایم سایبری باعث شد مطالعات و اقدام‌های قابل توجهی درخصوص آسیب‌شناسی و جرم انگاری فضای سایبری انجام شود که در نهایت در سال 1388 قانونی تحت عنوان قانون جرایم رایانه‌ای تصویب شد.

قانونگذار در ماده 22 این قانون، قوه قضائیه را مکلف کرده تا کارگروهی را با عضویت مقام‌های عالی کشور از هر سه قوه قضائیه، مجریه و مقننه تشکیل دهد که یکی از این اعضا، عضو کمیسیون قضایی مجلس شورای اسلامی است. این دوره از کمیسیون قضایی، محمدعلی اسفنانی نماینده فریدونشهر در مجلس شورای اسلامی عضو کارگروه است. آنچه که در پی می‌آید، مشروح این گفت‌وگو است:

چه شد که شما به عنوان عضو کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه انتخاب شدید؟

پیش از این آقای غضنفرآبادی به عنوان عضو کمیسیون قضایی مجلس شورای اسلامی عضو کارگروه بود. در این دوره هم با توجه به میزان آشنایی نمایندگان به مسائل مربوط به کارگروه، بنده و آقای میرهادی قره‌سیدرومیانی، ‌نماینده مردم تبریز کاندیدا شدیم که در رأی‌گیری صحن علنی مجلس، نمایندگان به بنده رأی دادند.

چند سال است که عضو کارگروه هستید؟

حدود یک سال و نیم.

مسئولیت‌ها در کارگروه به چه صورت تقسیم‌بندی شده است؟

یک گروه کارشناسی به صورت مدام رصد فضای مجازی را برعهده دارند. این گروه همچنین پاسخگوی مکاتبات هستند.

در جلسات کارگروه که برای فیلترینگ تشکیل می‌شود، حضور چه تعداد اعضا جلسه را رسمی می‌کند؟

براساس قانون، جلسات کارگروه حداقل هر دو هفته یک بار برگزار می‌شود. جلسات کارگروه با حضور نصف به علاوه یک (7 نفر) رسمیت پیدا می‌کند به‌طوری که حداقل نصف به علاوه یک افراد حاضر در جلسه باید در مورد یک موضوع هم‌نظر باشند تا آن موضوع به تصویب برسد. از آنجایی که در تمام وقت‌ها امکان دعوت اعضای کارگروه نیست، اعضای کارگروه تصمیم گرفته‌اند یک تیم اضطرار 5 نفره درخصوص فیلتر یک سایت اقدام کنند.

این 5 نفر شامل چه کسانی است؟

دادستان کل کشور، فرمانده ناجا، وزیر یا نماینده وزیر اطلاعات، وزیر یا نماینده وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و وزیر یا نماینده وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات.

این تیم اضطرار چه زمانی وارد عمل می‌شود؟

گاهی در فضای مجازی اتفاق خاصی می‌افتد که باید از اشاعه بیشتر آن به سرعت جلوگیری کرد که این تیم اضطرار در آن موقع نسبت به فیلتر اقدام خواهد کرد.

آیا در جلسه بعدی کارگروه که تمام اعضا حضور خواهند داشت، آن موردی که تیم اضطرار فیلتر کرده، باز هم بررسی خواهد شد؟

بله، درخصوص فیلتری که انجام شده، رأی‌گیری خواهد شد و چنانچه اعضای کارگروه به فیلتر نکردن رأی دهند، فیلتر آن سایت برداشته خواهد شد.

شکایت‌ها و اطلاعات مردمی به چه میزان در روند فیلتر سایت‌ها نقش دارد؟

گزارش‌های مردمی رقم قابل توجهی است اما بدین معنا نیست که این گزارش‌ها در فیلترینگ نقش داشته باشد. این گزارش‌ها تنها نقش اطلاع‌رسانی دارد و پس از آن بررسی می‌شود که یک گزارش مردمی در کارگروه قابل طرح  است یا خیر.

آیا اتفاق افتاده که فیلترینگ یک سایت در کارگروه مطرح شود و شماری از اعضا مخالف این موضوع بوده و توانسته باشند تا دیگر اعضا را مجاب کنند که آن سایت فیلتر نشود؟

قبل از تصمیم‌گیری در جلسات کارگروه، اعضای موافق و مخالف نظر خود را بیان می‌کنند. تا جایی که فضا و وقت اجازه دهد، اعضای کارگروه نظرات موافق و مخالف خود را بیان می‌کنند و اگر بتوانند، نظر دوستان را تغییر می‌دهند که این یک امر طبیعی است.

ذهنیت‌ها در خصوص فیلترینگ تا حدودی منفی است، علت آن را در چه می‌دانید؟

متأسفانه در برخی رسانه‌ها ذهنیتی به وجود آمده مبنی بر این‌که افرادی که در کارگروه حضور دارند، اراده‌شان بر این است تا تمام سایت‌ها را فیلتر کنند اما باید صادقانه بگویم که طی یک سال و نیم گذشته که عضو کارگروه بوده‌ام، نیت ما تنها  بر فیلترینگ نبوده و کارگروه، فیلتر را به عنوان یک حربه نمی‌داند یا این‌که بخواهد با فیلترینگ افراد را تحت فشار قرار دهد. در کارگروه، نگرش فیلتری وجود ندارد حتی گاهی اتفاق افتاده که اصرار برخی دوستان بر فیلترینگ بوده اما آقای اژه‌ای گفته تا جایی که امکانش هست، فیلتر نشود. گاهی براساس قانون ناچار به فیلتر کردن یک سایت می‌شویم اما پیش آمده که قبل از فیلتر تذکر شفاهی و کتبی داده‌ایم و حتی کارگروه برخی افراد را مأمور کرده که به صورت حضوری با مدیر سایت مذاکره کند تا نسبت به حذف صفحه‌ای که محتوای مجرمانه دارد، اقدام کند. اما بعضی اوقات صفحه‌ای مصداق مجرمانه دارد و ناچار به فیلتر آن می‌شویم؛ در قضیه اهانت به ساحت پیامبر اعظم(ص) در سایت یوتیوب، کارگروه تلاش کرد فقط همان صفحه را فیلتر کند اما از نظر زیرساخت این کار مقدور نبود و به همین خاطر مجبور شدیم تمام سایت را فیلتر کنیم. خوشبختانه اخیراً کارشناسان وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات اعلام کرده‌اند که یک بخش سایت را می‌شود فیلتر کرد و احتیاجی به فیلترینگ کل سایت نیست در مجموع باید گفت کارگروه نظر به فیلتر ندارد مگر این‌که هیچ  راهی جز فیلتر باقی نمانده باشد.

یکی از مشکلات موجود در کارگروه شفاف‌سازی شدن در خصوص برخی مسائل است به عنوان مثال زمانی که وی‌چت فیلتر شد، کارگروه اعلام کرد که همه اعضا (13 رأی) موافق بودند، آقای خسروی مدیرعامل شرکت ارتباطات زیرساخت اعلام کرد که 12 رأی موافق بوده و نماینده وزارت ارتباطات رأی منفی داده. نکته جالب‌تر این‌که آقای سبحانی‌فر گفته که اصلاً در جلسه حضور نداشتند به نظر شما این اظهارنظرها به ضرر کارگروه نیست؟

این‌که اعلام شده 13 نفر رأی دادند بعید به نظر می‌رسد. در آن جلسه هر 13 نفر حضور نداشتند و چنانچه حضور هم داشته باشند، نمی‌شود که هر 13 نفر یک جور رأی داده باشند.

رأی شما در خصوص فیلترینگ وی‌چت چه بود؟

در جلسه‌ای که وی‌چت فیلتر شد، بنده حضور نداشتم و در حال سرکشی از حوزه انتخابیه‌ام بودم.

توجه داشته باشید، شما و آقای سبحانی‌فر حضور نداشته‌اید اما در اطلاعیه کارگروه آمده بود که هر 13 نفر رأی مثبت دادند. پس می‌بینیم که تضادی وجود دارد که شاید این تضاد به دلیل پاسخگو نبودن اعضای کارگروه است. آیا کارگروه سخنگو دارد؟

کارگروه سخنگو ندارد اما آقای خرم‌آبادی، دبیر کارگروه وظیفه پاسخگویی و مصاحبه را برعهده دارد.
آقای خرم‌آبادی زمانی اعلام کردند که با فیلتر وی‌چت کاربران از نمونه‌های داخلی آن استفاده کنند اما نامی از نمونه‌های داخلی به میان نیاوردند، ضمن این‌که آیا در نمونه‌های داخلی مشکلات نمونه‌های خارجی رفع شده است یا این‌که روی نمونه‌های داخلی نظارت کامل صورت می‌گیرد؟
شماری به دنبال آن هستند که شبکه داخلی ایجاد کنند که متأسفانه تا این لحظه نتوانسته‌اند موفق ظاهر شوند، اما حسن بزرگی شبکه‌های داخلی دارد این که از داخل کشور قابل کنترل است. اگر شبکه‌ای در داخل کشور باشد، ویژگی‌هایی دارد؛ پولی که هزینه می‌شود از کشور خارج نمی‌شود، وابستگی به سیستم‌های خارجی نداریم و اگر محتوای مجرمانه‌ای داشته باشد قابل کنترل خواهد بود.

اما شماری نظارت را نفوذ بر حریم خصوصی افراد معنا می‌کنند؟

در بسیاری از جاها مشکل داریم و اجازه می‌دهیم یک شبکه امریکایی یا اسرائیلی در لحظه لحظه خانواده حضور پیدا کند و خصوصی‌ترین اطلاعات افراد که جزو اسرار آنها است را به راحتی در اختیار دشمن قرار دهد اما وقتی بحث اینترنت داخلی مطرح می‌شود همان افراد می‌گویند نفوذ به حریم خصوصی است. یک مثالی عنوان کنم؛ در یک روستایی درخت گردو کاشتند و از آن بهره می بردند و در عین حال به اهلی روستای مجاور گفتند شما درخت گردو نکارید چون این درخت شب ها دی اکسید کرین تولید می کند و ضرر دارد. ماجرای مدعیان نقض حریم خصوصی هم داستان مضر بودن کاشت درخت گردو در روستای مجاور است. کسانی که این بحث را مطرح می‌کنند، بیم این را دارند که درآمد بی‌حد و حصر مادی و معنوی و جاسوسی که شماری از آن نفع می‌برند، کاسته شود در تمام دنیا بانک جامعی از اطلاعات شخصی افراد وجود دارد، اما وقتی در کشور ما این موضوع مطرح می‌شود، شماری مدعی می‌شوند که این کار نقض حریم خصوصی است.

فیلترینگ فعلی را تا چه حد در کاهش مصادیق مجرمانه مؤثر می‌دانید؟

اگر کسی بگوید که فیلترینگ صددرصد مؤثر بوده، پس نباید مصداق مجرمانه‌ای وجود داشته باشد. به عنوان مثال در برخورد با جرایم خاص، مجازات‌های سنگینی در نظر گرفته شده، اما باز شاهد وقوع این قبیل جرایم هستیم. اگر مجازات تأثیرگذار است، پس چرا هنوز شاهد وقوع جرایم خاص هستیم. اگر مجازات تأثیرگذار نیست، چرا قوه قضائیه برخورد را رها نمی‌کند؟ بحث فیلترینگ هم دقیقاً همین است، نمی‌توان گفت فیلترینگ به عنوان تنها حربه مقابله این کار است یا این‌که نمی‌توانیم الزاماً بگوییم هیچ نقشی ایجاد نمی‌کند. بالاخره بخش زیادی از جرایمی که در فضای مجازی انجام می‌شود با فیلترینگ جلوی آن گرفته می‌شود. در بحث فیلترینگ، دولت وظیفه دارد آنچه که در قالب قانون وجود دارد، اجرا کند؛ اگر توانست تمام فضای مجازی را کنترل و سالم‌سازی کند، لطف بزرگی به جامعه شده، اگر هم نتوانست حداقل بخشی از وظایف حاکمیتی اجرا شده و کارگروه نیز وظیفه خود را انجام می‌دهد. به هرحال توجه به این نکته ضروری  است که در دنیا بحث فیلترینگ جدی گرفته می‌شود. خانواده‌های غربی و امریکایی حتی در شبکه‌های داخلی خانواده، وضعیت فیلتر را به صورت هوشمند انجام می‌دهند. اگر در کشور ما نیز بحث فیلترینگ به صورت هوشمند انجام بگیرد، ما نیز در کارگروه از این اتفاق استقبال می‌کنیم. فیلترینگ هوشمند از اتلاف وقت جلوگیری می‌کند اما جامعه و تکنولوژی در کشور به حدی نرسیده که به سمت فیلترینگ هوشمند برویم.

اگر بخواهیم از شما به عنوان یک عضو  کارگروه در خصوص مشکلات موجود در خصوص فیلترینگ بپرسیم، به چه نکته‌ای اشاره می‌کنید؟

یکی از مشکلات موجود این است که یک قاضی با دو سال سابقه قضاوت می‌تواند دستور فیلترینگ صادر کند که به این موضوع ایراد وارد است.

شنیده می‌شود که قرار است بحث فیلترینگ از کارگروه گرفته و به شورای عالی فضای مجازی سپرده شود. این خبر را تایید می‌کنید. نظرتان در این خصوص چیست؟

کارگروه بر‌اساس قانون ایجاد شده و اگر قرار است وظایف کارگروه به نهاد دیگری سپرده شود، نیازمند مصوبه قانونی بوده اما تا زمانی که این اتفاق نیفتاده، کار برعهده کارگروه است.

نگاه شخص شما به شبکه‌های اجتماعی چیست؟

شبکه‌های اجتماعی بیشتر از آن‌که آسیب‌زا باشند، تأثیرگذار هستند؛ به شرطی که از پتانسیلی که در این شبکه‌ها وجود دارد، به صورت درست استفاده شود. متأسفانه به دلایل متعدد؛ عمده فضای استفاده از این شبکه‌ها غیر‌منطقی و نامعقول است وگرنه شبکه‌های اجتماعی این پتانسیل را دارند که در تبلیغ دین،  رد استدلال سلفی‌ها و تکفیری‌ها، انتقال فرهنگ ملی و انقلاب به دنیا، استفاده علمی و ده‌ها استفاده دیگر داشته باشد.

اما سؤالی در این بین مطرح می‌شود که چرا در این بین بحث مصادیق مجرمانه بیشتر جلوه می‌کند؟

 در جامعه ما 75 میلیون نفر زندگی می‌کنند. به نظر شما کسی در این جامعه کار خوب انجام نمی‌دهد؟ چرا انجام می دهد اما کمتر این کار خوب را می‌بینیم. در عوض اگر در جامعه قتلی رخ دهد، به سرعت بازخورد دارد. قباحتی که در عمل منفی وجود دارد به قدری زننده است که باعث نمود آن می‌شود. در حقیقت قبح عمل مصداق مجرمانه در جامعه آنقدر زیاد است که مورد پسند جامعه نیست. به همین خاطر نگرش به آن سمت سوق پیدا می‌کند که شبکه‌های اجتماعی بیشتر از آن‌که مفید باشند، آسیب زا هستند.

به عنوان یک عضو کارگروه، راه اساسی برای ساماندهی شبکه‌های اجتماعی چیست؟

جامعه باید پذیرش شبکه‌های اجتماعی را داشته باشد چرا که در این شبکه‌ها هم اتفاق خوب وجود دارد و هم اتفاق بد. اهالی جامعه باید یاد بگیرند که از فضاهای منفی اثرپذیری نداشته باشند که این فرهنگ باید در جامعه نهادینه شود تا فرزندان‌مان نیز این‌طور تربیت شوند. در حوزه‌های منفی، نیاز به فرهنگ‌سازی در جامعه وجود دارد و مسئولان باید درصدد این باشند که فضا را طوری غنی کنند که افراد جامعه به سمت قسمت‌های منفی شبکه‌های اجتماعی علاقه‌ای نداشته باشند. به عنوان مثال اگر صداوسیما برنامه‌های غنی و پرمحتوا تولید کند، اقبال مردم به سمت ماهواره کاهش پیدا می‌کند.

کلام آخر؟

رسانه‌ها وظیفه دارند که واقعیت‌ها را به مردم ارائه کنند. برخی رسانه‌ها از نگرش برخی افراد که معتقدند فیلترینگ کار زشتی است، پرهیز کنند چرا که این اظهارنظر کم لطفی در حق کارگروه است. رسانه‌ها این واقعیت را بگویند که فیلترینگ چه نقشی دارد، چه زمانی رخ می‌دهد و اگر فیلترینگ نباشد چه اتفاقی خواهد افتاد.