جايگاه تشيع در جهان امروز

آفتاب‌‌نیوز : عده كل مسلمانان جهان در نخستين سالهاى قرن بيستم ميلادى / چهاردهم هجرى قمرى بنابر آمارهايى كه بيگانگان گرفته‏اند، حدود 233 ميليون نفر برآورده مى‏شده است. (زوئيمر و ديگران، 289)؛ با توجه به نو پديد بودن امر آمارگيرى، و نيز با توجه به اين كه تا سالهاى بعد از جنگ جهانى دوم بخشهاى وسيعى از جهان اسلام تحت سلطه و سيطره غير مسلمين بوده است، آمارهاى مربوط به عده كل مسلمانان سرزمينهاى مختلف، و مآلا آمارهاى مربوط به عده كل مسلمانان جهان، بويژه در سالهاى پيش از استقلال بسيارى از كشورهاى كنونى جهان اسلام، اساسا متكى يا منحصر بر همان تخمينهاى اجمالى، و گاه آمارگيريهاى جدى‏ترى بوده است كه كارگزاران آن قدرتهاى غير مسلمان غالب، با سبق نظرها و نيات مختلف، اعلام مى‏كرده‏اند؛ از همين رو، منابع مختلف عده كل مسلمين جهان را در آخرين سالهاى قرن نوزدهم ميلادى / سيزدهم قمرى، از 157 ميليون نفر در سال 1894 م تا 300 ميليون نفر در سال 1903 م تخمين زده‏اند. بنابر همان گونه تخمينها، 12 ميليون نفر از جمعيت تخمينا 233 ميليونى مسلمين جهان را شيعيان تشكيل مى‏داده‏اند؛ بنابراين 221 ميليون نفر مسلمين اهل سنت، از 140 ميليون حنفى، 58ميليون شافعى، 16 ميليون مالكى، و 7 ميليون حنبلى تشكيل يافته بوده است (همان، دياگرام 292) . مهمترين كشور شيعه يا شيعه‏نشين جهان، يعنى ايران، در آن سالها 5/9 ميليون جمعيت داشته كه 8/8 ميليون آن مسلمان و چهار پنجم از اين مسلمين نيز شيعه بوده‏اند (همان، دو جدول آخر كتاب) . بنابر منبع ديگرى نيز ايران در سال 1900 م ده ميليون نفر جمعيت داشته است (اطلس تاريخ جمعيت جهان، 153) . قابل توجه است كه در آن سالها نيمى از جمعيت 610 هزار نفرى (شامل 600 هزار مسلمان) بحرين شيعه بوده‏اند، و هند 5 ميليون شيعه (و كلا حدود 36/284 ميليون نفر جمعيت) داشته است. اينك، در اواخر قرن بيستم ميلادى على رغم آن كه دست كم حدود يك قرن از آشنايى جهان اسلام با امر آمارگيرى و ضرورت آن مى‏گذرد، هنوز آمارهاى متقن و مطمئن و يكدستى درباره عده مسلمانان سرزمينهاى مختلف (به ويژه سرزمينهاى تحت حكومت غير مسلمين) . و به طريق اولى درباره عده شيعيان اين سرزمينها، و مآلا درباره عده مسلمانان و شيعيان جهان، در دست نيست: بنابر آمارهاى سازمان كنفرانس اسلامى (تأسيس م 1971 / ارديبهشت 1350 ش) كه تا كنون، به ويژه از نقطه نظر سياسى، تنها سازمان فراگير بين الدول الاسلامى يا مسلمان است، كل عده جمعيت مسلمان جهان در سراسر پنج قاره، در سال 1982 م/ 1361 ش 000،427،029،1 نفر بوده كه 000،720،636 نفر از ايشان در كشورهاى تحت حكومت مسلمين (به عنوان اكثريت)، و 000،707،392 نفر از ايشان در كشورها و سرزمينهاى تحت استيلاى غير مسلمين (به صورت اقليت) زندگى مى‏كرده‏اند، (اقليتهاى مسلمان در جهان امروز، 287) . بنابر آمارهاى ديگرى كه على القاعده انتظار مى‏رفته متقن و قابل اطمينان باشند، كل عده مسلمانان جهان در حوالى سال 1984 م/1363 ش 805286150 نفر (يعنى 97/17 درصد از كل جمعيت 000،907،480،4 نفرى جهان) بوده است (خريطة انتشار المسلمين فى العالم، 26) . بالاخره بنابر منبع ديگرى كه درباره «اديان زنده جهان» آمارهاى (حسب الادعا) جديدى به دست داده، كل عده مسلمانان جهان در سال 1959م/ 1338 ش 420 ميليون نفر بوده است (اديان زنده جهان، 3، 15، 220) . منبع اخير مدعى بوده است كه اين آمارها «بهترين ارقام دستيابى بوده‏اند كه از چندين منبع تلفيق شده‏اند» (همان، 15) . با توجه به اين مقدمات، وضع آمارهاى مربوط به تشيع در جهان، خود معلوم است. بنابر يكى از جديدترين منابع (سالنامه 1990بريتانكا، 778ـ 779) عده مسلمانان (شيعه و اهل تسنن) در كشورهايى كه اكثريت يا نسبت قابل ملاحظه‏اى از جمعيتشان مسلمان‏اند در سال 1989 م / 1368 ش از اين قرار بوده است:

كشورها/عده شيعيان/عده سنى‏ها/سايرين

افغانستان/2220000/10970000/ 1630000

آلبانى/660000 (جمع) / 2540000

الجزاير/24360000 (جمع) / 17000

بحرين/290000/120000/ 8000

بنگلادش/95570000 (جمع) / 14720000

بنين (داهومى) /700000 (جمع) / 3890000

برونى/159000 (جمع) / 92000

بلغارستان/670000 (جمع) / 8320000

بوركينافاسو (ولتاى علياى سابق) /3750000 (جمع) / 4960000

كامرون/2510000 (جمع) / 8890

كانادا/110000 (جمع) / 26080000

چاد/2440000 (جمع) / 3100000

چين كمونيست/26000000 (جمع) / 1074800000

جزيره كريسمس/400 (جمع) / 1000

جزاير كوكو (كيلينگ) /340 (جمع) / 260

كومور/447000 (فقط سنى) /1000 (فقط مسيحى)

ساحل عاج/2400000 (جمع) / 9900000

قبرس/170000 (جمع) / 562000

جيبوتى/481000 (فقط سنى) /31000 (فقط مسيحى)

مصر/48700000 (فقط سنى) / 3050000

اتيوپى/15350000 (اكثرا سنى) / 33550000

فيجى/57000 (جمع) / 677000

فرانسه/1680000 (جمع) / 54430000

گامبيا/797000 (اكثرا سنى) / 38000

نوار غزه/582000 (اكثرا سنى) / 6000

آلمان غربى (قبل از ادغام) /1470000 (جمع) / 59660000

غنا/2290000 (جمع) / 12280000

يونان/150000 (جمع) / 9940000

گينه/5700000 (جمع) / 1010000

گينه بيسائو/290000 (جمع) / 670000

گويان/66000 (جمع) / 688000

هند/92110000 (جمع) / 699700000

اندونزى/153390000 (جمع) / 23160000

ايران/49440000/4240000/ 640000

عراق/10790000/5940000/ 520000

اسرائيل/630000 (اكثرا سنى) / 3940000

اردن/2840000 (سنى) / 220000

كنيا/1410000 (جمع) / 22100000

كويت/610000/920000/ 510000

لبنان/930000/610000/1370000 (شامل 200000نفر دروز)

ليبريا/350000 (جمع) / 2160000

ليبى/3960000 (سنى) / 120000

مالاوى/1380000 (جمع) / 7130000

مالزى/9220000 (جمع) / 8200000

مالديو/209000 (سنى)

مالى/7120000 (جمع) / 790000

موريتانى/1930000 (سنى) / 10000

موريس/140000 (جمع) / 920000

مايوت/76000 (سنى) / 2000

مراكش/24210000 (اكثرا سنى) / 320000

موزامبيك/1990000/ 13300000

ميانمار (برمه سابق) /1560000 (جمع) / 39250000

نپال/500000 (جمع) / 17950000

نيجر/5720000 (سنى) / 1430000

نيجريه/52190000 (جمع) / 63770000

عمان/1220000 (جمع) / 190000

پاكستان/115020000 (اكثرا سنى) / 3800000

فيليپين/2580000 (جمع) / 57330000

قطر/395000 (اكثرا سنى) / 32000

رواندا/630000 (جمع) / 6360000

عربستان سعودى/13430000 (سنى) / 160000

سنگال/6730000 (سنى) / 670000

سيرالئون/1560000 (سنى) / 2397000

سنگاپور/428000 (جمع) / 2246000

سومالى/7324000 (سنى) / 14000

افريقاى جنوبى/410000 (جمع) / 29830000

سرى‏لانكا/1270000 (جمع) / 15580000

سودان/19910000 (سنى) / 7360000

سورينام/85000 (جمع) / 350000

سوريه/10500000 (اكثرا سنى) / 1230000

تانزانيا/7830000 (جمع) / 15900000

تايلند/2120000 (جمع) / 53160000

توگو/440000 (سنى) / 3180000

تونس/7930000 (سنى) / 50000

تركيه/55100000 (سنى) / 440000

اوگاندا/1090000 (اكثرا سنى) / 15360000

اتحاد شوروى سابق/34330000 (جمع) / 253470000

امارات متحده عربى/290000/1460000/ 70000

انگليس/80000 (جمع) / 56420000

امريكا/4730000 (جمع) / 244050000

ساحل غربى رود اردن/710000 (اكثرا سنى) 180000

صحراى غربى (افريقا) /195000 (اكثرا سنى)

يمن جنوبى (قبل از وحدت) /2394000 (اكثرا سنى) / 120000

يمن شمالى (قبل از وحدت) /5300000/ 3530000

يوگسلاوى (قبل از تقسيم) /2470000 (جمع) / 21240000

البته اين ارقام كاملا دقيق و قطعى نيستند، و در موارد متفاوت منابع ديگر ارقام كما بيش متفاوتى به دست داده‏اند؛ براى مثال، درباره عده شيعيان، اهل تسنن، و دروزيهاى لبنان در سال 1975 م/1354 ش و اوايل دهه 1980 م/1360 ش، از سوى برخى منابع محلى به ترتيب دو گروه ارقام 970000، 690000، 348000، 1100000، 750000، و 000،200 نفر اعلام شده بوده است (موجان مؤمن، 268) قطع نظر از اين كه به هر حال، مى‏توان دروزيها را جزو شيعيان اسماعيلى، و مآلا جزو شيعيان به معناى موسع تلقى كرد (فرهنگ اديان، 112) . بنابر آمار فوق، تنها رقم كل شيعيان كشورهاى ايران و عراق و كويت و لبنان و بحرين (با احتساب حدود 300000 نفر دروزهاى لبنان) به 67950000 نفر سر مى‏زده است، در حالى كه شيعيان بسيارى از كشورهاى مسلمان ديگر، مثل تركيه، آلبانى، اتيوپى، عربستان سعودى، سوريه، يمن، يا فرانسه و شوروى (سابق) و چين كمونيست و امريكا و انگليس، و يا مهمتر از همه اينها هند و پاكستان و افريقاى شرقى محاسبه نشده‏اند. امروز شمار شيعيان به ويژه در ايران و عراق و شبه قاره هند و پاكستان و يمن چشمگير است، اما شمار معتنابهى از شيعيان نيز در تركيه و سوريه و لبنان و سواحل شرقى افريقا و نواحى شرقى جزيرة العرب زندگى مى‏كنند (فرهنگ اديان، 296؛ خاورميانه و شمال افريقا 1990، 11) . در مجموع، امروزه عده شيعيان بالغ بر 20 درصد كل عده مسلمانان جهان را تشكيل مى‏دهد، و روى هم رفته دست كم به دويست ميليون نفر بالغ مى‏شود (خاورميانه و شمال افريقا، 1990، 11) . البته منابع شيعى نسبت عده شيعيان به كل عده مسلمين جهان را تا يك سوم يا 30 درصد نيز دانسته‏اند (تاريخ الشيعة، مظفر، 272) . مرحوم سيد محسن امين عاملى در اعيان الشيعة (كه در سال 1314 ش تأليف كرده بود) عده كل شيعيان جهان را به طور كلى بالغ بر 75 ميليون دانسته است (اعيان الشيعة، 1/26) . از نقطه نظر تاريخى، كسانى همچون محمد جواد مغنيه علت كم يا زياد شدن (يا در واقع، كم يا زياد نمودن) عده شيعيان يا اهل تسنن را در سرزمينهاى مختلف اسلامى، همانا استيلاى خاندانهاى حكومتگر (بويژه متعصب‏تر) شيعى يا سنى دانسته‏اند (الشيعة و التشيع، 212) . ولو آن كه اين نظر را كما بيش مبالغه‏آميز بدانيم، منكر اين نكته نمى‏توانيم شد كه اقتدار سياسى تشيع به هر حال به نحوى با توجه جدى (اگر چه به تشبه و تقرب) به اين مذهب متناسب بوده است. شاهد نيرومند اين مدعا اين اعتراف هانس مولر، استاد دانشگاه فرايبورگ آلمان (به عنوان نماينده و نمونه يك نوع رويكرد) است كه تا زمان وقوع انقلاب اسلامى ايران در سال 1978 م/1357 ش، كه اساسا بر مفاهيم و اصول و انديشه‏هاى شيعى متكى و مبتنى و به استفاده از نمادهاى شيعى مستظهر بود، همه غربيان و حتى شرق شناسان ايشان، تنها وجه سنى اسلام را مى‏شناختند و به هر حال تنها به وجه سنى اسلام توجه داشتند (بازشناسى تشيع، 85) . يوزف شاخت در مقدمه كتاب ميراث اسلام (ص 8) صريحا گفته است كه مراد از «اسلام» در اين كتاب همانا اسلام سنى بوده است. «مركز مطالعات عالى آسيا و افريقاى جديد در پاريس، كه خريطه انتشار مسلمانان در جهان را بر اساس آمارهاى سال 1983 م/1362 ش بانك جهانى تهيه و منتشر كرده، عده و نسبت شيعيان كشورهاى مختلف جهان را (كه داراى سكنه شيعه قابل توجهى بوده‏اند) نسبت به كل عده مسلمين ساكن آن كشورها در اوايل دهه 1980 م/1360 ش (گاهى تخمينا) محاسبه و اعلام كرده است (ص 17) . جز در مورد معدودى از كشورهاى مسلمان كه آمارهاى تفصيلى دقيقى (يا بالنسبة دقيق‏ترى) در مورد عده پيروان مذاهب مختلف مردم‏شان تهيه و منتشر مى‏كرده‏اند، تحديد و برآورد عده شيعيان بسيارى از اين كشورها امرى بسيار مشكل بوده، و گاهى در همان حد تخمين اجمالى فايده داشته و اطمينان‏بخش بوده‏اند.

كشورها/عده مسلمين/عده شيعيان/نسبت شيعيان به كل مسلمين

افغانستان/16185000/3269000/20.2درصد

اسرائيل/566000/52600 (دروزيها) /9.3 درصد (يا 1.3 درصد كل سكنه)

اتحاد شوروى (سابق) /44618000/9102000/20.4 درصد

امارات متحده عربى/1003000/163000/16.3 درصد

ايران/39293000/35363000/90 درصد

بحرين/346000/180000/52 درصد

پاكستان/81966000/16885000/20.6 درصد

تركيه/44618000/9102000/20.4درصد

سوريه/8103000/1458000/18 درصد شامل 1041000 علوى كه 72 درصدشان شيعيان سوريه را تشكيل مى‏دهند، 279000 دروزى)

عربستان سعودى/8839000/278000/3.15 درصد

عراق/12864000/6560000/51 درصد

عمان/919000/643000/70 درصد

قطر/236000/35000/15 درصد

كويت/1361000/438000/32.2 درصد

لبنان/1385000/609000/44 درصد (منهاى 194000 دروزى كه خود 14 درصد كل سكنه اين كشور را تشكيل مى‏دهند)

هند/82080000/17072000/20.8 درصد

يمن شمالى (قبل از وحدت) /7148000/2887000/40.4 درصد

مقايسه اين ارقام با ارقامى كه از سالنامه بريتانيكا، 1990 نقل شد، قطع نظر از افزايش طبيعى‏اى كه مولود نرخ رشدهاى بسيار بالاى متعلق به مسلمين (تا حدود 5/3 و گاهى 4 درصد) است، در عين حال حاكى از تفاوت تخمينها و تلقى‏ها نيز هست. مقايسه اين آمارها با آنچه در اطلس فرهنگى اسلام (ص 267ـ 271)، يا اطلس كيمبريج خاورميانه و شمال افريقا (ص 38)، يا تاريخ الشيعه مرحوم شيخ محمد حسين مظفر، و يا بالاخره الشيعه و التشيع محمد جواد مغنيه (ص 212ـ 226) درباره عده مسلمين و شيعيان كشورهاى مختلف عرضه شده است، مؤيد اين مدعا است. به هر حال، به قول جان چيتهام در اطلس كيمبريج خاورميانه و شمال افريقا، «آمارها و ارقام عده پيروان مذاهب مختلف در خاورميانه و شمال افريقا جدلى الطرفين است و...» (ص 39)، يا على اى حال، دريغ است كه يكى از اخيرترين ارقام و تخمينها درباره عده شيعيان امامى يا اثنى عشرى و نسبت عده آنان به عده كل جمعيت كشورهاى مختلف (به علاوه عده كل مسلمين اين كشورها) بر اساس دايرة المعارف مسيحى جهان (Encyclopaedia, World Christian)، در سال 1980 م/1359 ش در اينجا نقل نشود:

كشورها/كل جمعيت/كل عده مسلمين/عده شيعيان امامى/نسبت عده شيعيان امامى به كل جمعيت

ايران/38492000/37694300/34000000/88.3 درصد

عراق/13145000/12589000/7500000/57.1 درصد

بحرين/294000/279310/160000/54.4 درصد

لبنان/3360000/2000000/1000000/29.8 درصد

كويت/1439000/1368600/270000/18.8 درصد

پاكستان/82952000/80320350/1200000/14.5 درصد

افغانستان/22038000/21885280/1300000/5.9 درصد

تركيه/45363000/45018000/1500000/3.3 درصد

عربستان سعودى/10900000/10768000/250000/2.3 درصد

هند/547123000/80540000/10000000/1.8 درصد

شوروى (سابق) /268115000/30297000/4000000/1.5 درصد

سوريه/8536000/7645850/50000/0.6 درصد

ساير كشورهاى آسيا/ 300000

قاره امريكا/ 270000

اروپا/ 100000

قاره افريقا/ 40000

استراليا/ 10000

كل كشورهاى جهان/4374000000/723000000/72750000/1.7 درصد

بحث تفصيلى درباره شيعيان كشورها و سرزمينهاى مختلف مسلمانان و غير مسلمان جهان را به مقالات مستقل مربوط به خود آن كشورها و سرزمينها موكول مى‏كنيم. در اينجا شايد همين اندازه كافى باشد كه بگوييم پراكندگى جغرافيايى تشيع در جهان امروز همچنان با آنچه كه در قرن اول هجرى قمرى شكل گرفته و تثبيت گرديده بوده، مطابقت دارد (اطلس كيمبريج خاورميانه و شمال افريقا، 39). اين جغرافياى تاريخى تشيع عمدتا با گرايش كلى آمارها و ارقامى كه در مورد سرزمينهاى مختلف مسلمان ذكر شد، مطابق است؛ طرحى كلى از اين جغرافياى تاريخى، يا پراكندگى جغرافيايى در جهان امروز، در اطلس تاريخى اديان ويراسته مرحوم اسماعيل فاروقى عرضه شده است (261) .

منابع:
به جز آنچه در متن آمده است، الشيعه فى مصر، عثمان مرغى، 47ـ 59؛

«~ .s Living Religions, Robert Hume, 1959' , 1984; The World.(ed) 1906; Muslim Minorities in the World today, M,Ali Kettani 1986; The Panguin Dictionary, john R.Hinnells (and others eds) Legacy of Islam, joseph schacht and Bosworth C.E. 1979; Middle East and north Africa 1990; The Muhmmadan World today, S.M.zwemer 'Faruqi and David E . north 1974 ـ Faruqi, 1986; Historial Atlas of the Religions, al ـ i Islam, Moojan Momen, 1985; Atlas of World populatoin History, Colin McEveday, 1980; Britannica World Data, 1990; The Cambridge Atlas of the Middle East and of World Africa, 1987; cultural Atlas of Islam, Ismael Ragi World al' An Introduction to shi ~»