دین عامه؛ دین خاموش؛ دین پنهان

آفتاب‌‌نیوز : اکثر جامعه شناسانی که در مورد دین کار کرده اند ابتدا با مطالعه ی دین جامعه ی خودشان شروع کرده اند به عنوان مثال مارکس مساله ی یهود را می نویسد ، وبر، اخلاق پروتستانی و روحیه سرمایه داری ودورکیم از مسئله ی خودکشی یهودیان. موضوع این سخنرانی اما در مورد دین عامه، دین متن جامعه است و در این مجال کوتاه سعی خواهد شد اندکی از زوایای آن روشن شود.
دین عامه در برابر دین خواص (روشنفکران، روحانیون وهمه ی کسانیکه به نحوی جزء خواص جامعه محسوب می شوند و نه افراد ساده ی اجتماعی) قرار می گیرد. دکتر سارا شریعتی به تبع برخی از صاحب نظران علوم اجتماعی، دین عامه را دین خاموشی و دین پنهان می خوانند. دین خاموش چرا که عامه ی مردم حرف نمی زنند، سخنرانی نمی کنند ، نمی نویسند، در نتیجه کسی حرف آن ها را نمی شنود، نوشته هایشان را نمی خواند و صدایشان به گوش نمی رسد و دین پنهان از آنرو که در اعماق جامعه نشت کرده و پنهان است. برخی متفکران پیشنهاد کرده اند به تأسی از روانشناسانی نظیر فروید و یونگ، که از روانشناسی اعماق(ناخودآگاه) صحبت کرده اند،یک جامعه شناسی اعماق را نیز بی ریزی کنیم ، به اعماق جامعه توجه کنیم و رفتار مردم را مورد مطالعه قرار دهیم.
همچنین ایشان به مقایسه ی جریان روشنفکری دهه ی 80-70 با دهه ی 50-40 ایران پرداختند. در دهه ی 50-40 جریان روشنفکری رو به جانب عامه مردم است و روشنفکران از تمام وجوه دین عامه صحبت کرده اند : نیایش، دعا ، نماز، عاشورا، تاسوعا و ... . امروزه گفته می شود که گفتمان آن ها درون دینی بوده است. به فاصله 30 سال موضوعات مورد بحث روشنفکران متفاوت شد و گفتمان آن ها به وجهی برون دینی گرفت. مباحثی همانند هرمونوتیک، سکولاریزاسیون، عقلانیت، افسون زدایی، طلسم زدایی و ... . چرا در این فاصله، موضوعات بدین حد متفاوت شد؟ به دلایل بسیار و از جمله، وسایل ارتباطات جمعی، یک عامل دیگر اما تفاوت کمی نخبگان در گذشته و حال است. در گذشته تعداد آنان کم بود و ناگزیر بودند مخاطبان خود را از متن همین توده عامی جستجو کنند. آنان باید با زبان مردم صحبت می کردند آنها را می شناختند و با آنها رابطه برقرارمی ساختند تا بتوانند این دین داری عامیانه را به دین داری آگاهانه وغیر تقلیدی تبدیل کنند. در نتیجه به ناگزیر موضوعات و مخاطبینشان در متن جامعه بودند. در دهه ی 70 به یمن ارتباطات،روزنامه ها، دانشگاه های آزاد و دولتی، بالا رفتن سطح آموزش،... نخبگان زیاد شدند و یک جمعیت مستقل را تشکیل دادند و از مخاطبان عامه بی نیاز شدند. گفتگویی درون این جماعت شکل گرفت و از دیگر افراد جامعه بی نیاز شدند. اینک دایره نخبگان جهانی شکل گرفته که مخاطب هم هستند. موضوعات و حساسیت هایشان یکی است. با هم گفتگو می کنند، در برابر هم موضع می گیرند، یکدیگر را نقد می کنند و در این هیاهو، متن جامعه را گاه فراموش می کنند. اما شاید لازم باشد این دایره را نبندیم و بار دیگر جهت فلش را به سمت جامعه ببریم و در کنار دین رسمی و دین روشنفکران به دین متن جامعه نیز بپردازیم و ابتدا دین زیست شده در بین مردم را بشناسیم.
بحث اصلی دین عامه حول سه محور شروع می شود:
1- نگاهی به تاریخچه جامعه شناسی دین
2- تعریف دین عامه و ویژگی های آن
3- دین عامه در شرایط مدرن
در دهه 60میلادی اوج توجه به دین داری عامه بود. اولین تحقیقات در مورد دین عامه در فرانسه و ایتالیا انجام شد. به طور کلی می توان گفت در دهه 60 میلادی در اکثر رشته های علوم انسانی یک گرایش عمومی ایجاد شد نسبت به عامه مردم، حیات اجتماعی مردم و حساسیت هایی که دارند. هنر مردمی در این دوره شکل گرفت و در حوزه ی تاریخ نیز گرایش به تاریخچه و زندگی و زیست اقشار اجتماعی جامعه ظهور کرد. در حوزه ی جامعه شناسی،جامعه شناسی روزمره بازگشت و توجهی به متن مردم بود.در جامعه شناسی دین هم نگاه به عامه مردم معطوف شد. در این خصوص می توان گفت چند عامل باعث بازگشت دوباره توجه به مردم شد:
1- وضعیت خود جامعه شناسی دین: در سال1912 دورکیم صور ابتدایی حیات دینی را نگاشت و این اثر به یکی از متون بنیانگذار این رشته بدل شد. بعد از جنگ های جهانی اول و دوم و در این فاصله یک انقطاعی در خصوص توجه به دین دیده می شود. بعدها در سالهای 40 و50 میلادی مجددا جامعه شناسی دین به عنوان یک گرایش شکل می گیرد و اولین تحقیقات به ثمر می رسد. موقعیت جدید جامعه شناسی دین، عاملی شد که دیگر پژوهشگران توجه خود را نیز به جامعه معطوف دارند.
2- اصلاحاتی که در واتیکان انجام شد: شورای واتیکان در 1952 تشکیل شد و پاپ 23 روی کار آمد و بعد از چندین قرن پایداری در مقابل مطالبات مردم ، وی یک شورایی را متشکل از کاردینال ها ، اسقف ها و کشیشان تشکیل داد تا اصلاحاتی اساسی در شعائر دینی و گرایشات مذهبی صورت گیرد. در واقع کلیسا برای اولین بار ادیان دیگر را به رسمیت شناخت و گفتگویی میان ادیان مختلف شکل گرفت. یک سری اصلاحات در مناسک دینی درون خود کلیسا رخ داد که تأثیر بسیار زیادی در روند افسون زدایی در کلیسا داشت. کلیسا عملا این روند را پذیرفت و در برابر این فشارها تسلیم شد.
3- تحولاتی که در رشته ی تاریخ به وجود آمد: شکل گیری فرو تاریخ و تاریخ خرد، آراء بلوخ ، مکتب آنال ... . جریان جدیدی که می گفت به جای اینکه به سراغ سرگذشت و شرح حوادث سیاست مداران و... برویم و از منظر آن ها تاریخ را تحلیل کنیم، به سراغ اقشار مختلف جامعه برویم و ببینیم واقعا چه اتفاقی رخ داده است.
4- روانشناسی نیز به سهم خود نقش بسیاری داشت و بهد از توجه به ناخودآگاه فردی، مطالعه ی ناخودآگاه جمعی نیز در دستور کار قرار گرفت.
بیشتر کارها وکتاب هایی که در حوزه ی فرهنگ و دین عامه بیرون آمد بعد از جنگ جهانی دوم بوده است.
در واقع اولین قدم وسؤال این بود که دین عامه چیست؟ آیا دین عامه، دین داری عامیانه است؟ آیا عامه همان عامیانه است؟ آیا عامیانه در برابر روشنفکری و عالمانه است؟
در تعریف دین عامه سه رویکرد وجود داشت: رویکرد اول که موضع ارتدوکسی است یعنی راست کیشی و اتو پراکسی یعنی راست کرداری. این رویکرد خود را دین درست می دانست و همان موضع کلیسا بود. کلیسا دین عامه را انحراف از راه راست و دین حق می دانست. دینی که از راه راست منحرف شده و مترادف با جادو گرفته می شد. اگر به قرون وسطی نگاه کنیم در آن دوران کلیسا همیشه با دین عامه درگیر بود که ریشه های این درگیری را باید در آموزه های سنت اگوستین مقدس جستجو کرد. اگوستین قدیس دین عامه را ناشی از سادگی و غفلت مردم عامی و امی می دانست که ادیان توحیدی و ابراهیمی را با جادو و جنبل خود مخلوط کرده اند و این یعنی انحراف از دین اصیل. بعد از اگوستین قدیس ادامه ی این بحث در آراء توماس قدیس دیده می شود. وی دنباله ی بحث های سنت اگوستین را گرفت با این تفاوت که آن را رادیکال تر کرد. او معتقد بود عامه ی مردم دین رسمی را منحرف می کنند نه به خاطر غفلت و جهل بلکه به خاطر پیمانی که با شیطان بسته اند. اهریمن پرستی را در برابر خداپرستی قرار داد و با آن به مبارزه برداخت. در نتیجه ی این آموزه ها در پایان اوج قرون وسطی همیشه این ترس و هراس وجود داشت که شخصی را به جرم جادوگری بگیرند و بسوزانند.
دومین رویکرد تعریف دین عامه به عنوان فرهنگ عامه مردم است. در این تعریف دین عامه با خرافه مساوی گرفته می شود و به عنوان بازمانده ی عصر جاهلیت و سنت و خرافه قلمداد می شود. گرایشی که هنوز هم اغلب ما داریم . مردم به جادوو جنبل، فال، بخت خوب و بد و... اعتقاد دارند. به میزانی که عقلانیت ، علم ، فهم و دانش رشد می کنند جنبه های خرافی دین عامه بیشتر نمایان می شود. بر اساس این رویکرد دین عامه بازمانده ای ازدوران جاهلیت است که هر چه مدرنیته و عقل و دانش رشد می کنند سهم دین عامه کمتر می شود تا دیگر اثری از آن نماند.
سومین تعریف یک رویکرد اقتصادی – اجتماعی بود که دین عامه را از بار الهیاتی آن خارج می سازد. این، دعوایی بین دین شهر و روستا است. تقسیم کار به وجود آمده و پس دعوا بر سر دین مدنی و دین عامه ی روستایی است . در این رویکرد، بحث دیگر اعتقادی نیست بلکه حالت فرهنگی به خود می گیرد. شهرنشینان دین داری روستانشینان را دین داری عامیانه و بدوی می دانند. در این تعریف دین عامیانه نه انحراف بود و نه بازمانده بلکه به گفته بعضی یک دین دیگر یا آلترناتیو(جانشین) است.
دین عامه دینی مختص عامه مردم است و این ویژگی در همه ی شریعت ها مشترک است. به این معنا که منظور اسلام یا مسیحیت عامیانه نیست بلکه با دینداری عامه مردم در سنت های دیگر دینی، وجوه مشترکی دارد.
دکتر سارا شریعتی با بیان اینکه این 3 رویکرد گاه از هم دور می شوند و گاه همپوشانی هایی با هم دارند به تعریف ویژگی های دین عامه پرداختند:
1- دین عامه خاموش یا دین پنهان است: زیرا عامه مردم در مورد دین خود صحبت نمی کنند و ما آن ها را نمی شناسیم و معرفی دین عامه اغلب کار نخبگان فکری جامعه است که تفسیرش می کنند. این دین ، دین رفتاری و مناسکی است. اشک زبان دین عامه است، نذرکردن، قربانی کردن ، روشن کردن یک شمع،.....این دین تنها زمانی لب به سخن می گشاید که ، حاجت می طلبد، توسل می جوید.توماس در کتاب روان شناسی و جادو می گوید: دین عامه دین فایده گرا است . رابطه با خدا رابطه بده و بستان است و اگر پزشک، پلیس و کلیسا به خواسته های مردم پاسخ دهند جادو از بین می رود. در مقابل آراء توماس انسان شناس دیگری می گوید: نمی توان گفت دین عامه یک دین فایده گرا است . دین مجموعه رفتارهایی است که معانی خود را دارند و اگر خدا هم استجابت نکند ؛ بازهم پیروان استمداد می جویند.
2- دین عامه، دین آئین و مراحل گذار است. دین کسانی که گابریل لوبرا، دین همنواهای فصلی می نامید. یعنی هنگامی که انسان از یک مرحله وارد مرحله ای دیگر می شود، افرادی که فقط زمانیکه کلیسا ناقوس خود را برای آن ها به صدا درمی آورد به کلیسا می روند : یعنی در لحظه ی تولد، بلوغ، ازدواج و مرگ. بر اساس حقیقات انجام شده، این دین، مقاوم ترین دینداری در برابر فرایند سکولاریزاسیون است.
3- دین با واسطه: دین عامه یک دین با واسطه است در حالیکه دین روشنفکران، روحانیون دین بی واسطه است. اینان اگر به سراغ دین می روند اول به سراغ مرکز(خدا) ، کتاب مقدس و اصول دین می روند. ولی دین عامه مردم، از مرکز و ثقل دین دور می شود. در دین عامه، این واسطه ها ( ائمه ، پیامبر، قدیسین، نشانه ها و ...) هستند که مردم را به سمت خدا می کشانند. خدا باید نشانه هایی داشته باشد که انسان از آن طریق به خدا برسد. اشمیت می گوید: در آغاز یک خدا بود که خیلی دور و غیر دسترس بود و به کار روزمره مردم نمی آمد. دهقان فی المثل نیاز به خدایی داشت که در هنگام زراعت از او طلب باران کند . بنابراین مفهوم خدای واحد متعالی و دور، چنان ناکارامد شد که فراموش شد وجای خود را به خدایان و رب النوع ها داد و دین مردم، دین با واسطه است . مردم با مفهوم سروکار ندارند . این تصویر و شمایل است که احساس نزدیکی به خدا را در مردم ایجاد می کند . در اسلام محکوم است و با این حال می بینیم که تا چه حد در نزد عامه ی مردم، شمایل قدیسین رواج دارد.
4- دین ترکیبی: دین عامه دین ترکیبی است، گسست برای روشنفکران و مدرنیته مفهوم دارد . این مدرنیته است که منطق آن از نو آغاز کردن است در حالیکه منطق سنت، انباشت و تکرار است. . در اسلامیت وجوهی از ایرانیت را می بینیم و در چین ، بودیزم، تائویزم و کنفوسیونیزم به هم پیوند خورده است، در ژابن، شینتویزم و بودیزم و ادیان آفریقایی- آمریکایی یعنی نوعی مسیحیت آفریقایی شده، همگی نمونه های خوبی برای نشان دادن این ترکیبند.
5- عدم تفکیک پذیری: دین مردم تفکیک گذار نیست. همه چیز، زمان و مکان و... در معرض هجوم امر قدسی هستند . امر قدسی وحشی است و هر لحظه می تواند هر چیزی را متصرف شود. مداخله ی امر قدسی هم در اشیاء ، هم در مکان مقدس و هم در زمان مقدس دیده می شود.
6- دین امیدواری: دین عامه دین غیر عقلانیت است و به همین دلیل دین امیدواری است. زیرا امید عقلانی نیست.دینی که در سراسر ازاسطوره های طلایی و اتوپیاها ی نجات بخش، بهشت و جهنم و ملکوت خداوندی که بالاخره برقرار خواهد شد، ساخته شده است. این امور غیر عقلانی در عامه مردم به همان اندازه کارکرد دارد که عقلانیت در جامعه مدرن.
دکتر سارا شریعتی در ادامه بحث خود افزودند:
با توجه به این ویژگی ها دین عامه در عصر مدرن چگونه است؟ جایگاه دین عامه در این میان کجا است؟ امروز با دین عامه در بستر مدرنیته مواجه هستیم . همه ی عناصر و ویژگی های دین عامه اگر از بعد الوهیت خود خارج شود در جای جای دنیای مدرن نیز حضور دارد. مدرنیته واسطه ها را از بین برد ولی مگر نه اینکه رسانه ها امروز جانشین واسطه های سنتی دیروز شده اند. الان با پدیده کلیسای الکترونیکی مواجه هستیم، مبلغان مسیحی دیگر برای تبلیغ به خاور دور و یا افریقا نمی روند بلکه از طریق تلویزیون این امر تحقق می یابد.
مدرنیته عقلانیت بود و غیر عقلانیت موجود در دین عامه را سکولاریزه کرد و امروز می بینیم در هیچ زمان تا این اندازه اعتقاد به شانس ، لاتاری و بخت آزمایی رایج نبوده است. بسیاری از عناصری که در دین عامه تقدس داشتند اشیاء بودند و مدرنیته با کالاهای خود جای آن ها را گرفت. برای نشان دادن قدردانی ویا شادی خود در یک جشن تولد ویا ناراحتی در مراسم عذا از کالا استفاده می کنیم. همه چیز و همه ی روابط نشانه ای شده. در نتیجه مدرنیته در قدم اول دین را کنار زد و در قدم دوم آن را به تملک خود درآورد و آن را سکولاریزه کرد. امروزه بسیاری از جامعه شناسان از حضور سمبل ها و اسطوره ها در دنیای عقلانیت صحبت می کنند. از طرفی دین رسمی نیز که در آغاز در برابر دین عامه موضع گرفته بود و با آن در جنگ بود، تدریجا تلاش کرد دین عامه را به استخدام بگیرد و کانالیزه اش کند.
با توجه به این شرایط جدید می توان گفت که امروزه دیگر به سختی می توانیم، دین عامه را یک انحراف بخوانیم. با توجه به اینکه امروز در برابر قرائت رسمی از دین، قرائتهای دیگری نیز مطرح شده اند و دیگر یک ارتودکسی واحد وجود ندارد. دین عامه را بازمانده از گذشته هم نمی توان خواند. زیرا بازمانده هنگامی است که یک جریان ویران شود و تکه هایی از آن باقی بماند ولی انسان شناسی به ما می گوید هیچ چیز به طور کامل از بین نمی رود و حتی در لایه های مدرنیته هم ما شاهد سنت های پیشین هستیم که در ناخودآگاه جمعی ما همیشه وجود دارد حتی اگر آن را کنار بزنیم درون جامعه جریان دارد و . بالاخره اینکه دین عامهنیز خود در حال متکثر شدن است و برخی مثلا از فوتبال به عنولان دین عامه در جوامع مدرن سخن گفتند.
ما نباید پشت قطعیت های خود سنگر بگیریم و از موضع دین مسلط و یا از موضع روشنفکری، به دین عامه نگاه کنیم و انحراف یا خرافه اش بخوانیم و محکومش کنیم. به گفته دورکهیم، در فراسوی سرمای اخلاقی که جوامع مدرن دچارش شده اند، هنوز منبع سوخت عظیمی وجود دارد که در اعماق جامعه پنهان استو این منبع در میان طبقات مردمیست..دین عامه کمتر دستخوش تغییرات زمان شده و اگر از حالت تعبدی خود خارج شود و شکل آگاهانه به خود بگیرد می تواند منشأ تحولات بسیاری شود. ﭘس بیاییم به قول بودریار رویکردی ماورا-انتقادی بکارگیریم، تا آن را بفهیم و به این ترتیب در متن جامعه ی خود، حضوری آگاهانه داشته باشیم.