عمق شکاف جنسیتی در ایران

وضعیت شکاف جنسیتی در ایران در قیاس با دنیا به چه صورت است؟ مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت کار در یک گزارش، وضعیت شکاف جنسیتی در ایران را به شکل کمی بررسی کرده است. «شاخص شکاف جنسیت» که از جدیدترین شاخص‌های سنجش میزان نابرابری بر اساس جنسیت است، برای اولین‌بار در سال ۲۰۰۶ توسط مجمع جهانی اقتصاد معرفی شده است.

 این شاخص وضعیت زندگی زنان را در ۴ حوزه بهداشت، آموزش، اقتصاد و سیاست مورد محاسبه قرار داده و کشورها را بر اساس مقادیر بین صفر تا یک، یعنی از تبعیض کامل تا برابری کامل رتبه‌بندی می‌کند. مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت کار، در این گزارش با استناد به آمارهای گزارش جهانی شکاف جنسیت در سال ۲۰۱۸، به رصد جایگاه ایران در بین کشورهای جهان پرداخته است.

شاخص شکاف جنسیت

شکاف جنسیت با شاخصی کمی سنجیده می‌شود که ترکیبی از 4 مولفه «مشارکت و فرصت اقتصادی»، «دستیابی به آموزش»، «بهداشت و بقا» و «توانمندسازی سیاسی» است. به عقیده پژوهشگران، دولت‌ها نقش اساسی در از بین بردن یا تداوم این شکاف دارند؛ این مساله ذاتا در ارتباط با چارچوب سیاست‌های اصلی آنها در حکمرانی خواهد بود.

در محاسبه شاخص شکاف جنسیت، چهار زیر شاخص بهداشت، آموزش، اقتصاد و سیاست به شکل مجزا مورد بررسی قرار می‌گیرد. هدف از محاسبه شکاف جنسیت، بررسی توزیع نابرابر قدرت، ثروت و همچنین برخورداری از مزایای جامعه میان زنان و مردان است.

مهم‌ترین ویژگی این شاخص، تمرکز بر شکاف و تفاوت مردان و زنان در حوزه‌های مختلف، بدون توجه به سطح درآمد و توسعه‌یافتگی کشورها است. در حقیقت شاخص شکاف جنسیتی، دسترسی به منابع و فرصت‌ها در هر کشور را برای زنان و مردان می‌سنجد و نه سطح واقعی منابع و فرصت‌های آن کشور. کشورها طبق این شاخص، بدون توجه به سطح توسعه و تنها بر اساس شکاف جنسیتی رتبه‌بندی می‌شوند. نکته دیگر اینکه در محاسبه این شاخص تنها متغیرهای خروجی لحاظ می‌شوند و متغیرهای ورودی ملاک قرار نمی‌گیرند.

در واقع آنچه خروجی کار است، در محاسبه شاخص دخیل است و سیاست‌ها و اقدامات انجام شده، جایی در تعیین شاخص ندارند. مثلا هنگامی که شکاف جنسیتی بین مردان و زنان در رده‌های مدیریتی مقایسه می‌شود، طول مرخصی زایمان که از متغیرهای سیاست‌گذاری است در شاخص لحاظ نمی‌شود. همچنین این شاخص به‌دنبال نشان دادن حوزه‌هایی که زنان از مردان سبقت‌ گرفته‌اند نیست و صرفا این را بررسی می‌کند که فاصله بین زنان و مردان در شاخص‌های انتخاب شده کاهش یافته است یا خیر؟

هر یک از زیرشاخص‌های ۴گانه، دارای متغیرهای متفاوت هستند. در مورد شاخص اقتصاد، شکاف در ۵ متغیر «نرخ مشارکت نیروی کار زنان نسبت به مردان»، «برابری دستمزد بین زنان و مردان برای کار مشابه»، «نسبت درآمد تخمینی زنان به مردان»، «نسبت زنان به مردان در مشاغل قانونگذار، مقامات ارشد و مدیریتی» و «نسبت زنان به مردان در نیروی کار تخصصی و حرفه‌ای» مورد محاسبه قرار می‌گیرد.

در بین شاخص‌های اقتصادی، وزن مولفه «برابری دستمزد بین زنان و مردان برای کار مشابه» بیشتر است. شاخص‌های سنجش توانمندسازی سیاسی شامل «نسبت زنان به مردان در سمت‌های پارلمان»، «نسبت زنان به مردان در سطوح وزارتی» و نسبت «رئیس دولت زن به مرد در ۵۰ سال گذشته»، می‌شوند. آخرین فاکتور، بیشترین ضریب اهمیت را در سنجش توانمندسازی سیاسی دارد.

عملکرد جهانی

میانگین شاخص شکاف جنسیت در جهان در سال گذشته میلادی، معادل ۶۸ درصد بوده است. پایین‌ترین عملکرد در زیرشاخص توانمندسازی سیاسی بوده که عدد ۲۲ درصدی را ثبت کرده است.

بهترین عملکرد نیز در دو زیرشاخص بهداشت و بقا و دستیابی به آموزش به‌دست آمده است. این داده‌ها نشان می‌دهد که در دنیا نیز در توانمندسازی سیاسی، همچنان شکاف جنسیتی عمیقی وجود دارد، در حالی‌که در زمینه آموزش و بهداشت شکاف به صفر میل می‌کند. در واقع اعداد ذکرشده نشان می‌دهند که ۹۶ درصد از درز شکاف بین زنان و مردان در زمینه سلامت و ۹۵ درصد از شکاف در زمینه پیشرفت تحصیلی بسته شده است. اما در زمینه اقتصادی، تنها ۵۹ درصد از شکاف بین زنان و مردان پر شده است و در زمینه قدرت سیاسی این عدد به ۲۲ درصد نزول می‌کند.

گزارش وزارت کار نشان می‌دهد که زنان در هیچ جامعه‌ای از فرصت‌هایی برابر با مردان بهره‌مند نبوده و همچنان از خیل بی‌سوادان جهان و کودکان محروم از دسترسی به آموزش، اکثریت را زنان و دختران تشکیل می‌دهند. همچنین مشارکت نیروی کار زنان کمتر از مردان و در مقابل نرخ بیکاری آنان بیش از مردان است و هنوز سهم زنان از تصمیم‌گیری‌های اقتصادی و سیاسی ناچیز است. در آخرین گزارش شکاف جنسیت در سال ۲۰۱۸ ایسلند (۸۵۸/ ۰) با رفع ۸۶ درصد از شکاف جنسیت در مولفه‌های سنجیده شده، در بین ۱۴۹ کشور رتبه نخست را کسب کرده است. بر اساس همین گزارش، یمن با کسب امتیاز ۴۹۹/ ۰ در آخرین رتبه قرار گرفته است.

وضعیت شاخص جنسیت در ایران

در گزارش مرکز آمار و اطلاعات راهبردی، وضعیت زنان ایران در مقایسه با کشورهای منطقه، سایر کشورها و مناطق جهان در چارچوب شاخص شکاف جنسیتی، بررسی شده است. برای محاسبه شاخص جنسیتی مفروضاتی از اقتصاد ایران به‌کار رفته است، از جمله اینکه تولید ناخالص داخلی معادل ۴۴۰ میلیارد دلار، کل جمعیت بالغ بر ۸۰ میلیون و ۲۷۷ هزار نفر، نرخ رشد جمعیت برابر با ۰۷/ ۱ درصد و نسبت جنسی جمعیتی ۹۹/ ۰ در نظر گرفته شده‌اند.

امتیاز کلی شاخص شکاف جنسیت در ایران معادل ۵۸۹/ ۰(در صورت برابری کامل شاخص معادل یک و در صورت نابرابری کامل، شاخص برابر صفر است) به‌دست آمده که از بین ۱۴۹ کشور، در رتبه ۱۴۲ قرار می‌گیرد.

وضعیت زیرشاخص‌ها: نکته قابل توجه این است که بدترین رتبه ایران از بین زیرشاخص‌ها، در مولفه «مشارکت و فرصت اقتصادی» به‌دست آمده است. از این نظر، شکاف جنسیتی در ایران در رتبه ۱۴۳ دنیا قرار دارد. حفره شکاف جنسیتی در «برآورد درآمد دریافتی»، عمیق‌تر از مولفه‌های دیگر و معادل امتیاز ۱۶۸/ ۰ بوده است. در واقع زنان ایرانی در بین مولفه‌های اقتصادی، از نظر درآمد دریافتی، فاصله بیشتری از مردان دارند. در بین مولفه‌های اقتصادی، کمترین شکاف جنسیتی در متغیر «نیروی کار تخصصی و حرفه‌ای» و «برابری دستمزد برای کار مشابه» وجود دارد.

در این حوزه، تقریبا ۶۰ درصد شکاف از بین رفته است. بر اساس گزارش سال ۲۰۱۸ در متغیر مشارکت و فرصت اقتصادی، ایران در جایگاهی پایین‌تر از کشورهای بحرین، امارات متحده عربی، ترکیه، ارمنستان، آذربایجان، لبنان و بالاتر از عربستان سعودی، سوریه، عراق، پاکستان و یمن قرار دارد.

در دو مولفه «دستیابی به آموزش» و «بهداشت و بقا»، کمترین شکاف جنسیتی در کشور وجود دارد. زیرشاخص دستیابی به آموزش با امتیاز ۹۶۹/ ۰ در رتبه ۱۰۳ دنیا جای گرفته است. آنچه باعث شده رتبه ایران در این زمینه نیز چندان مناسب نباشد، به دو عامل «نرخ باسوادی» و «ثبت‌نام در سطح عالی» برمی‌گردد که همچنان ۱۰ درصد از شکاف باقی مانده است.

شکاف جنسیتی در دو متغیر «ثبت‌نام در دوره ابتدایی» و «ثبت‌نام در دوره متوسطه» در ایران به صفر رسیده است. در زیرشاخص «بهداشت و بقا»، شاخص شکاف جنسیتی معادل ۹۶۶/ ۰ بوده است، اما با این حال، رتبه ایران بهتر از ۱۲۷ نشده است. عمده دلیل این مساله عملکرد ضعیف در «امید زندگی سالم» است.

نکته اینجاست که در این مورد، شکاف جنسیتی به سود زنان است. در واقع به دلیل اینکه زنان ایرانی عمر بیشتری از مردان دارند، شاخص شکاف جنسیتی در امید زندگی سالم، بیشتر از یک و معادل ۰۱۵/ ۱ شده است (مقادیر بالای یک توجه بیشتر به سمت زنان را نشان می‌دهد). این تنها متغیری است که شکاف جنسیتی به ضرر مردان تمام شده است.

ضعیف‌ترین عملکرد ایران، مربوط به توانمندسازی سیاسی است. البته ضعیف‌ترین عملکرد جهان نیز در همین متغیر ثبت شده است. امتیاز ایران در شکاف جنسیتی توانمندسازی سیاسی معادل ۰۴۶/ ۰ گزارش شده است. در حالی که متوسط جهان عملکرد ۲۲۳/ ۰ را ثبت کرده که نزدیک به ۵ برابر ایران است. به تعبیر دیگر، شکاف جنسیتی در عرصه سیاست ایران، ۵ برابر متوسط دنیا است.

رتبه ایران در شکاف جنسیتی توانمندسازی سیاسی، ۱۴۱ بوده است. متغیری که بیشترین تاثیر را در این عملکرد ضعیف داشته، به حضور زنان در سمت‌های پارلمانی باز می‌گردد چرا که با عملکرد ۰۶۳/ ۰ امتیازی، در جایگاه ۱۴۱ دنیا قرار گرفته است. امتیاز ایران در «رئیس دولت زن در ۵۰ سال گذشته» صفر بوده اما رتبه ۷۱ دنیا را به‌دست آورده است.

در واقع، تنها ۷۰ کشور دنیا بوده‌اند که در طول ۵۰ سال گذشته رئیس دولت زن داشته‌اند. در متغیر توانمندسازی سیاسی، رتبه ایران پایین‌تر از کشورهای امارات متحده عربی، ترکیه، ارمنستان، آذربایجان، عربستان سعودی، عراق و پاکستان و بالاتر از بحرین، لبنان و یمن جای دارد.

طبق این گزارش، طی سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۰۸ با افزایش شاخص شکاف جنسیت ایران، این فاصله رو به کاهش بوده است. اما در سال‌های بین ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۲ با تغییرات افزایشی و کاهشی مواجه بوده است. به‌طور کلی می‌توان گفت تغییرات شکاف جنسیت دهه اخیر ایران فاقد روندی ثابت است و نوعی عقبگرد یا حداقل ایستایی از میانه دهه گذشته در کاهش نابرابری‌های جنسیتی مشاهده می‌شود.

بهترین امتیاز شاخص شکاف جنسیتی برای ایران مربوط به سال ۲۰۰۸ است که در این سال این شاخص به ۶۰۲/ ۰ رسید و هیچ‌گاه امتیاز ایران به این حد بازنگشت. بهترین رتبه ایران در شاخص شکاف جهانی جنسیت در سال ۲۰۱۸، مربوط به بخش آموزش (دستیابی به آموزش) است که در بین ۱۴۹ کشور در رتبه ۱۰۳ قرار گرفته است.

پس از آن بهترین رتبه ایران با قرار گرفتن در رتبه ۱۲۷، مربوط به بخش سلامت (بهداشت و بقا) است. بخش اقتصاد نیز با کسب رتبه ۱۴۳ بدترین بخش در این حوزه است.