بیت‌کوین چیست و چه کسانی در ایران در حال استخراج آن هستند؟
تا چند سال پیش هرگاه صحبت از "جوینده"، "استخراج" و "معدن" به میان می‌آمد، ذهن به سمت طلا می‌پرید و جویندگان این فلز باارزش.
این روزها اما برای استخراج طلا نباید حتما راه دور و درازی پشت سر گذاشت؛ برای استخراج "طلای دیجیتال" می‌توان هر جایی بود، در مسجد، مدرسه، در سوله‌های بزرگ حومه شهر یا در گاوداری و واحدهای صنعتی تعطیل. موضوع داغ این روزها در روزنامه‌ها و سایت‌های خبری ایران هم تلاش برای استخراج طلای دیجیتال یا "بیت‌کوین" یا همان ارز دیجیتال است.
بیت کوین چیست؟
احسان نوروزی، روزنامه‌نگار تکنولوژی و پژوهشگر بلاکچین در برلین، در پاسخ به این پرسش می‌گوید: «بیت کوین در حقیقت بزرگ‌ترین بانک بی‌دفتر و دستک و غیرمتمرکز جهان است به این معنی که می‌تواند تراکنش‌های مالی را بین دو طرف، در هر جایی از دنیا انجام دهد، بدون اینکه نیازی باشد این دو نفر به هم اعتماد داشته باشند و بدون اینکه نیاز به هیچ واسطه‌ای باشد. برای اولین بار است که تراکنش‌های مالی بدون نیاز به هیچ نهاد سوم یا نهاد واسطه‌ای انجام می‌شوند. بیت کوین می‌تواند به صورت بسیار موثر و بدون اختلال در شبکه این کار را تا زمانی که ماینرها تراکنش‌ها را تأیید بکنند، انجام دهد.» نوروزی می‌افزاید: «آنهایی که بیت کوین‌ها را استخراج می‌کنند [ماینرها]، خون در رگ‌های شبکه می‌دمند، یعنی هر چه ماینرها بیشتر باشند، شبکه امن‌تر و باثبات‌تر است و با اطمینان بیشتری کار می‌کند.»
بیت‌کوین را چگونه استخراج می‌کنند؟
به گفته این کارشناس، بیت کوین در حقیقت الگوریتمی است که اساسش رمزنگاری است. الگوریتم بیت کوین به ماینرها در برابر حل یک سری مسائل ریاضی جایزه می‌دهد. هر چه شمار بیت کوین‌های منتشرشده بیشتر شود، این مسائل ریاضی سختتر می‌شوند؛ با توجه به اینکه رقابت بین ماینرها هم بالاتر می‌رود و تعداد بیشتری به عنوان استخراج کننده به شبکه می‌پیوندند، الان به توان فنی خیلی بیشتری نیاز است تا برای استخراج بیت کوین در اختیار شبکه بلاکچین قرار داد. اما در سال ۲۰۰۹ این‌طور نبود؛ شاید اگر با کامپیوتر شخصی کار می‌کردید، یک فول‌نوید بیت کوین را در پس‌زمینه اجرا می‌کردید، می‌توانستید در مدت کوتاهی، بیت‌کوین ماین کنید. اما الان بیشتر طول می‌کشد، توان فنی و طبعا سرمایه گذاری بیشتری می‌خواهد.»
استخراج بیت‌کوین با برق ارزان یا مجانی
استخراج ارز دیجیتال این روزها در ایران به منبع درآمدزایی تبدیل شده که ظاهرا بخش خصوصی، دولتی و شبه‌دولتی را هم درگیر کرده است. روزنامه ایران در گزارشی در این باره (۱۳ تیر) می‌نویسد: «در حال حاضر قیمت هر بیت کوین حدود ۱۱ هزار دلار است. در ایران روزانه ۱۶ میلیون دلار بیت کوین توسط کاربران ایرانی خرید و فروش می‌شود و از این نظر ایران در رتبه ۲۹ جهانی قرار دارد.»
آنچه در روزهای گذشته اما سر و صدای زیادی در باره موضوع ارز دیجیتال بر پا کرده است، رشد استخراج ارز دیجیتال با بهره‌گیری از انرژی برق ارزان در ایران است که صدای مسئولان به ویژه مسئولان وزارت نیرو را درآورده است.
آنها می‌گویند تولید هر کوین معادل مصرف متعارف سالیانه ۲۴ واحد مسکونی متصل به شبکه در تهران است. به گفته برخی از مسئولان در ایران، بسیاری از استخراج‌کنندگان ارز دیجیتال، به صورت غیرمجاز با استفاده از تعرفه‌های برق کشاورزی، صنعتی یا خدماتی به صورت غیرمجاز در حال استخراج ارز دیجیتال هستند. در گزارشی که در سایت‌های داخلی منتشر شده، شیراز و زنجان در صدر جدول استفاده‌کنندگان غیرمجاز برق برای استخراج بیت کوین قرارگرفته‌اند.
اخبار زیادی در مورد جمع‌آوری ماینرها (دستگاه تولید ارز دیجیتال) و قطع برق اماکنی که در آنها بیت‌کوین استخراج شده، منتشر شده است. سایت‌های درون ایران می‌نویسند که برق این واحدها قطع شده و برای آنها پرونده قضایی تشکیل شده است: دو واحد در یزد و ۳۰۰ تا ۵۰۰ واحد صنعتی و خصوصی در استان البرز. رئیس مجلس می‌گوید استخراج بیت کوین با استفاده از برق صنعتی خلاف قانون است.
قوانین ایران در مورد بیت‌کوین چه می‌گویند؟
اما آیا ستخراج ارز دیجیتال در ایران قانونی است یا غیرقانونی؟ وضعیت قانونی این ارزها در ایران کاملاً روشن نیست. سال گذشته بانک مرکزی اعلام کرد به‌کارگیری بیت‌کوین و سایر ارزهای مجازی در تمام مراکز پولی و مالی کشور ممنوع است. پیش از آن اما وزارت ارتباطات از پیاده‌سازی آزمایشی نخستین ارز دیجیتالی کشور توسط پست‌بانک و عرضه به نظام بانکی برای تأیید خبر داده و وزارت صنعت از استخراج ارز مجازی به عنوان یک صنعت نام برده بود. انفعال در زمینه قانون‌گذاری حوزه ارز دیجیتال و مشخص نبودن ممنوعیت یا قانونی بودن این فعالیت در ایران، موجب شده کسانی که قصد فعالیت در این حوزه را دارند، به نوعی با سردرگمی روبه‌رو شوند.
نسترن محسنی، معاون بررسی‌های فنی و صدور پروانه سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی در ایران، در اکانت اینستاگرام خود نوشته است: «در حالی‌که استخراج ارز دیجیتال از سوی برخی بزرگان، یک صنعت شناسایی می‌شود، از سوی برخی نهادها ممنوع اعلام شده و همچنان متقاضیان ورود به این حوزه در بلاتکلیفی هستند. ظاهرا هر زمان که به مباحثی که نیازمند رگولاتوری مشارکتی است می‌رسیم، بر تاخیرها افزوده می‌شود.»
سیدابوالحسن فیروزآبادی، دبیر شورای عالی فضای مجازی هم در گفت‌وگو با ایسنا می‌گوید مرکز ملی فضای مجازی در حال بررسی این موضوع و برگزاری جلسات مشترک با بانک مرکزی است. فیروزآبادی همزمان با تأکید بر اینکه "ورود به عرصه ارزهای دیجیتال مانند بیت‌کوین هنوز توسط مسئولان بانکی تأیید نشده" به مردم "توصیه" کرده است: «به‌هیچ وجه فعلاً وارد این فضا نشوند تا سیاست و مقررات خود را در این حوزه اعلام کنیم.»
بانک مرکزی هنوز موضع رسمی خود را در قبال نحوه برخورد با ارزهای دیجیتالی مشخص نکرده و گفته می‌شود پست‌بانک وظیفه راه‌اندازی این ارزهای بومی را برعهده گرفته و قرار است ضوابط استفاده از آنها تا پایان شهریورماه مشخص شود.
ارزش بیت کوین کم می‌شود؟
برخی کارشناسان با توجه به افزایش تنش‌های سیاسی و اقتصادی و ضررهای ناشی از کاهش ارزش دلار، سرمایه‌گذاری روی ارزهای دیجیتال را یکی از نخستین راهکارهای سرمایه گذاران در مواجهه با این تنش‌ها می‌دانند.
احسان نوروزی معتقد است: «به عنوان یک امکان سرمایه‌گذاری جدید، بیت کوین شاید یکی از بهترین فرصت‌های سرمایه‌گذاری در قرن ۲۱ام بوده که ارزشش از چند سنت در سال ۲۰۰۹ شروع شد و در اوج خود در اوایل ۲۰۱۸ به نزدیک ۲۰ هزار دلار رسید.»
او از این اتفاق به عنوان "اتفاقی عجیب و غریب در تاریخ" یاد می‌کند و می‌گوید: «جالب بودن بیت کوین همین است که حباب است اما مثل هیچ حباب دیگری در تاریخ نیست. حباب‌ها معمولا سیکلی دارند که می‌آیند، محبوب می‌شوند و در اوجی می‌ترکند و برای همیشه پایین می‌آیند. اما بیت کوین این سیکل را در سال‌های گذشته چندین بار تکرار کرده که ریزش می‌کند، کم‌کم ریکاور می‌کند، رویش می‌کند، دوباره به اوجی می رسد و این سیکل دوباره ادامه پیدا می‌کند.»
او در ادامه توضیحاتش و پیش‌بینی دوام موفقیت بیت‌کوین می‌گوید: « از سال ۲۰۰۹ که کار این شبکه شروع شده، هر ۱۰ دقیقه یکبار، تمام تراکنشی که در شبکه انجام می‌شود، در واحدهایی به نام بلاک ذخیره می‌شود و مجموعه این بلاک‌ها که پیشینه بلاک‌های پیشین در آن ذخیره شده را، بلاکچین می‌نامند. از سال ۲۰۰۹ در هر ۱۰ دقیقه، الگوریتم بیت کوین به کسانی که در روند تعیین این تراکنش‌ها مشارکت می‌کردند یا کمک می‌کردند که این بانک غیرمتمرکز در جهان ساخته شوند، ۵۰ بیت کوین جایزه می‌داده و فرایندی هم داریم به نام نیمه‌سازی که هر ۴ سال، تعداد بیت کوین‌هایی که به عنوان پاداش به ماینرها داده می‌شود را نصف می‌کند. الان این رقم به ۵ /۱۲ رسیده و چون این تعداد همواره کم می‌شود، پیش‌بینی می‌شود که در درازمدت، قیمت بیت‌کوین رو به افزایش باشد.»
آیا ایران می‌تواند از این "فرصت" استفاده کند؟
با بالاگرفتن تب استخراج ارز دیجیتال در کشور، کم نیستند مسئولانی که معتقدند باید بیت کوین را قانونی و فعالیت در این عرصه را از یک "تهدید به فرصت" تبدیل کرد.
اسدالله قره خانی، عضو کمیسیون انرژی مجلس در مصاحبه با ایسنا می‌گوید بانک مرکزی باید به این سمت برود که به افرادی که قصد تولید این ارز مجازی را دارند، مجوز بدهد تا آنها تحت نظارت سازمان‌های رسمی فعالیت خود را آغاز کنند. به گفته او، با این روش و با اختصاص تعرفه ویژه برای برق مصرفی این حوزه، می‌توان از این راه برای کشور درآمدزایی کرد و "بیت کوین را با اتخاذ ساز و کار خاص، می‌تواند به یک فرصت تبدیل کرد." کارشناسانی هم هستند که می‌گویند ایران با توجه به اقلیم و فضاهای "مناسبی که برای ماینینگ" دارد، باید به سمت حتی جذب سرمایه‌گذاری خارجی برود.
از احسان نوروزی می‌پرسیم که آیا ایران می‌تواند این "تهدید" را به "فرصت" بدل کند؟ این کارشناس می‌گوید: «اگر این‌قدر اوضاع را به بازار سیاه نمی‌کشاندند و فضا واقعا رقابتی بود، زمینه برای سرمایه‌گذاری خارجی فراهم می‌شد. اگر ایران هوشمندانه‌تر در این زمینه برخورد می‌کرد، به این معنی که نیروگاه‌های خورشیدی و دیگر انرژی‌های تجدیدپذیر راه می‌انداخت، می‌توانست به کشوری مهم در این عرصه تبدیل شود.»
به نظر او، مسئله فقط استخراج بیت‌کوین نیست، این کارشناس معتقد است: «عرصه بلاکچین و تکنولوژی‌های مرتبط با آن، عرصه نوپایی است و اتفاقات زیادی در سال‌های آینده در این حوزه خواهد افتاد. به همین خاطر تربیت متخصصان و فراهم کردن امکان تعامل متخصصان با کسانی که در خارج از مرزهای ایران مشغول فعالیتند و فراهم کردن امکان ظهور و بروز یک اکوسیستم سالم اقتصادی پیرامون این ماجرا می‌تواند فرصت بزرگی برای ایران باشد همان طور که گسترش فضای استارت‌آپ‌ها می‌توانست فرصت بسیار بزرگی برای ایران باشد، ولی ما از این فرصت خیلی استفاده نکردیم.»
چه کسی تجهیزات و سخت‌افزارهای مورد نیاز را وارد می‌کند؟
سایت "آناج" در ایران از ضبط ۱۰۰ دستگاه ماینر در مجموعه "بنیان دیزل" تبریز خبر داده و نوشته در تصاویر منتشر شده از کارتن‌های ماینر یک نام جلب توجه می‌کند: پوریا زنوزی مطلق، فرزند یکی از بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاران ایران و سهامدار چندین شرکت خدماتی و تولیدی و بانکی. یک مقام آگاه به این وب سایت گفته که دستگاه‌های تولید ارز دیجیتال برای فرزند زنوزی ارسال شده است.
واردات دستگاه استخراج بیت کوین و تجهیزات لازم دیگر از جمله خنک‌کننده‌ها برای این منظور، در ایران ممنوع است و گفته می‌شود تمام ماینرهای موجود در بازار قاچاق هستند. با توجه به این مسئله این پرسش پیش می‌آید که فعالیت در این حوزه با توجه به ناروشنی‌های قانونی، در دست چه کسانی یا سازمان‌هایی است؟
احسان نوروزی می‌گوید: «ایران ورود تجهیزات ماینینگ برای آدم‌های عادی را ممنوع کرده. برای همین تقریبا تمام دستگاه‌های ماینینگ به صورت قاچاق وارد کشور می‌شوند. نکته مهم دیگر این است که نهادهایی که دسترسی به برق مجانی یا ارزان صنعتی دارند، انحصار این حوزه را به دست گرفته و آن‌طور که شواهد نشان می‌دهد مصمم هستند این انحصار را حفظ کنند. برای همین بیشتر این دستگاه‌ها از مجاری غیررسمی و اسکله‌های غیررسمی وارد می‌شود.»
بیت کوین با محیط زیست چه می‌کند؟
برای استخراج بیت کوین نه تنها به مصرف بالای انرژی نیاز است که به خنک‌کننده‌های عظیم یا فعالیت در محیطی با دمای پایین نیاز است چرا که در پروسه استخراج بیت کوین گرمای زیادی تولید می‌شود. ایسنا می‌نویسد استخراج ارز دیجیتال ۵۰۰ مگاوات در ساعت برق مصرف می‌کند که به اندازه یک نیروگاه برق است. با توجه به مصرف عظیم انرژی برای تولید بیت‌کوین این پرسش مطرح می‌شود که خروجی مصرف این انرژی در کنار بیت کوین برای محیط زیست چیست؟ آیا انرژی تولید شده مهارنشده و دستگاه‌هایی که از رده خارج می‌شوند و پیوسته آپدیت شده و دستگاه‌های تازه‌ای جای آنها را می‌گیرند، خطر بزرگی برای محیط زیست به شمار نمی‌روند؟
احسان نوروزی معتقد است: « در بحثی که پیرامون اثرات استخراج بیت کوین و مصرف برق بالا و پیامد آن برای محیط زیست هست باید گفت کسانی که طراحان این شبکه بودند یا از مبلغان بلاک چین هستند، به هر حال با ایده بسیار انقلابی برای حذف واسطه آمده‌اند و معتقدند هر جا واسطه هست، می‌شود آن را برداشت و مسئولیت آن واسطه را به کد واگذار کرد. به همین خاطر خیلی از این کارشناسان معتقدند، هزینه‌ای که برای استخراج بیت کوین می‌شود، هزینه‌ای است که دنیا دارد برای یک انقلاب بزرگ تکنولوژیک می‌دهد و در مقایسه، مصرف برق بیت کوین با تمام بانک‌هایی که در سراسر جهان این همه دفتر و تشکیلات دارند و برای بقای آنها این همه هزینه می‌شود، ناچیز است. در واقع بانک‌ها نهادهای واسطه‌ای هستند که فقط مثلا ارتباطات مالی من و شما را که انجام می‌شود، تضمین می‌کنند و سود می‌برند یعنی ما به آنها اعتماد می‌کنیم و بخشی از دارایی‌های زندگی‌مان را در اختیار آنها قرار می‌دهیم و آنها همه نوع کار اقتصادی با پول به سختی درآمده ما می‌کنند و هیچ سودی به ما نمی‌رسانند. بلاکچین آمده بگوید، این عصر به سر آمده و شما می‌توانید این کار را خیلی راحت بدون واسطه انجام دهید و اگر واسطه قرار است سودی ببرد، تمامی اعضای شبکه هم باید در آن سهیم باشند. در واقع آمده که با انحصار مالی در سراسر جهان مقابله کند و تازه در ابتدای راه است، مثل اینترنت در دهه ۹۰ است و کسی نمی‌داند که چه وقت "ایر بی ان بی"ها و فیس بوک‌ها و اوبرها ظهور خواهند کرد. این مسئله را باید در باره تحولات در حوزه بلاک چین در نظر داشت.»
کوچ ماینرها به ایران، اگر...
این روزنامه‌نگار تکنولوژی و پژوهشگر بلاکچین در برلین با تمامی بحث‌هایی که درباره تهدیدهای بیت کوین در جریان است، معتقد است که ایران نباید این فرصت را از دست دهد و با سازوکارهای درست می‌تواند سود عظیمی از این راه نصیب کشور کند. با تعرفه برق رسمی در ایران حتی اگر برق معمول را استفاده کنید و پول آن را بدهید، هزینه تولید هر بیت کوین در ایران ۵۵ برابر کمتر از آلمان است و این یعنی اختلاف خیلی بزرگ. یعنی اگر کسی سرمایه‌گذار آلمانی باشد و بخواهد سرمایه‌گذاری کند و تجهیزاتش را به ایران ببرد، ۵۵ برابر بیشتر بازگشت سرمایه خواهد داشت. این می‌تواند زمینه خیلی مناسبی برای کوچ بخش بزرگی از ماینرهای جهان از چین، سوییس یا دیگر کشورها به ایران باشد. این یعنی فرصت عظیم برای سرمایه‌گذاری و ارزآوری برای کشور.»
