شهرداری یا میراث فرهنگی؛ دلیل بی‌سروسامانی خانه‌های تاریخی تهران چیست؟

چند سالی است خبرهای خوبی از حوزه میراث فرهنگی شنیده نمی‌شود، بسیاری از خانه‌های تاریخی تهران تخریب شده و جای خود را به برج و آپارتمان‌های سر به فلک کشیده داده‌اند. حالا علاوه بر کارشناسان میراث فرهنگی، مردم هم به‌صورت جدی نگران تخریب این خانه‌های باارزش هستند. همین سه ماه پیش بود که خانه حسام لشگر که یکی از خانه‌های تاریخی باقی مانده از دوران قاجار است، تخریب شد و ساخت و ساز یک پاساژ پنج طبقه به جای آن شروع شد. چند روز پیش هم خبر رسید که خانه شاملو واقع در محدوده خیابان ویلا مجوز تخریب گرفته است. همسایه‌های این خانه به رسانه‌ها گفته بودند که مالک مجوز گودبرداری خانه را گرفته و این خانه به‌زودی تخریب می‌شود. خبری که خوشبختانه صحت نداشت و رئیس کمیته میراث فرهنگی شورای شهر تهران هم در گفت‌وگو با ایرناپلاس می‌گوید: مطمئن شدیم که اتفاقی برای این خانه نمی‌افتد.

قانون همه چیز را درباره حفاظت و نگهداری از خانه‌های میراثی مشخص کرده است

وی می‌گوید: قانون همه چیز را درباره حفاظت و نگهداری از این خانه‌های میراثی مشخص کرده است و حتی شورایی در سازمان میراث فرهنگی وظیفه شناسایی این خانه‌ها را دارد، اما متأسفانه قانون رعایت نمی‌شود و حتی گاه خانه‌های ثبت شده با رأی دیوان عدالت اداری از فهرست ثبت ملی خارج می‌شوند.

حسن خلیل‌آبادی، رئیس کمیته میراث فرهنگی شورای شهر تهران در گفت‌وگو با ایرناپلاس می‌گوید: خانه‌های واجد ارزش میراثی چند نوع هستند؛ به‌طوری که گاهی خود خانه از نظر تاریخی یک‌ خانه قدیمی است که سالیان متمادی از ساخت آن می‌گذرد و باقی‌مانده‌ای از یک نوع سبک زندگی و معماری و شیوه زندگی مردم دوره خود است. در این میان، خانه‌هایی هستند که واجد ارزش معماری هستند؛ یعنی سبک معماری خاصی دارند؛ در آنها هنر و علم معماری تجلی‌یافته و از نظر سازه دارای ارزش هستند. بخشی از خانه‌ها هم هستند که به جهت ساکنان آنها ارزش میراثی دارند مثل خانه شعرا، موسیقی‌دانان، شهدا و رهبران. بعضی خانه‌ها هم جنبه تاریخی به جهت برگزاری نشست‌ها، جلسات و رویدادهایی که در آنها اتفاق افتاده، دارند. هرکدام از این خانه‌ها در یک سطح و جایگاهی قرار دارند و اینها به‌صورت مجزا در قانون سازمان میراث فرهنگی تعریف‌ شده است. همچنین در این سازمان، شورایی وجود دارد که وظیفه شناسایی و ثبت این خانه‌ها را دارد.

تعداد خانه‌های میراثی تهران

خلیل‌آبادی درباره خانه‌های دارای ارزش میراثی و تاریخی تهران ادامه می‌دهد: تهران نزدیک به ۲۰۰ سال پایتخت چند سلسله و مرکز حکومت بوده به همین دلیل، خانه‌های واجد ارزش تاریخی و معماری در این شهر زیاد است. زمانی صحبت از بیش از هزار واحد تاریخی و میراثی بود. همچنین پایتخت بودن تهران باعث شده این خانه‌ها از نظر معماری، زیبا ساخته شوند. سبک معماری آنها، برند یک معمار قدیمی محسوب می‌شود و به‌گونه‌ای طراحی ‌شده که زیبایی و هنر آن یا نگاه معمار یا سازنده‌ای که آنجا را ساخته، برای مردم جالب و جاذب است.

آیا همه این خانه‌ها شناسایی ‌شده است؟

رئیس کمیته میراث فرهنگی شورای شهر تهران می‌گوید که متأسفانه همه خانه‌های واجد ارزش تاریخی تهران شناسایی و ثبت نشده‌اند. البته این تمام ماجرا نیست، چرا که گاهی خانه‌ای شناسایی و ثبت می‌شود، اما حریم آن مشخص نمی‌شود. از طرفی مالک برخی از خانه‌های شناسایی و ثبت شده، به دیوان عدالت اداری شکایت می‌کنند و دیوان رأی به ابطال ثبت خانه می‌دهد. یکی از خانه‌هایی که دیوان عدالت اداری ثبت ملی آن را ابطال کرد، خانه حسام لشگر بود. این خانه در سال ۸۴ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده بود، اما با رأی دیوان عدالت اداری در سال ۹۴ از این فهرست خارج شد. جالب است بدانید که در جریان بررسی خروج این خانه از فهرست ثبت ملی، کارشناسان رسمی دادگستری اعلام کرده بودند که این اثر قاجاری بیش از ۴۰ سال قدمت ندارد. با ابطال ثبت ملی، این خانه تخریب شد و در اردیبهشت امسال ساخت یک پاساژ پنج طبقه در آن شروع شد.

وظیفه حفاظت از خانه‌های تاریخی تهران به عهده کیست؟

خلیل‌آبادی ادامه می‌دهد:خانه‌ها و مکان‌های تاریخی در تهران چنین چالش‌هایی را دارند، به همین دلیل این موضوع توجه و عزم ملی می‌خواهد. دلسوزان فرهنگ و هویت کشور باید به این موارد توجه ویژه داشته باشند. در این میان، مشخصاً سازمان میراث فرهنگی وظیفه اصلی حفاظت از آنها را دارد، چون بر اساس قانون، متولی اصلی این امور است. از طرفی، شهرداری نقش تسهیل‌گری دارد. به این معنی که شهرداری تهران هنگام اعطای مجوز برای ساخت و ساخت به‌ویژه در پهنه‌های تاریخی و میراثی باید استعلامات لازم را در مورد واجد ارزش بودن بنا انجام دهد. به گفته خلیل‌آبادی بر اساس طرح تفصیلی تهران، شهرداری‌های مناطق تهران همچنین موظف هستند برای این خانه‌ها، حریم مشخص کرده و آن را رعایت کنند.

خانه‌های در معرض خطر

این عضو شورای شهر درباره خانه‌های تاریخی در معرض خطر تهران می‌افزاید: یکی از خانه‌های در معرض خطر، خانه نیما بود که خوشبختانه از مالک آن خریداری شد. اخیراً صحبت‌هایی درباره تخریب خانه شاملو وجود داشت که ما مطمئن شدیم که قرار نیست آسیبی به آن برسد. با این حال، بسیاری از خانه‌ها در محدوده بازار و در منطقه ۱۲ در معرض خطرند. مورد دیگر، نمای بیرون ساختمان مجلس قدیم است که در حال حاضر در اختیار شورای عالی استان‌ها و مجلس خبرگان است که به‌شدت آسیب دیده است. خانه‌های اعیانی در محدوده تهران در حصار اول نیز باید مورد توجه قرار گیرد و اجازه ساخت‌وساز و تخریب آنها را ندهند، چرا که گویای دوره‌ای از معماری ما است.

چرا حریم خانه‌ها و مکان‌های تاریخی رعایت نمی‌شود؟

خلیل‌آبادی دلیل رعایت نشدن حریم خانه‌ها و مکان‌های تاریخی را مشخص نبودن حریم می‌داند. به گفته او معمولاً حریم بناهای تاریخی در چند درجه مشخص شده و به‌طور دقیق تعیین می‌شود که هر درجه شامل کدام محدوده بوده و قوانین ساخت و ساز در آن چگونه است. همه قوانین مربوط به رعایت حریم وجود دارد و باید طبق آن عمل شود. اما متأسفانه این موارد رسیدگی نشده و بررسی نمی‌شود، چون هزینه دارد و نقشه و ارزیابی می‌خواهد.

وی ادامه می‌دهد: بعضی از این حریم‌ها تعداد زیادی از املاک مسکونی مردم را فریز (غیرقابل دستکاری و خرید و فروش) می‌کند و این واقعاً ظلم به سکنه است و می‌تواند عمل ضد فرهنگی باشد و نه‌تنها به توسعه میراث کمک نمی‌کند، بلکه مردم را بدبین می‌کند. اما در بعضی جاها هم مشکلی از این لحاظ نبوده و به دلیل کوتاهی، حریم مشخص نشده است.