آب برای همه

مباحث مرتبط با آب و منابع آبی در چند سال اخیر مورد توجه کشورها به ویژه کشورهای گرم و خشک مانند ایران قرار گرفته است، با وجود این آگاهی‌ها اما همچنان شاهد مصرف بی‌رویه و آلوده کردن این منابع ارزشمند هستیم که قطعا در بلند مدت به چالش‌های زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی کشورها تبدیل خواهد شد، بر این اساس در سال ۲۰۱۸ هفته جهانی آب ( ۲۶ تا ۳۱ اوت) در استکهلم اجرا و در آن بر اهداف توسعه پایدار تاکید شد.

شعار امسال هفته‌ جهانی آب «آب برای جامعه؛ شامل همه» تعیین شده است زیرا آب برای پیشرفت یک جامعه بسیار مهم است و مصرف درست آب نیز در این روز توصیه می‌شود.

به اعتقاد کارشناسان هفته جهانی آب فرصتی برای هزاران شرکت‌کننده از سوی دانشگاه‌ها، صنایع و دولت‌ها برای تبادل‌نظر در مورد موضوع آب، اکوسیستم و توسعه انسانی است. این مراسم که توسط مؤسسه آب و فاضلاب استکهلم سازمان‌دهی شده بود، اقدام مشترک برای کمک به حل بحران آب آشامیدنی را ترویج می‌کند. این رویداد زمانی برگزار شد که اروپا از یک تابستان فوق‌العاده خشک و گرم که باعث خشکسالی در کشورهای شمالی مانند سوئد و دانمارک شده بود، عبور کرد.

به گفته سازمان ملل متحد، احتمال دارد که در سال ۲۰۵۰ از هر چهار نفر یک نفر در کشوری که به دلیل تغییرات آب و هوایی و سایر عوامل در معرض کمبود مزمن یا ناگهانی آب شیرین باشد، زندگی کند. گزارش ریسک جهانی اتحادیه جهانی اقتصاد در سال ۲۰۱۸، بحران آب را یکی از پنج خطر بزرگ برای جامعه جهانی می‌داند اما در این میان وضعیت ایران و به طور کلی کشورهای خاورمیانه به مراتب بدتر است به طوری که به گفته علی مریدی مدیر کل دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست، در ایران مصرف آب‌های تجدید پذیر در برخی حوزه ها از مرز ۱۰۰ درصد نیز عبور کرده است این یعنی چندین برابر از خط بحران عبور کرده ایم.

وی روز دوشنبه در گفت‌وگو با خبرنگار علمی ایرنا افزود: شاخصی با عنوان شاخص تنش آبی در دنیا وجود دارد که بر اساس آن مطرح می‌شود اگر کشوری بیش از ۴۰ درصد حجم آب تجدیدپذیر خود را مصرف کند یعنی وارد تنش آبی شده است اما اینکه بتوانیم نسخه این شاخص را برای کشورهایی مانند ایران که با تنش‌های آبی شدید مواجه اند هم بپیچیم موضوعی است که باید مورد تحقیق و پژوهش قرار گیرد، اینکه در ایران عملی است که فقط از ۴۰ درصد آب تجدید پذیر استفاده کنیم و بقیه را برای طبیعت بگذاریم، باید بومی‌سازی شود.

وی ادامه داد: اما با تمام اینها، در ایران در برخی از مناطق به اندازه ۸۰ درصد، ۹۰ درصد و در برخی مناطق تا ۱۰۰ درصد هم از منابع آبی استفاده می‌کنیم یعنی می‌توان گفت که چندین برابر از خط بحران عبور کرده‌ایم به ویژه در حوزه فلات مرکزی، مناطقی مانند دشت مشهد، زاینده رود، سمنان و نزدیک تهران حتی به عدد ۱۰۰ درصد هم نزدیک شده‌ایم، یعنی تمام آب تجدیدپذیری که وجود دارد را داریم مصرف می کنیم که نتیجه آن خشک شدن تالاب‌ها، افت سطح آب‌های زیرزمینی و فرونشست زمین است چون سهم طبیعت از آب را نمی دهیم.

مریدی درباره منابع آبی ایران و خاورمیانه گفت: به طور کلی ناحیه خاورمیانه در محدوده ای خشک و نیمه خشک قرار گرفته و پیش بینی‌ها حاکی از آن است که در سال های آینده مشکلات منابع آبی یکی از موضوعات مهمی خواهد شد که ممکن است هم توسعه را در منطقه تحت الشعاع قرار دهد و هم باعث تنش‌های آبی و درگیری‌ها شود.

مدیریت منابع آب را جدی نگرفتیم

وی ادامه داد: ایران هم که بر روی کمربند خشک و نیمه خشک قرار دارد نیز وضع مناسبی ندارد، بحث‌هایی که وجود دارد این است که برنامه‌ریزی هایی که برای توسعه و مصرف آب انجام داده ایم تطابقی با بحث آمایش سرزمین و توان اکولوژیک سرزمین ایران ندارد، یعنی نمونه‌هایی را شاهد هستیم که در فلات مرکزی و نواحی خشک و بیابانی فلات مرکزی ایران بارگذاری‌های صنعتی و جمعیتی زیادی انجام شده که فراتر از توان اکولوژیک و بودجه منابع آبی آن منطقه است که نمونه بارز آن حوضه زاینده رود، فعالیت‌های انجام شده در استان یزد و فعالیت‌های صنعتی و معدنی استان کرمان و مواردی این چنینی است که صنایع و معادن پرمصرف در حوزه فلات مرکزی ایران که تنش آبی شدید دارند قرار گرفته اند.

مریدی افزود: این موضوع تبعات زیادی هم از لحاظ زیست محیطی و هم منابع آبی دارد که یکی از مهمترین آنها فشاری است که بر منابع آبی زیر زمینی وارد می‌شود، ما جزو کشورهایی هستیم که موضوع برداشت از آب زیرزمینی و مدیریت آنرا جدی نگرفته‌ایم که این مساله باعث شد بسیاری از دشت‌های کشور به دلیل افت سطح آب زیر زمینی و بعضا شور شدن به دشت‌های ممنوعه تبدیل شوند که تبعات آن فرونشست زمین است که امروزه دشت‌های زیادی با آن مواجه شده‌اند و باعث شد خسارت هایی به برخی محیط ها مثلا خط راه آهن، جاده، خطوط انتقال آب و گاز وارد شود.

وی ادامه داد: این یکی از موضوعات مهمی است که در بحث مدیریت منابع آب و آبهای زیر زمینی باید مورد توجه قرار گیرد و یکی از برنامه هایی که تقریبا می‌شود گفت چندین سال است که پیگیری می‌شود ، طرح تعادل بخشی است که باید از حد برگه و قانون صرف خارج و به عمل تبدیل شود، این موضوع در قوانین و برنامه‌های ما مورد توجه قرار می‌گیرد اما خروجی آن در اجرا در حدی نبوده که بتواند پایداری و تعادل را به حوضه آب‌های زیر زمینی ما برگرداند.

نادیده گرفتن حقابه‌های زیست محیطی

مریدی اظهار داشت: موضوع دیگری که جزو چالش‌های منابع آبی است، حقابه‌های زیست محیطی است که عمدتا به موضوع مدیریت آب‌های سطحی بر می‌گردد، یکی از بحث هایی که وجود دارد بارگذاری بی رویه در حوضه منابع آبی سطحی است، نتیجه این بارگذاری غلط باعث شد در جاهایی که خشک و نیمه خشک است بسیاری از رودخانه‌هایی که دائمی بودند به رودخانه‌های فصلی تبدیل و برخی نیز خشک شوند، همچنین بسیاری از تالاب ها مانند تالاب گاوخونی را از دست دادیم.

مدیر کل دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست تاکید کرد: البته سال آبی که اکنون در انتهای دوره آن هستیم سال آبی پرآبی بود و به علت بارش های خوب و مناسب تعداد زیادی از تالاب های ما پرآب شدند و تا حدی مشکل خشک شدن تالاب ها که منشاء گرد و غبار شده بودند برطرف شد اما اگر الگوی مصرف و این بارگذاری‌ها که به صورت شدید روی حوضه‌های آبریز انجام دادیم را اصلاح نکنیم دوباره همان شرایط برخواهد گشت.

کاهش کیفیت آب

وی گفت: مساله بعدی که در بحث آب و محیط زیست مهم است موضوع کیفیت آب است، ما کشور کم آبی هستیم اما همان آب محدود را هم سالم و پاک نگه نمی‌داریم به دلیل تخلیه فاضلاب به محیط، استفاده نادرست از کود و سموم و کشاورزی سنتی و بیش از توان اکولوژیک در بسیاری از جاها مشکل کیفیت آب داریم، مثلا در نواحی شمالی کشور رودخانه‌های منتهی به تالاب انزلی یا رودخانه های منتهی به دریای خزر، کم آب نیستند اما بسیاری از آنها به علت ورود فاضلاب و پساب های شهری و صنعتی آلوده شده اند یا جلگه خوزستان و رودخانه کارون نیز به علت استفاده بی رویه و بهره برداری نادرست جزو رودخانه‌های آلوده هستند.

مریدی با اشاره به اینکه این موضوعات چالش‌های اصلی هستند که در حوزه منابع آب با آن درگیر هستیم، اظهارداشت: این سه موضوع شامل بحران آب زیر زمینی که خودش را در قالب فرونشست‌ها نشان می‌دهد، استفاده نادرست از آب سطحی و توجه نکردن به حقابه زیست محیطی که خودش را در قالب گرد و غبار به ما نشان می‌دهد و تخلیه فاضلاب و زه‌آب‌های کشاورزی به رودخانه‌ها و همچنین آب زیر زمینی که در قالب بحران‌های بهداشتی و انواع بیماری‌ها نمود پیدا می‌کند.

مدیریت درست و مشارکت همگانی را جدی بگیریم

وی گفت: راهکار برای برون رفت از این چالش ها که یک بخشی از آن هم در شعار امسال بود ( آب برای همه)، مشارکت و مدیریت همگانی در حوزه مدیریت آب است و قدر آبی که موجود است را بدانیم و بیایم همه با هم از آن درست و بهینه مصرف کنیم.

آمایش سرزمین راهی برون‌رفت از چالش کم‌آبی

وی افزود: مساله دیگر بحث آمایش است، در بسیاری از کشورهای دنیا بارگذاری جمعیتی که شده در حوزه نوار ساحلی و نزدیک به دریا است و صنایع پرآب معمولا در این خطه جانمایی می‌شوند در حالی که در ایران برعکس است یعنی نوار ساحلی کشور ما به ویژه از شرق بندرعباس گرفته تا چابهار که کمتر محدودیت تامین آب داریم؛ عملا خالی از جمعیت است و عملا تمام تمرکز، امکانات و صنایع پرمصرف در فلات مرکزی که با محدویت منابع آب مواجه اند تجمع یافته اند، در واقع بارگذاری جمعیتی و صنعتی ما هیچ تطابقی با پتانسیل منابع آبی ما ندارد و این باعث شد تنش‌های آبی در حوضه‌های آبخیز کشور شکل گیرد و به مرور این تنش‌های آبی به تنش‌های اجتماعی و کشمکش‌های سیاسی تبدیل می‌شود، در واقع ناامنی آبی ما به نوعی به ناامنی اجتماعی تبدیل می‌شود که این زنگ خطر است و می‌طلبد مدیریت صحیح در حوزه منابع آب داشته باشیم.