پنج قرن حیات وقف با علم عزا
وقف به عنوان یک مقوله اجتماعی از صدر اسلام تاکنون همچنان در جامعه از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. در گذشته‌ها بنا بر اقتضائات زمانی، وقف‌های ارزشمندی از سوی افراد نیک اندیش انجام می‌گرفت.
موقوفه‌ای برای عزاداری در روز هشتم محرم در روستای محمودآباد از توابع شهرستان بیرجند خراسان جنوبی نمونه‌ای از وقفیات قدیمی است که ساکنان روستا قدمت آن را به حدود ۵۰۰ سال قبل تخمین می‌زند.
از آنجایی که این موقوفه در جایی ثبت نشده، نام واقف اصلی آن مشخص نیست اما بنا به گفته مردمان محلی شخصی به نام «کربلایی آقا سید رضا» به تبعیت از اجداد خود به عنوان متولی اجرای نیت این موقوفه بیش از سه قرن پیش اولین علم را به نام این وقف در روستا برپا کرد.
بنا به گفته یکی از اهالی روستای محمود آباد این شخص روحانی بوده که با داشتن دارالقرآنی مسئولیت آموزش قرآن اهالی روستا و روستاهای همجوار را در زمان‌های قدم بر عهده داشته است.
جمشید محمودآبادی با اشاره به نیت اصلی موقوفه هشتم محرم در روستای محمودآباد به خبرنگار ایرنا گفت: نیت موقوفه مذکور توزیع نان بین عزاداران بوده و آن زمان به احترام موقوفه و حرمت عزاداری جمعیت زیادی از روستاهای برزج، کفکی، خراشاد ، بهدان و غیره به محمودآباد می‌آمدند و مراسم روضه خوانی نیز اجرا می‌شد.
وی اظهار داشت: با توجه به اینکه موقوفه مذکور اولین ملک وقفی برای عزاداری در روستای محمودآباد بوده، برای اجرای نیت از روستاهای همجوار در عزاداری محرم دعوت می‌شده که پس از گذشت چندین سال کربلایی آقا سید رضا علم حضرت عباس(ع) را برپا کرده و با این علم به استقبال هیات‌های میهمان می‌رفته‌اند.
رئیس هیات صاحب الزمانی روستاهای محمودآباد و عباس آباد افزود: با افزایش جمعیت عزاداران، موقوفه نیز گسترده‌تر شد و حتی متولیان در روستاهای دیگر هم با همین نیت وقف‌هایی انجام دادند.
وی بیان کرد: بعدها مراسم استقبال از هیات‌های میهمان در روز هشتم ماه «علم سلام» نام گرفت و هر سال با شکوه بیشتری برگزار می‌شود.
محمودآبادی با بیان اینکه اولین مجالس روضه نیز از این روستا آغاز شده است گفت: عزاداران سایر روستاها با علم‌های خود به محمود آباد می‌آمدند و هنگام ورود، علم‌های ۲ روستا را مقابل یکدیگر قرار داده و با خواندن اشعاری از عظمت و رشادت حضرت عباس(ع) یاد می‌کردند.
وی با اشاره به گسترده‌تر شدن این مراسم در سال‌های اخیر تصریح کرد: اکنون در تلاش هستیم که عزاداری بعد از آیین علم سلام را گسترش داده و از فرصت حضور هیات‌های چند روستا برای تجمیع عزاداری به شکل باشکوه استفاده کنیم.
رئیس شورای اسلامی محمودآباد افزود: روستاهای خراشاد، بهدان ، اکبرآباد، چاج و غیره برای مراسم «علم سلام » و برگزاری عزاداری تجمیعی هر ساله حضور پیدا می‌کنند و برخی دیگر از روستاها نیز برای شرکت در این مراسم اعلام آمادگی کرده‌اند.
وی یکی از آثار مهم این مراسم را ایجاد فضای صمیمی بین روستاهای همجوار عنوان کرد و گفت: برای اینکه بتوانیم شکوهی از عزاداری تجمیعی را بر اساس نیت این موقوفه قدیمی به نمایش گذاریم فضای حدود یک هزار و ۷۰۰ متر مربع در قالب حسینیه محمودآباد آماده شده تا هیات‌های عزاداری چند روستا به طور همزمان با هم در این روز عزاداری کرده و نیت واقف برای همیشه ماندگار بماند.
محمودآبادی با بیان اینکه باید وقف مد نظر برای عزاداری روز هشتم برای آیندگان هم ماندگار بماند اظهار داشت: تلاش می‌شود که آیین علم سلام به توجه به قدمت زیادی که دارد به عنوان اثر معنوی با همکاری میراث فرهنگی به ثبت ملی برسد. وی بخشی از اشعار آیین «علم سلام »را بعد از سلام و صلوات از سوی هیات میهمان بدین شرح ذکر کرد؛ ای شه کربلا سلام علیک / ای به غم مبتلا سلام علیک / ای سرت بی تن و تنت بی سر شده در کربلا سلام علیک/
و در ادامه نیز هیات میزبان پاسخ می‌دهد؛ علی ناصران شه تشنه لب علیک سلام/ ز صدق گریه کنان روز و شب علیک سلام/ مگر نه اید خبر از مراتب امروز / نشسته جن و ملک در تعب علیک سلام.
معاون فرهنگی و امور اجتماعی اداره کل اوقاف و امور خیریه خراسان جنوبی نیز با اشاره به اینکه اغلب وقف‌های قدیمی با نیت عزاداری در ماه محرم است گفت: برخی وقف‌ها همچون وقف علم سلام روستای محمودآباد وقف نامه ندارد اما متولیان هر ساله آن را اجرا و زنده نگهداشته‌اند.
حجت الاسلام اسماعیل مختاری با تاکید بر اینکه وقف باعث ماندگاری مال و نام واقف تا قرن‌ها بعد می‌شود افزود: آیین‌های عزاداری از گذشته‌های دور تاکنون به واسطه وجود وقف زنده مانده و نیاز است که امروز نیز برای نگهداشت آن تلاش کرد.
وی توجه به عزاداری تجمیعی در وقف‌های قدیمی را نشان از اهمیت این موضوع دانست و گفت: وقتی وقفی قرن‌ها نیت آن جاری و زنده است نشان می‌دهد که آن وقف از نیت ارزشمندی برخوردار است.
معاون فرهنگی و امور اجتماعی اداره کل اوقاف و امور خیریه خراسان جنوبی ادامه داد: وقف‌های قدیمی نوع تنظیم آن نشان‌دهنده وجود مشاوران آگاه در کنار واقفان است که امروز هم در بحث مشاوره وقف تاکید زیادی می‌شود تا نیت‌ها در گذر زمان غیرقابل اجرا نباشد.
وی با بیان اینکه در اغلب وقف های قدیمی با موضوع عزاداری قید زمان و مکان نیز مشخص شده است اضافه کرد: حتی در برخی وقف نامه‌ها نوع عزاداری و عزاداران نیز مشخص بوده که اینها همه نشان از این دارد که وقف‌نامه‌ها توسط شخص عالم دینی تنظیم می‌شده است.
حجت الاسلام مختاری ابراز امیدواری کرد با ثبت وقف‌های قدیمی در سامانه جامع اوقاف این وقف‌ها همچنان قرن‌ها به حیات خود ادامه دهد چرا که ممکن است برخی از نسل‌های آینده که متولیان وقف خواهند بود به خاطر نبود مدرکی از موقوفه در حق آن اجحاف کنند.
بر اساس آمار اداره کل اوقاف و امور خیریه خراسان جنوبی ۸۱۳ موقوفه مرتبط با نیت محرم و ۴۲ موقوفه با نیت روضه خوانی، ۴۲۶ موقوفه با نیت تعزیه‌داری، ۳۴۵ موقوفه با نیت اطعام در استان وجود دارد.
