نورافکن روی یارانه‌های پنهان
پیش از این، سران سه قوه در نشست‌های تخصصی که برگزار کردند تصمیم گرفتند که تکلیف یارانه‌های پنهان را با سرعت بیشتری مشخص کنند تا معیشت دهک‌های پایین جامعه به خطر نیفتد.
یارانه‌های پنهان
وقتی صحبت از پرداخت یارانه‌های پنهان به مردم می‌شود، خیلی‌ها باور ندارند که دولت به غیر از یارانه نقدی 45 هزار تومانی که احتمال دارد هر زمان متوقف شود، یارانه دیگری پرداخت می‌کند، اما اگر مراحل چرخه تولید و واردات را بررسی کنید، متوجه می‌شوید که دولت برای کنترل سطح عمومی قیمت‌ها و کاهش فشار اقتصادی به اقشار مختلف جامعه، یارانه‌های دیگری هم پرداخت می‌کند. با پرداخت یارانه‌های متعدد، کالاهای اساسی در قیاس با سایر کالاهای سبد خانوار با قیمت مناسب‌تری به دست مصرف‌کننده می‌رسد. از آنجا که یارانه‌ها در مراحل تولید و واردات دیده نمی‌شود، مردم نگاه و دیدی نسبت به پرداخت یارانه پنهان ندارند و همواره گله‌مند هستند که قیمت کالاهای مورد نیازشان گران تمام می‌شود. در این میان، برخی‌ها یارانه پنهان را این‌گونه تعریف می‌کنند که یارانه پنهان، یارانه‌ای است که مردم آن را دریافت می‌کنند، ولی بابت آن عددی در محاسبات معیشتی‌شان قرار نمی‌گیرد.
خوب و بد یارانه پنهان
درست است که یارانه پنهان منجر به کنترل قیمت‌ها می‌شود و مردم با نوسان قیمت روبه‌رو نمی‌شوند، چرا که دولت با تکیه بر منابع ارزی خود، واردات و قیمت آن را تضمین می‌کند، ولی پرداخت یارانه چالش‌هایی هم دارد. از جمله چالش‌ها می‌توان به ارز 4200 تومانی اشاره کرد. طی چند ماه اخیر پرونده‌های زیادی باز شد که ردپای آنها از ارز دولتی می‌گذشت. سلطان‌هایی که در برخی کالاها مانند گوشت قرمز ایجاد شد، نشان داد که صرفاً پرداخت یارانه‌ها در قالب ارز دولتی به کالاهای اساسی نمی‌تواند راهکار خوبی برای کنترل قیمت‌ها باشد.
دولت نیز با نتیجه‌گیری از اینکه ارز دولتی نمی‌تواند منشأ خیر باشد و در برخی موارد باعث فساد و رانت شده است، ارز دولتی را در کالاهایی که کشور با مشکل مواجه نمی‌شود، بتدریج با محاسبه آثار آن قطع کرد. نمونه کالایی که دیگر ارز دولتی به آن تخصیص پیدا نمی‌کند، گوشت قرمز است. وقتی قرار بود ارز دولتی(4200 تومانی) این کالا حذف شود، هجمه‌های مختلفی به راه افتاد که قیمت گوشت قرمز در مدار رشد قرار می‌گیرد و قیمت‌ها صعودی خواهد شد، ولی گذشت زمان نشان داد که حذف ارز گوشت قرمز ضمن اینکه بازار را بهم نریخت، باعث ثبات و حتی کاهش قیمت هم شد. این امر نشان می‌دهد که کشور از نظر گوشت قرمز به شرایط باثباتی رسیده است و دیگر نیازی نیست دولت منابع ارزی خود را صرف واردات گوشت قرمز کند.
هدایت به سمت تولید
در این میان، کاستن از اعطای ارز دولتی به کالاهای مختلف کمک می‌کند تا منابع ارزی کشور به سمت تخصیص بهینه از جمله تولید هدایت شود. تولیدکنندگان برای واردات مواد اولیه به منابع ارزی نیاز دارند، بدین جهت صرفه‌جویی در منابع ارزها اهرم حمایت‌کننده بخش خصوصی در واردات مواد اولیه تولید است.
پررنگ شدن نقش بخش خصوصی
نکته مثبت دیگری که در حذف ارز دولتی وجود دارد و آثار آن را می‌توان در بلندمدت دید، پررنگ شدن نقش بخش خصوصی در کنترل بازار است. از آنجا که بخش خصوصی در کنار دولت قرار گرفته است و دولت می‌خواهد به این حوزه تکیه کند، بخش خصوصی به‌دنبال راهکارهایی است که عرضه و تقاضا را هماهنگ کند. به‌عنوان نمونه، هنگامی اعطای ارزدولتی به واردکنندگان لاستیک خودروی سواری قطع شد و آنها مجبور به دریافت ارز از سامانه نیما شدند، دولت در نشست‌های تخصصی با تشکل‌ها کنترل بازار را هم به آنها سپرد.
اما اقشار ضعیف...
در زمانی‌که دولت به اکثر کالاها یارانه پنهان پرداخت می‌کرد، اقشار ضعیف جامعه از آن بهره کمتری می‌برند، چرا که توانایی خرید تمام کالاهای مورد حمایت یارانه‌ها را نداشتند. لذا با سیاست اصلاح هدفمندی یارانه‌ها و حذف ارز دولتی از برخی کالاها دولت به‌دنبال هدایت یارانه‌ها به سمت جامعه هدف است. جامعه‌ای که به خاطر رشد قیمت‌ها امکان خرید برخی کالاها را ندارند. بدین جهت بنا شده با حذف یارانه‌های پنهان و واقعی‌سازی قیمت‌ها، اقشار ضعیف جامعه در گام بعدی مورد حمایت قرار گیرند. هنوز مشخص نشده است این حمایت در قالب پرداخت یارانه نقدی خواهد بود یا قرار است برای خانوارهای هدف، سبد کالا در نظر گرفته شود. اما کارشناسان براین باورند که گام همسو با حذف تدریجی یارانه‌های پنهان، تقویت قدرت خرید اقشار آسیب‌پذیر و افراد کم‌درآمد جامعه است.
آمادگی بخش خصوصی
از طرفی بخش خصوصی بارها از دولت خواسته است که به سمت واقعی‌سازی قیمت‌ها و تک‌نرخی شدن قیمت ارز پیش برود. لذا دولت با حذف ارز دولتی در مورد برخی کالاها و انتقال آنها به ارز نیما، قصد دارد سیاست شفاف‌سازی اقتصاد و تک‌نرخی شدن قیمت ارز را دنبال کند. با این توضیح می‌توان به این نتیجه رسید که دولت روحانی گام‌های عملی برای شفاف‌سازی اقتصاد و حذف برخی رانت‌ها برداشته است. هر چند که هنوز در برخی کالاها رانت وجود دارد.
دولت بررسی می‌کند
حسین مدرس خیابانی، قائم مقام وزیر صنعت، معدن و تجارت درباره حذف ارز دولتی از برخی کالاها و رویه‌ای که قرار است دولت در ماه‌های آینده دنبال کند به «ایران» گفت:چند ماه پیش ارز چهار قلم کالا از یک به دو رفت و این به منزله آن است که ارز 4200 برای کالاهایی چون کره، لاستیک خودروهای سواری، چای و گوشت قرمز حذف شد و این کالاها مشمول ارز نیما شدند. در حال حاضر هم هشت قلم کالا شامل برنج، روغن خام، شکر، لاستیک خودروهای سنگین، ذرت، جو، سویا و دانه روغنی ارز 4200 تومانی می‌گیرند. در حال حاضر دولت برای حذف ارز یارانه‌ای این کالاها برنامه‌ای ندارد. باید به‌صورت دقیق بررسی شود که حذف ارز دولتی آنها چه تأثیری بر اقتصاد و معیشت مردم دارد.
بعد از حذف یارانه پنهان
زمانی‌که ارز یارانه‌ای برخی کالاها حذف شد، مردم آثار آن را در بازار دیدند، در شرایطی که گوشت ثبات قیمت را دنبال کرد، قیمت چای 2.5 برابر شد. چای که مصرف‌کنندگان با ارز دولتی 21 هزار تومان می‌خریدند با حذف ارز 4200 تومانی حدود 58 هزار تومان شد. به اعتقاد کارشناسان اگر قرار باشد ارز دولتی به سمتی برود که برخی سلطان‌ها شکل بگیرد واقعی شدن قیمت‌ها به نفع اقتصاد و حتی دهک‌های پایین جامعه است. دهک‌های پایین به‌صورت مستقیم مورد حمایت قرار می‌گیرند و دیگر اقتصاد با رانت و فساد حرکت نمی‌کند.
در مورد لاستیک خودروهای سواری هم هیچ اتفاق یا شوک قیمتی در بازار رخ نداد و این نشان می‌دهد که تولیدکنندگان داخلی توانایی کنترل بازار و تأمین نیاز مردم را دارند. اما در مورد کره که ارز دولتی آن حذف شد، هیچ تغییر قیمتی رخ نداده است، البته برخی منابع مطلع اعلام کردند: کره‌ای که در حال حاضر در بازار عرضه و توزیع می‌شود با ارز دولتی است و هنوز کره با ارز نیما وارد بازار نشده است. البته به نظر نمی‌رسد که رشد قیمت در این بخش هم چشمگیر باشد.
سرانجام...
در نتیجه‌گیری باید گفت که یارانه پنهان که در حوزه خوراکی و کالاهای خاص پرداخت می‌شود، نمی‌تواند به نفع اقشار آسیب‌پذیر جامعه و اقتصاد ایران باشد. در سال‌هایی که یارانه پنهان داده شد و دولت‌ها تمایل به حذف آن را نداشتند، در همین حال، فسادهایی شکل گرفت که اکنون شاهد برپایی دادگاه‌های آنها هستیم. به اعتقاد کارشناسان یارانه پنهان باید شفاف شود و به‌صورت مستقیم به سبد خانوارهای کم‌درآمد برود. البته این را هم باید در نظر داشت که حذف یارانه پنهان در برخی کالاها ممکن است معیشت خیلی‌ها را درگیر کند، نمونه آن برنج و روغن است که مقامات دولتی براین باورند که باید با این کالاها با احتیاط برخورد شود. به‌عنوان نمونه، اگر دولت ارز دولتی برنج وارداتی را حذف کند، برنج خارجی با چه قیمتی وارد خواهد شد و در این میان برنج حداقل 21 هزار تومانی تولید داخل با چه قیمتی به مصرف‌کننده نهایی خواهد رسید؟ مسئولان دولتی می‌گویند با وجود اختصاص ارز دولتی و واردات برنج، برنج تولید داخل در حال گران شدن است. از این‌رو کارشناسان توصیه می‌کنند برای گذر از این نگرانی و حذف رانت‌ها باید تشکل‌ها و انجمن‌های تخصصی ورود کنند. در همین حال، برخی کارشناسان براین باورند که پیش‌شرط حذف و تعدیل یارانه‌های پنهان، حمایت از کم‌درآمدها با روش‌های مختلف پرداخت نقدی، اعطای سبد کالایی و کارت الکترونیکی است. از سوی دیگر، دولت نه به منظور کسری بودجه بلکه به منظور اصلاح ساختار بودجه، جلوگیری از فساد و رانت و اصلاح و شفافیت اقتصادی به سمت برداشتن یارانه‌های پنهان برود، از جمله یارانه حامل‌های انرژی است.
دیروز بیژن زنگنه، وزیر نفت در حاشیه نمایشگاه ایران‌پلاست، از عدم برنامه دولت در خصوص افزایش قیمت حامل‌های انرژی خبر داد، با وجود این در نشست هماهنگی سران قوا این موضوع در دست بررسی است، حال باید دید که جهت‌گیری برای اصلاح یارانه‌های پنهان به کدام سو می‌رود؟
یارانه کشاورزی
در مرحله تولید؛ دولت به بخش‌های سم، کود و بذر یارانه می‌دهد که البته این یارانه در زمره یارانه‌های پنهان قرار می‌گیرد؛ یارانه‌ای که دولت در این حوزه دنبال می‌کند پرداخت ارز 4200 تومانی برای تأمین مواد اولیه تولید محصولات کشاورزی است. در حالی که تخصیص ارز خیلی از کالاها به سمت ارز نیما و آزاد رفته است دولت در جهت حمایت از کشاورزان و جلوگیری از افزایش قیمت نهایی کالاها ارز دولتی به سم، کود و بذر تخصیص می‌دهد. در این میان، دولت پرداخت تسهیلات یارانه‌دار به کشاورزان را هم دنبال می‌کند.
یارانه بازرگانی
در مرحله واردات هم یارانه پنهان شکل می‌گیرد و مردم به‌صورت غیرمستقیم از آن منتفع می‌شوند، دولت به کالاهایی چون برنج، روغن خام، شکر، لاستیک خودروهای سنگین، ذرت، جو، سویا و دانه روغنی ارز 4200 تومانی تخصیص می‌دهد. البته تا چند ماه پیش دولت برای واردات چای، گوشت قرمز، کره و لاستیک خودروهای سواری ارز 4200 تومانی پرداخت می‌کرد اما با توجه به محدودیت ارزی کشور، حرکت در مسیر خودکفایی و موضوعاتی که عنوان شد، سبد ارزی این کالاها به سمت ارز نیما رفت. زمانی‌که ارز این کالاها متوقف شد بازار با شوک قیمتی، شرایط سخت و مبهم مواجه نشد.
