از «فوتبال دیدن» تا «فوتبالی‌شدن»| زنان ایرانی در آزادی؛ دخترانی که به آرزویشان رسیدند

استقبال گسترده زنان برای تماشای دیدار تیم ملی فوتبال ایران برابر کامبوج نشان از آن دارد که دختران و زنان ایران با وجود حاشیه‌های مختلف چند ماه گذشته، منتظر حضور رسمی در ورزشگاه آزادی بودند. ورزشگاهی که هجدهم مهرماه در جریان دیدار ایران و کامبوج یک روز تاریخی را تجربه خواهد کرد و آغازی بر پایان داستان حضور زنان در ورزشگاه است.

به گزارش آفتاب‌نیوز؛ هر چند که فدراسیون فوتبال و دست اندرکاران برای حضور زنان، یکی از دیدارهای مقدماتی جام جهانی را انتخاب کردند و سهمیه زنان را به ۳ هزار و ۵۰۰ صندلی (کمتر از ۵ درصد ظرفیت ورزشگاه آزادی) در نظر گرفتند، اما واقعیتی که وجود دارد آن است که اگر نیمی از ظرفیت ورزشگاه به این قشر اختصاص پیدا کرد بدون شک برای پرکردن آن مشکلی وجود نداشت، بلکه حضور زنان می‌توانست جمعیت آماری مردان را در نیز در حاشیه قرار دهد.

استقبال گسترده زنان از بلیت فروشی و تکمیل شدن جایگاه این قشر در کوتاه مدت در حالی است که شماری کمی از بلیت جایگاه مردان به فروش رفته است و احتمال اینکه جمعیت هواداران در دیدار روز هجدهم مهرماه کمتر از ظرفیت ۷۸ هزار نفری ورزشگاه آزادی باشد، وجود دارد. بهتر بود فدراسیون فوتبال برای استقبال گسترده از بازی تیم ملی در برابر یکی از تیم‌های درجه سوم آسیا آن را در یکی از شهرستان‌ها برگزار می‌کرد؛ شهرستان‌هایی که با وجود دارا بودن ورزشگاه‌ مجلل، توانایی میزبانی از یوزهای فوتبال ایران را دارند. ورزشگاه شهدای فولاد (فولاد آرنا) در اهواز، یادگار امام (ره) تبریز، ورزشگاه‌ پارس شیراز و نقش جهان اصفهان از ورزشگاه‌هایی هستند که توانایی میزبانی این بازی بین‌المللی را دارند.

البته مطرح کردن استقبال نکردن مردان از این دیدار به معنای نادیده گرفتن اقدام وزارت ورزش و فدراسیون فوتبال در صدور مجوز برای حضور زنان نیست بلکه این دیدار می‌تواند نقطه عطفی در تاریخ فوتبال ایران به شمار آید؛ نقطه عطفی که نخست سایه محرومیت را از سر این ورزش پرطرفدار ایران برخواهد داشت و در سوی دیگر سکوی بنفش این روزهای بلیت فروشی ورزشگاه آزادی، به جایی برای حضور خانواده‌ها در ورزشگاه تبدیل خواهد شد؛ خانواده‌هایی که می‌توانند با ورود خود به این جایگاه نقش مهمی در پایش رفتار تماشاگران داشته باشند.

دستورالعمل فیفا به ایران برای برگزاری رقابت‌های بین المللی با حضور تماشاگران زن و خانواده‌ها و لزوم اجرایی شدن آن نشان می‌دهد که دیدار ایران و کامبوج تنها زمان حضور این قشر در ورزشگاه نیست بلکه هواداران فوتبال در دیدارهای باشگاهی که در قالب لیگ قهرمانان آسیا نیز برگزار می‌شود باید در جایگاه مناسب این قشر نظاره‌گر بازی تیم محبوب خود باشند.

باید بپذیریم که پای زنان ایرانی به ورزشگاه برای تماشای فوتبال باز شده و امکان بازگشت به گذشته وجود ندارد بلکه آنچه در چشم‌انداز فوتبال ایران هدف قرار می‌گیرد، برنامه‌ریزی و آماده کردن زیرساخت‌ برای حضور هر چه بهتر این قشر است. لذا برای تامین رفاه و امنیت زنان و خانواده‌های حاضر در ورزشگاه، مسوولان فوتبال ایران با آسیب شناسی نقاط ضعف و قوت حضور آنان در ورزشگاه، نواقص آن را برای دیدارهای بین‌المللی آینده برطرف کنند.

واکاوی فضای مجازی درباره حضور زنان در "آزادی"

به نوشته خبرگزاری ایرنا، زنان با هشتگ‌های مختلف در شبکه اجتماعی توئیتر به بحث درباره اولین حضور خود در ورزشگاه آزادی پرداختند.

واکنش مسوولان و فعالان سیاسی

بسیاری از مسوولان و فعالان سیاسی، نسبت به این اقدام واکنش نشان داده و اغلب از آن حمایت کردند. معصومه ابتکار معاون رئیس جمهور در امور زنان و خانواده در توئیتی ضمن اشاره به این موضوع، حل این مطالبه حضور زنان در ورزشگاه‌ها را نشانه همدلی دولت و ملت دانست و نوشت: «زنان مطالبات متعدد و متفاوتی دارند و حضور در ورزشگاه‌ها هم یکی. در جامعه‌ای همدل، تلاش خودشان و مسوولین در کنار هم پاسخگوی مطالبات خواهد بود. در ایران ما فرصت‌های همدلی فراوان است. خدا را شکر.»

«فاطمه سعیدی» نماینده مجلس شورای اسلامی نیز ضمن اشاره به این مطلب، از خرید بلیت برای حضور در ورزشگاه نوشت و توئیت کرد: «بالاخره هرچند با محدودیت و قطره‌چکانی؛ اما راه ورود زنان به استادیوم آزادی باز شد. پنجره‌ای کوچک که نشان داد این مسیر باز شدنی است. باید سکوهای بیشتری در اختیار زنان قرار گیرد. بلیت را از سامانه تهیه می‌کنم و در کنار هم تیم ملی ایران را تشویق می‌کنیم.»

«پروانه مافی» هم در توئیت خود چنین نوشت: «صدور مجوز برای ورود زنان به ورزشگاه موجی از احساس همدلی و هویت بخشی به بانوان سرزمینم را به همراه داشته، امیدوارم به جای دیوار کشیدن بین دل‌های هوادار سربلندی ایران عزیز برای تبلور اقتدار ملی تلاش کنیم.»

در توئیت «زهرا نژادبهرام» عضو شورای شهر تهران هم می‌خوانیم: «باتوجه به فروش کامل جایگاه‌های مختص به زنان در ورزشگاه آزادی ضرورت دارد فرآیند فروش بلیت بدون محدودیت و بر اساس تقاضا ادامه یابد و هوادارن فارغ از زن یا مرد موفق به اخذ بلیت شوند. در گام‌های بعد، انتظار می‌رود تمهیدات لازم برای حضور زنان در رقابت‌های ورزشی فراهم شود.»

«شهربانو امانی» عضو دیگر شورای شهر تهران، یادآور شد: «ورود زنان به ورزشگاه دستاورد جامعه‌ مدنی و همه زنان ایرانی است که برای دست یابی به مطالبات به حق خود پایداری کرده و هزینه دادند. این رخداد الگویی برای جامعه مدنی در دستیابی به خواسته‌هایشان است.»

استقبال گسترده زنان از بازی ایران و کامبوج

کاربری نوشت که در حالی که یک جایگاه برای حضوز زنان در استادیوم اختصاص یافته بود. سه جایگاه دیگه به خانم‌ها دادند و بعد از چند دقیقه تمام بلیتها فروش رفت. ماشاالله استقبال خانم‌ها این قدر خوب بوده که همین جور ادامه بدهند آزادی را پُر می‌کنند.

کاربر دیگری نیز نوشت: «معمولا از بازی‌های تیم ملی در چنین سطحی (مثل بازی با کامبوج) استقبال زیادی نمی‌شود؛ اما ای کاش با توجه به اولین حضور غیرگزینشی زنان، استادیوم پُر شود و یک روز باشکوه هم برای فوتبال ملی‌مان رقم بخورد و هم زنان جو فوق‌العاده‌ای را تجربه کنند.»

کاربر دیگری نیز توئیت کرد که درست است معتقدم هنوز ورزشگاه آزادی آماده میزبانی از زنان نیست؛ ولی چه حس غریبی دارد خواندن توییت‌های دخترهایی که بلیت بازی ایران و کامبوج را خریدند. اینکه به آرزویشان رسیدند و اینکه خوشحال خوشحال هستند. برید و لذت ببرید از این تجربه جدید.

برخی کاربران نیز از مسوولان وزارت ورزش و جوانان و همچنین فدراسیون فوتبال درخواستند کردند تا با توجه به استقبال زنان از این مسابقه، سهمیه جایگاه اختصاصی زنان را افزایش دهند و بلیت های بیشتری را به فروش برسانند. کاربرانی نیز به «معصومه ابتکار» در شبکه اجتماعی توئیتر پیام دادند و از وی خواستند تلاش کند تا از طریق رایزنی با مسوولان امر، خواهان اختصاص سهیمه بیشتر به زنان برای حضور در ورزشگاه شود.

زنانی نیز بودند که در توئیت‌های خود به این نکته اشاره کردند که از شهرهای دور و نزدیک برای دیدن مسابقه فوتبال دو تیم ایران و کامبوج راهی ورزشگاه‌ آزادی خواهند شد.

آداب استادیوم

اما اولین خرید رسمی بلیت ورزشگاه آزادی نیز با حواشی جالبی در فضای مجازی همراه بود. یکی از این حواشی، هشتگ «#آداب_استادیوم» بود. زنانی که قرار است شاهد بازی ایران و کامبوج باشند، این سوال را می‌پرسیدند که در ورزشگاه با چه صحنه‌هایی مواجه خواهند شد و چگونه باید به عنوان یک تماشاگر رفتار کنند. کاربران مرد نیز از شرایط خاص ورزشگاه نوشتند.

کاربری نوشت: « اگر در ورزشگاه خواستید یکی از دوستانتان را پیدا کنید با اطرافیانتان هماهنگ شوید و صدایش کنید، ناگهان می‌بینید از جایگاه دارند دوست شما را تشویق می‌کنند.»

کاربری یادآور شد که قبل شروع بازی خیلی خودتان را خسته نکنید تا انرژی لازم برای تشویق کردن درجریان بازی را داشته باشید.

اما بسیاری از کاربران نیز از مشکلات رایج در ورزشگاه‌ها همچون گرانی و کیفیت اقلام خوراکی عرضه شده در ورزشگاه‌ها، شلوغی و ازدحام در پارکینگ‌ها، دشواری یافتن وسیله نقلیه برای بازگشت از ورزشگاه و برخی رفتارهای خلاف ادب تماشاگرنماها نوشتند.

در مقابل زنان هوادار تیم ملی نیز بر این نکته تاکید کردند که می‌توانند با حضور خود، باعث شوند تا تماشاگران مرد دست از این رفتارها بردارند. کاربری نوشت: یکی از نکات مثبت ورود زنان به ورزشگاه تغییر احتمالی آداب استادیوم است. از تغییرات استقبال کنیم، شاید آداب ‌زنان بهتر باشد و آداب سنتی را بهبود بخشد. فرهنگ را «ما» می سازیم آنچه هست، عادت است».

از «فوتبال دیدن» تا «فوتبالی شدن» دختران ایران

احمد غیاثوند جامعه‌شناس و عضو هیأت علمی دانشگاه علامه‌ طباطبایی نیز درباره حضور زنان در ورزشگاه، در روزنامه ایران نوشته است: اخیراً اقداماتی چون دوچرخه‌سواری، گزارشگری زن فوتبال و پخش مسابقات ورزشی زنان و... همگی در این دومینوی حضور فعال اجتماعی قابل پیگیری است.

فوتبال دیدن در استادیوم حامل چه پیام و نشانه‌هایی است؟

۱- جامعه ایران در دو دهه اخیر، مهیج‌ترین و مهم‌ترین تغییر و تحولات ایجاد شده در حوزه ورزش زنان را از سر گذرانده است؛ این تغییرات از یک سو، نشان از افزایش مشارکت زنان در رشته‌های مختلف ورزشی دارد که می‌توان شاهد موفقیت‌های مختلف آنان در عرصه‌های بین‌المللی بود و از سوی دیگر، شاهد پیگیری و تلاش زنان برای حضور در فضاهای ورزشی بویژه رفتن به استادیوم برای تماشای فوتبال مردانه بود که به نوبه خود با چالش‌ها، چانه‌زنی‌های مختلف و نیز فشارهای بین‌المللی همراه بوده و هست. این دو عرصه که نوعی کنشگری فعال و حضور زنان در عرصه‌های اجتماعی را نشان می‌دهد، از منظر جامعه‌شناختی قابل تحلیل و تفسیر است که مراد این یادداشت می‌باشد.

۲- از منظر جامعه‌شناسی «استادیوم فوتبال» به‌شکل خاص چه به‌عنوان فضایی برای ورزش کردن و چه به‌عنوان تماشاچی بودن، دروازه‌ای مستعد به‌سوی برساخت جنسیت شناخته شده است. ورزش و نهادهای ورزشی نیز به‌شکل کلی مانند آیینه‌ای عمل می‌کنند که در آن تفاوت‌های جنسیتی را به‌عنوان چیزی که توسط جامعه برساخت شده، منعکس می‌کند. (فرانک و استیت، ۲۰۱۰)

البته استادیوم‌ها به مانند شمشیری دو لبه‌اند؛ همان‌طور که می‌تواند فضای بشدت مردانه‌ای باشد که اتفاقات جدی در آن رقم می‌خورد بواسطه هیجان خاص درون آن فارغ از اینکه نتیجه چقدر می‌تواند مهم باشد، مساعد آن است که به فضای مورد علاقه برای زنان نیز بدل شود. گرچه با وجود مشارکت بیش از پیش زنان و دختران در سراسر جهان، فوتبال همچنان امری مردانه شناخته شده است.

۳- در ایران استادیوم‌های ورزشی، یکی از فضاهای جنسیتی شده محسوب می‌شوند که مدت‌هاست مردان در آن حضور پیدا می‌کنند؛ بر این اساس در بحث از علل گرایش زنان به تماشای فوتبال مردان می‌توان از دو منظر بدان نگریست؛ نظر نخست اینکه، می‌توان شاهد نوعی بی‌میلی زنان و دختران نسبت به دیدن فوتبال در منزل از طریق تلویزیون و در مقابل گرایش به تماشای فوتبال در استادیوم بود؛ این امر را می‌توان تحول در گرایش و هنجارهای جنسیتی زنان در غالب استعاره تغییر و حرکت از «فوتبال دیدن» به «فوتبالی شدن» زنان تعبیر کرد. طبق تبیین‌های صورت گرفته، واکنش عمده دختران، عمدتاً مبتنی بر تجربه و هیجان‌خواهی و بروز احساسات جمعی است؛ البته تمایل و آمادگی برای رفتن به ورزشگاه را نمی‌توان «فهمی فمینیستی» تلقی کرد؛ زیرا آنان نه به‌دنبال برابری در همه ابعاد نقش‌های جنسیتی مردانه بلکه با آگاهی به تفاوت خود با مردان با حضور در استادیوم به‌دنبال برساخت این تفاوت از طریق تجربه هیجان و ماجراجویی موجود در فضای ورزشگاه هستند. در مجموع، این پیام‌ها نشانه‌ای از دو واکنش یا به عبارتی غلبه «تماشای واقعی» در ورزشگاه بر «تماشای مجازی» در منزل است.

۴- «فوتبال دیدن» می‌تواند تنها یک امکان و سلیقه فردی باشد که «مکانمند» نخواهد بود، اما «فوتبالی شدن» یعنی «مکانمند» شدن و استفاده از ظرفیت‌های تماشای فوتبال در استادیوم جهت معنا دادن به این گرایش و فراتر رفتن از یک انتخاب شخصی به یک انتخاب جمعی که این امر نیز می‌تواند به سایر عرصه‌های عمومی تسری یابد. اخیراً اقداماتی چون دوچرخه‌سواری، گزارشگری زن فوتبال و پخش مسابقات ورزشی زنان و... همگی در این دومینوی حضور فعال اجتماعی قابل پیگیری است.

از نظری دیگر، گرایش دختران به ورزشگاه را می‌توان نوعی بازاندیشی در هویت جنسیتی زنان تعبیر کرد. «با تکیه بر نظریه‌های جامعه‌شناسی می‌توان گفت: بخشی از شکل‌گیری هویت جنسیتی زنان از طریق تعامل اجتماعی با مردان و از سویی در ارتباط با دیگر زنان همجنس خود صورت می‌گیرد.» (غیاثوند، ۱۳۹۴)

۵- گافمن در رویکرد نظری و تحلیلی در قالب رویکرد «تحلیل چارچوب» به این مسأله می‌پردازد که «چگونه چارچوب‌هایی که کنش متقابل را سامان می‌دهند معنای جنسیت را تولید می‌کنند.» بررسی دقیق‌تر نشان می‌دهد بازاندیشی در هویت‌یابی جنسیتی زنان در حوزه بهره‌مندی از فضای ورزشی استادیوم، در عین اینکه برای دختران مهم شده است، جلب توجه مسئولان برای رسیدگی به این خواسته نیز اهمیت پیدا کرده است. به نظر می‌رسد در سطح کلان آثار روند تحول در ارزش‌ها و هنجارهای جنسیتی زنان در عرصه‌های اجتماعی در قالب گرایش بیشتر به تحصیلات تکمیلی، استفاده بیشتر از فضاهای فراغتی و ورزشی در سطح شهر، تمایل به داشتن اشتغال مداوم، کسب درآمد مالی و مستقل شدن، شرکت در دوره‌های مختلف آموزشی و مهارت‌آموزی، داشتن مشارکت سیاسی و نمایندگی سیاسی، گرایش به شهروندی فعال و... قابل مشاهده باشد. بیشتر این تحولات بیانگر تغییر در «دنیای سنتی» آنها و گرایش بیشتر به «دنیای مدرن» است که از منظر جامعه‌شناختی می‌توان آن را تغییر از جایگاه «اجتماع» به «جامعه» دانست.

در واقع جسی‌ برناد از میان ابعاد مختلف توصیف دنیای زنان از دو بعد ساختاری و بعد فرهنگی معتقد است که اولی به ماهیت اجتماع ماقبل مدرن (گماین‌شافت) و مناسبات خویشاوند ـ محله مربوط می‌شود و دومی به روحیه عشق یا وظیفه، بیش از همه توجه دارد (برناد، ۱۳۸۴: ۶۰). مفهوم‌سازی دنیای زنان تحت عنوان گماین‌شافت ماهیتاً نه جدید است و نه بدیع. تونیس با لحنی پر احساس دنیای زنان را به شکل گماین‌شافت ترسیم می‌کرد. همچنین کریستوا، شاخص جهان مدرن را مظهر امر «نمادین» ـ عقلانیت مردانه - و حذف‌کننده امر «نشانه‌ای» - تخیل و احساس مادرانه – می‌داند؛ به تعبیری حرکت زنان از آنچه هستند به دنیایی مردانه یعنی آنچه سوژگی مدرن فرامی‌خواند، می‌شناسد.

براساس این استدلال سوژه زنانه در دنیای مدرن با بی‌میلی نسبت به دیدن فوتبال و گرایش به فوتبالی شدن زنان در جامعه ایران معنا و تجربه متفاوتی را عیان می‌سازد؛ چنین تعبیر می‌شود که زنان از طریق حضور خود در چنین فضایی به طور خاص و با به نمایش گذاشتن امر نشانه‌ای درصدد بازنمایی نقش عاطفی خود هستند تا خلأ احساسی ناشی از سیطره عقلانیت و مردانه را پر کنند. سرانجام اینکه در پس این زنانگی بازاندیشیده شده چه چیزی اتفاق می‌افتد؟ و نیز برهم زدن نظم سلسله مراتبی جنسیت چه پیامدهایی را برای زنان در پی خواهد داشت؟ به نحوه آشتی امر نشانه‌ای و امر نمادین در سطح عاملیتی و در سطح ساختاری به نحوه مواجهه الگوهای جنسیتی حاکم و نهادمند شده جامعه بستگی خواهد داشت؛ وضعیتی که آینده زنان را در جامعه تعین خواهد بخشید.

*منابع:

ـ برناد، جسی (۱۳۸۴) دنیای زنان، ترجمه شهرزاد ذوفن، نشر اختران.

ـ غیاثوند، احمد (۱۳۹۴).«دنیای زنان در پرتوی فضاهای جنسیتی شهری مدرن». توسعه محلی (روستایی-شهری)، دوره هفتم، شماره ۲ ص ۳۲۲-۲۹۹

کریستوا، ژولیا (۱۳۸۹). فردیت اشتراکی، ترجمه مهرداد پارسا، تهران: روزبهان

• Frank, Sybillie. Steets , Slike. (۲۰۱۰). stadium worlds (Footbal ,space and the built environment). USA and Canada. Routledge.

• Goffman , Erving (۱۹۷۶). Gender Display. «studies in the Antropology of Visual