نامعادله فرسودگی و آلودگی
«در حالی که سرفه می‌کند می‌گوید: «چاره‌ای نیست، اگه فقط یه اتوبوس برای چند لحظه در خطی که سرویس می‌ده، خاموش بشه، نظم کل خط بهم می‌ریزه و صدای مردم درمیاد. مثلا همین اتوبوس پشتی را ببینید! اگه اتوبوس جلویی خاموش کنه و دیگه روشن نشه، اتوبوس پشتی به این بزرگی چطوری می‌خواد بره جلو.» او مأمور یکی از ایستگاه‌های پایانه شهید افشار (پارک‌وی) است.
حال و روز مأموران پایانه‌های اتوبوسرانی را زمانی که آلودگی هوا به اوج می‌رسد، بهتر می‌توانیم درک کنیم. مثل هفته پیش که شاخص آلاینده‌ها دائم کنتور می‌انداخت و نفس‌ها به شماره افتاده بود. در چنین روزهایی برای هر کدام از ما پیش آمده که هنگام گذر از کنار یک اتوبوس درون‌شهری، بوی بد گازوئیل سوخته، بینی‌مان را نوازش داده تا سرفه‌کنان جلو بینی و دهان را بگیریم. واقعیت آن است که این گونه اتوبوس‌ها باید سال‌ها پیش با خیابان‌های شهر خداحافظی می‌کردند اما در روزگار سخت اقتصادی، لنگان‌لنگان و دودکنان، سرویس می‌دهند.
کارکرد درجا به خاطر ۳عامل
شهید افشار یکی از پایانه‌هایی است که در ساعت پیک تردد مسافران، اتوبوس‌هایش حتی تا پشت چراغ قرمز صف می‌کشند و راننده‌های‌شان چند دقیقه‌ای منتظر فرصتی برای ورود هستند. بوق ممتد برخی از خودروها در اعتراض به بسته شدن خیابان توسط اتوبوس‌های دوکابین، آلودگی صوتی را چاشنی آلاینده‌های خروجی از اگروز اتوبوس‌های فرسوده و دیگر خودروها می‌کند. در این پایانه طی روز کمتر اتوبوسی خاموش می‌شود. همین کافی است که حجم زیادی از مونواکسیدکربن تقاطع بزرگراه شهید چمران با خیابان ولیعصر را فرابگیرد. در برخی پایانه‌های اتوبوسرانی دیگر هم وضعیت به همین شکل است. حالا در نظر بگیرد چه میزان ذرات معلق در هوای اطراف ترمینال‌های اتوبوسی تبادلی پرسه می‌زند؛ ترمینال‌هایی که هم مکان استقرار اتوبوس‌های درون‌شهری است و هم اتوبوس‌های برون‌شهری.
حال سؤال اینجاست که چرا با ابلاغیه سفت و سخت شهرداری تهران مبنی بر خاموش کردن اتوبوس‌ها در ترمینال‌ها هنگام توقف طولانی اما همچنان چنین نکته مهمی رعایت نمی‌شود؟ این ابلاغیه چندی پیش در پی مصوبه شورای شهر تهران برای کاهش آلودگی هوا صادر شد. بررسی‌های میدانی همشهری نشان می‌دهد که پاسخ چنین سؤالی به ۳عامل کلیدی گره خورده است.
۱- کمبود فضا در برخی از ترمینال‌ها
۲- باور غلط تعدادی از رانندگان اتوبوس‌ها مبنی بر این که گرم ماندن موتور اتوبوس بهتر است
و
۳- ترس از خرابی‌های موقتی در برخی از قطعات مثل خرابی باتری، دینام و... روشن نشدن اتوبوس در لحظه‌ای که باید حرکت کرده و مبدا را به‌سمت مقصد ترک کند.
هر اتوبوسی که وارد پایانه‌های اتوبوسرانی تهران می‌شود برای این که بار دیگر به سرخط برسد و مسافران را سوار کند، به طور میانگین ۳ تا ۵دقیقه (بسته به ساعت پیک یا غیر پیک) باید در پایانه منتظر بماند. بر اساس مشاهدات میدانی خبرنگار همشهری در ساعت ۱۴:۲۵ روز گذشته شنبه ۷دی ماه، در این پایانه ۳۲اتوبوس در حالت موتور روشن و درجا در خطوط مختلف پایانه متوقف بود. در یکی از خطوط پایانه شهید افشار (پارک‌وی - ترمینال جنوب) که پرترددترین خط پایانه شهید افشار به حساب می‌آید، حدود ۹دستگاه اتوبوس در انتظار سوار کردن مسافران بودند. به این ترتیب و با احتساب میانگین ۴دقیقه برای حالت انتظار، هر اتوبوس به طور میانگین ۳۶دقیقه، موتور روشن و در جا در مسیر پارک وی - ترمینال جنوب می‌ماند. همچنین طبق مشاهدات خبرنگار همشهری، این پایانه پرتردد شمال تهران با داشتن ۴خط اتوبوسرانی به طور میانگین حدود ۶ اتوبوس را در ساعات پیک در حالت انتظار دارد که با این حساب هر دستگاه اتوبوس خطوط ۴گانه پایانه به طور متوسط ۲۴دقیقه از یک سفر را درجا و موتور روشن در انتظار مسافر سر می‌کند. به این ترتیب اگر هر دستگاه اتوبوس در ساعت کاری خود فقط ۱۰سفر رفت و برگشت داشته باشد، عدد ۲۴دقیقه درجا کار کردن موتور اتوبوس‌ها را (که در خوش‌بینانه‌ترین حالت به‌دست آمده) در این ۱۰سفر ضرب کنیم، عدد به‌دست‌آمده نشان می‌دهد که هر دستگاه اتوبوس روزانه ۲۴۰دقیقه معادل ۴ساعت از وقت خود را به‌صورت موتور روشن و درجا در پایانه سر می‌کند.
با توجه به حضور تقریبا ۲۴ اتوبوس در پایانه و توقف ۴ ساعته هر دستگاه، زمان توقف مجموع اتوبوس های در حالت انتظار پایانه شهید افشار ۹.۶ ساعت از ۱۶ ساعت کاری اتوبوسرانی است آن هم با موتور روشن!
روزانه ۳۰۰مورد توقف ناشی از خرابی
یکی از عللی که راننده‌ها و تعمیرکاران اتوبوس‌های درون شهری برای درجا کار کردن عنوان می‌کنند، فرسودگی اتوبوس‌هاست. آنها می‌گویند احتمال این که یک اتوبوس فرسوده خاموش در لحظه حرکت، روشن نشود بسیار بالاست. بهرام.ن، راننده یکی از اتوبوس‌های تک‌کابین است. او به ما می‌گوید: «همین اتوبوسی که من پشت آن نشسته‌ام، بیشتر از ۹سال عمر دارد. اگر منطقی‌اش را بخواهید باید ۴سال پیش از رده خارج می‌شد و اتوبوس نو وارد چرخه می‌کردند.»
این راننده اتوبوس یکباره اتوبوس دوکابینی را نشان‌مان می‌دهد و توجه‌مان را به علامت پشت آن جلب می‌کند: «این حرف من نیست. کارشناسان می‌گویند و به نظر من هم درست است. خروجی اگزوز این اتوبوس که اَدبُلو و فیلتر جاذب دوده دارد تولید آلاینده‌اش بسیار کمتر است. باور ندارید یک دستمال کاغذی پشت اگزوز اتوبوس من بگیرید و یک دستمال کاغذی هم پشت اگزوز آن، ببینید چه اتفاقی می‌افتد.»
تأییدیه حرف‌های این راننده قدیمی را به نوعی محسن هاشمی رفسنجانی، رئیس شورای شهر تهران نیز گفته است؛ «تعداد ناوگان اتوبوسرانی تهران، طی ۱۰سال گذشته از بیش از ۷هزار دستگاه، به جای ۳۰درصد افزایش مطابق برنامه، به کمتر از ۶هزار دستگاه رسیده و عمر آنها نیز از ۵سال به ۱۱سال رسیده است؛ به نحوی که نیمی از ناوگان فعلی اتوبوسرانی تهران هم‌اکنون فرسوده بوده و روزانه بیش از ۳۰۰مورد توقف ناشی از خرابی اتوبوس در تهران رخ می‌دهد. مسئله‌ای که افزایش ترافیک و نارضایتی شهروندان را در پی دارد. این امر سبب شده طی دهه گذشته استفاده از اتوبوس توسط شهروندان حدود ۳۰درصد کاهش یابد و از ۳.۲میلیون به ۲.۳میلیون سفر در روز برسد. در این بین ۵هزار دستگاه اتوبوسی که قرار شده دولت به شهرداری تهران بدهد کمک قابل توجهی در رفع مشکلات این بخش و کاهش آلودگی هوا به حساب می‌آید.»
جای دیگری از شهر
روشن گذاشتن موتور اتوبوس‌های شهری توسط رانندگان، در حالی است که شهرداری تهران حدودا یک‌ماه پیش دستورالعملی را به شرکت اتوبوسرانی ابلاغ کرده که بر اساس آن، رانندگان اتوبوس‌ها باید برای توقف بیش از ۵دقیقه، موتور اتوبوس را خاموش کنند. اما مشاهدات میدانی ما از پایانه درون شهری بیهقی حقیقت دیگری را روشن می‌کند. البته ناگفته نماند که مشکلات آلایندگی در این پایانه که مهرماه ۸۷ در زمینی به مساحت ۵هزار مترمربع ساخته شده، به‌مراتب کمتر از پایانه شهید افشار است؛ چرا که خطوط پایانه بیهقی برای حمل‌ونقل مسافران درون شهری اتوبوس‌های استانداردتری دارند. به گفته یکی از رانندگان شاغل در این پایانه «اتوبوس‌هایی که حدودا ۱۰سال پیش وارد ناوگان حمل‌ونقل عمومی پایتخت شده‌اند، به دلیل نصب فیلتر دوده در وضعیت به‌مراتب بهتر و استانداردتری به نسبت اتوبوس‌های از رده خارج و فرسوده بخش خصوصی قرار دارند.» به گفته یکی از رانندگان اتوبوسرانی اتوبوس‌های فعال در بخش خصوصی بیشترین منابع آلاینده این پایانه را تولید می‌کنند و باید هرچه زودتر از رده خارج شوند. س.م یکی از رانندگان اتوبوس در پاسخ به این سؤال که چرا برخی رانندگان باور دارند که باید موتور دیزل را روشن نگه دارند، گفت: «من بیش از ۱۴سال است که در اتوبوسرانی کار حمل‌ونقل مسافران را بر عهده دارم و به لحاظ فنی هیچ اعتقادی به روشن ماندن موتور دیزل هم ندارم. اما متأسفانه برخی همکاران شاغل در بخش خصوصی معتقدند که نباید موتور اتوبوس را خاموش کرد.» همین موضوع هم باعث تشدید آلودگی هوا در این محدوده می‌شود.
بر اساس گزارش میدانی ما از پایانه بیهقی، این پایانه ۶خط مختلف حمل‌ونقل دارد. گزارش یک‌ساعته ما از این پایانه در فاصله زمانی بین ساعت ۱۵:۳۰تا ۱۶:۳۰ نشان داد که هر یک از خطوط پایانه به طور میانگین ۵تا ۱۱اتوبوس در انتظار دارد و میانگین هر یک از خطوط ۶دستگاه اتوبوس در پایانه می‌شود. با احتساب این که هر ۴دقیقه یک بار یک اتوبوس به مقاصد مختلف حرکت می‌کند، عدد ۲۴دقیقه توقف برای هر اتوبوس حاصل این محاسبات است. حال اگر هر یک از اتوبوس‌های خطوط ۶گانه ۱۰سفر را در ساعت کاری خود داشته باشند، ۲۴۰دقیقه یا ۴ساعت مدت زمان توقف هر اتوبوس در پایانه است.
با توجه به این که پایانه بیهقی به طور میانگین ۳۶ اتوبوس را در حالت انتظار در خود جا می‌دهد، مدت زمان انتظار اتوبوس های این پایانه عدد ۱۴.۴ ساعت را نشان می دهد. انگار که یک اتوبوس طی ۱۶ساعت کاری هر روز بیش از ۱۴ ساعت را درجا روشن است.»
